Maatstaf. Jaargang 26

[p. 91]

Han Israels Denkwürdigkeiten eines Nervenkranken

Volksdemocratische documentatie

In mijzelf mompelend oefende ik voor het telefoongesprek. Hoe zegt men in soepel Duits: ‘Goedemiddag. Ik ben een Nederlands student. Ik wil bibliotheken in Leipzig bezoeken. Heb ik daar nog speciale formulieren of iets dergelijks voor nodig?’ Ik liep naar de telefoon, en sprak de ingestudeerde zinnen tegen een dame van de Oostduitse ambassade. Ze vroeg mij om terug te bellen tijdens het wekelijks spreekuur van de ambassadeur. Enkele dagen later ijsbeerde ik opnieuw mompelend door mijn kamer, liep naar de telefoon en sprak geroutineerd mijn volzinnen. De ambassadeur antwoordde mij vriendelijk dat een Nederlander helaas geen gebruik kan maken van Oostduitse bibliotheekfaciliteiten, want de ddr heeft daar geen belang bij; in de betrekkingen tussen staten gibt es nu eenmaal wederkerigheid, nietwaar? Het zou slechts mogelijk zijn als de Karl-Marx-Universiteit van Leipzig mij zou uitnodigen. Ondanks mijn aandrang wist hij over een dergelijke uitnodiging slechts te vermelden dat ik daartoe een brief zou kunnen sturen naar het adres Karl-Marx-Universiteit, Leipzig, ddr en dat hij mijn kansen niet hoog aansloeg. Verbouwereerd heb ik de ambassadeur bedankt voor zijn informatie.

Wat deed ik vervolgens? In naslagwerken vond ik namen van Oostduitse hoogleraren op mijn vakgebied. Brieven aan hen leverden echter geen uitnodiging op. Ik ken iemand die zitting heeft in allerlei comitées voor vriendschap met Oost-Europa. Toen ik deze man eens tegenkwam klaagde ik tegenover hem mijn nood. Hij deelde mij kort daarna de zijns inziens juiste procedure mee voor een officiële uitnodiging. Deze procedure liep over zoveel ministeries, ambassades en universiteiten dat ik u de details zal besparen. Ik heb zonder enige hoop mijn verzoek toegestuurd naar de eerste instantie in de bureaucratische keten. Ik kreeg geen reactie, en na enkele weken was ik de zaak vergeten.

Ik ben maar gewoon gaan kijken of bibliotheken in Leipzig inderdaad buitenlanders weren. Goedkoop is zoiets niet. Liften, kamperen, jeugdherberg - het bleek in mijn geval allemaal onmogelijk. Maar mijn korte bezoek aan Leipzig leerde mij dat in de bibliotheken geen bordjes verboden voor buitenlanders hangen; integendeel, ik ben overal uitstekend geholpen. Waarom zou de ambassadeur op dit punt zulke onjuiste anti-propaganda voor zijn land maken?

Enkele maanden later werd ik opgebeld door het ministerie van onderwijs. Zij hadden zojuist van de Nederlandse ambassade in Oost-Berlijn een telegram ontvangen waarin stond dat de heer Israëls over een week verwacht werd in hotel x te Leipzig. Voor mijn visum moest ik mij wenden tot de Oostduitse ambassade in Den Haag. Verder wist men niets.

[p. 92]

Op de ambassade wist men aanvankelijk nergens van. Een paar dagen later wel, ik werd verzocht om op de dag voor mijn vertrek, op donderdag om vier uur op de ambassade te komen voor mijn visum. Ik moest enkele ausgefüllte formulieren meenemen die ik kon halen op een reisbureau.

Die donderdag arriveerde ik rijkelijk laat in Den Haag, om zeven minuten voor vier. Om vijf over vier dropte een taxi mij in de juiste straat, maar nog een flink eind lopen van de ambassade. Ik stond in een brede laan. Achter hoge hekken lagen Oosteuropese ambassades, gevestigd in grote herenhuizen. De straat was uitgestorven, een donkere lucht kwam opzetten, en ik voelde mij als liep ik in een dreigende film. Om tien over vier stond ik voor het hek van de Oostduitse ambassade. Het hek was op slot. Ik belde aan, een luidsprekertje vroeg wat ik wenste, ik vertelde van mijn afspraak, en het luidsprekertje kraakte terug dat het uitstekend was en of ik maar binnen wilde komen. Ik liep weer naar het hek, dat echter nog steeds gesloten was. Toen hoorde ik dat een klein metalen zijpoortje stond te zoemen. Ik duwde ertegen, het poortje gaf mee, ik liep een grote binnenplaats over en stond toen voor de deur van het gebouw. Boven deze deur zag ik een reusachtige monitor op mij gericht staan. De deur begon te zoemen, ik duwde hem open en kwam in een halletje dat er als volgt uitzag: achter mij de deur, links een wand met een bank, vóór mij een wand van matglas ingelegd in metaal, en rechts van mij achter een glazen wand twee dames van middelbare leeftijd. Deze vertelden mij middels een microfoontje in de glaswand dat ik op de bank moest gaan zitten wachten. Daarna hervatten ze hun voor mij geluidloze gesprek.

Ik zal ongeveer een kwartier op die bank gezeten hebben. Toen begon de matglas-metalen wand plotseling hevig te zoemen. Enige seconden later bleek dat een deel van deze wand deur was, een man kwam erdoor heen, stelde zich aan mij voor - ik meen dat hij de ambassadeur was - en verzocht mij hem te volgen. We zetten ons aan een tafeltje. Ik bleek weliswaar de goede formulieren bij mij te hebben maar ik had ze nog niet ingevuld. Nu ontstak mijn overbuurman in grote woede: ik was al te laat gekomen, hij had speciaal voor mij buiten zijn spreekuur tijd vrijgemaakt, men verwachtte van hem dat hij strikt pünktlich was en dan verwachtte hij dat ook van anderen, na mij had hij weer een afspraak en moest hij die dan soms laten wachten alleen omdat ik te laat kwam en ook nog mijn formulieren niet had ingevuld? Ja, ik moest toch iets van hém, hij niet van mij? Ik moest maar weer naar huis gaan en een andere keer terugkomen. Ik schrok me wezenloos. Nogmaals naar de ambassade komen zou praktisch onmogelijk zijn.

Maar de woede van mijn overbuurman verdween even snel en onverwacht als ie was opgekomen; ik zette mij aan het in viervoud invullen der formulieren en hij verwijderde zich met mijn paspoort. Binnen enkele minuten was alles klaar. Ik vroeg mijn overbuurman naar de prijs van hotel x, en zoals ik al vreesde bleek dit een van de duurste hotels van Leipzig te zijn. De man informeerde heel vriendelijk naar het doel van mijn reis, maar ik antwoordde zeer op mijn hoede, ik had immers gezien welk een ongeremde drift er in deze nu schijnbaar zo vriendelijke man huisde.

Achteraf weet ik niet of mijn wantrouwen in deze vriendelijkheid wel juist was. Een westers functionaris kan zijn boosheid in het algemeen niet ongestraft uitleven. Maar waarom zou deze man, die wellicht oppermachtig was in zijn geïsoleerde ambassade, zich niet ongeremd kunnen laten gaan zowel in zijn opwellingen van woede alsook van sympathie?

De volgende dag arriveerde ik in Leipzig. Ik vond het opgegeven hotel zonder moeite. De

[p. 93]

dames achter de balie bevestigden dat er voor mij een kamer was gereserveerd. Ze vroegen wie de kamer zou betalen, ik of de universiteit? Ik wist het niet. De dames vertelden mij tot welke universitaire functionaris ik mij nu diende te wenden. En zo zat ik een half uur later in een hoog universiteitsgebouw tegenover alweer een mevrouw. De mevrouw vulde allerlei formulieren voor mij in. Ik zag dat één formulier handelde over een vergoeding per dag van 25 mark (= 25 gulden). Dit dreigde een schrikbarend duur bezoek te worden. De mevrouw vertelde mij dat ik zo dadelijk naar de universiteits-bibliotheek moest om kennis te maken met de mevrouw die mij tijdens mijn verblijf zou betreuen. Betreuen kunt u naar believen vertalen met ‘helpen’ of ‘bewaken’. Maar voordat ik naar de bibliotheek zou gaan diende ik een formuliertje - het formuliertje van de dag-vergoeding - in een andere kamer af te geven. Ze wenste me succes, en ik liep naar de opgegeven kamer, alwaar een cassière mijn papiertje aannam en tot mijn niet geringe verbazing een dikke stapel bankbiljetten uittelde en aan mij overhandigde. Van de hotelrekening heb ik nooit meer iets gehoord.

Over de vrij ouderwetse universiteits-bibliotheek schrijf ik verder niets. Mijn ervaringen daar waren erg plezierig, en het boeiend beschrijven van plezierige ervaringen gaat mijn kracht te boven. Laat ons een andere bibliotheek beschouwen, die wegens traagheid en gecompliceerdheid wellicht interessanter is.

Ik wilde de bibliotheek van het Stedelijk Museum te Leipzig bezoeken. Enkele weken van te voren had ik per brief mijn bezoek aangekondigd. In Leipzig bleek echter dat de bibliotheek wegens reorganisatie gesloten was. Enkele maanden later was ik opnieuw in Leipzig. De bibliotheek bleek echter nog steeds wegens reorganisatie gesloten te zijn. Ik schreef vanuit Nederland nog een briefje aan de bibliotheek, ik vertelde van mijn vergeefse

[p. 94]

bezoeken, en ik vroeg of ik over een half jaar, tijdens mijn derde bezoek weer voor een dichte deur zou komen te staan. De bibliotheek schreef mij terug dat ik welkom was.

Zo stond ik een half jaar later weer voor de deur met het mij zo bekende bord van de sluiting wegens reorganisatie. Aanbellen had geen effect. Ik liep naar het bijbehorende museum, alwaar men mij verwees naar een glazen deur. Nadat ik hier had aangebeld begon deze deur het ons reeds bekende zoemende geluid te maken. En ook het halletje waarin ik toen terecht kwam ga ik u beschrijven. Achter mij de voordeur. Rechts een deur met het bordje secretariaat en daarnaast een oorkonde in 1976 door de opperburgemeester van Leipzig verleend aan de bibliotheek wegens de voortreffelijke prestaties in de sozialistische Wettbewerb. De wand voor mij bevatte een deur die leidde naar de eigenlijke bibliotheekruimtes. Ook aan deze wand hing een oorkonde, in 1976 aan de bibliotheek verleend wegens haar uitstekende prestaties in de sozialistische Wettbewerb, deze oorkonde was verleend door de regering in Berlijn. Links van mij zat achter een glazen deur de conciërge, een dame van middelbare leeftijd die mij verzocht even te wachten.

Tussen de deur naar de bibliotheekruimtes en de deur met het bordje secretariaat was druk geloop: heren met mappen onder de arm, driftig stappende dames. Het aardige was dat deze dames en heren, alle ongetwijfeld behorend tot de staf van de museumbibliotheek, niet in staat waren om op eigen kracht de deuren vanuit de hal naar secretariaat of bibliotheek te openen. Dit was slechts mogelijk nadat de conciërge op een knop had gedrukt en de betreffende deur begon te zoemen. Geen lichte taak, de conciërge moest voortdurend waakzaam zijn en op het goede moment drukken. Ze vervulde haar plicht consiëntieus, en als ze eens eventjes niet oplette dan riep de passant ‘Ach Frau Wehlert bitte?’ en de deur werd bezoemd.

Blijken sommige deuren in Oost-Duitsland dus beter gesloten te zijn dan bij ons, andere deuren zijn daarentegen weer eenvoudiger te openen, zo merkte ik op de herenplee van het station in Dresden. Plassen is gratis, maar wie alleen in een hokje wil zitten moet een dubbeltje gooien in het slot van een der wc-hokjes. Ik wierp een dubbeltje in het slot, opende de deur die echter terstond weer krachtig werd dichtgeduwd door een oud mannetje dat ik nog net even op de plee kon zien zitten. Ik bezat nu nog slechts één dubbeltje, en ik wenste dat niet op dezelfde te verspelen. De hokjes hadden geen bordjes met vrij of bezet. Ik knielde daarom voor het hokje ernaast, onder de spleet van de deur door zag ik geen voeten, ik stond weer op en vertrouwde mijn dubbeltje aan het slot toe. Toen ik even later in het hokje zat kon ik constateren dat het deurtje van binnen uit inderdaad niet afsluitbaar was. Voordelig voor de wachtenden: de zitter heeft niet de neiging om rustig alle tijd voor zijn behoeftes te nemen.