Maatstaf. Jaargang 26

[p. 38]

Joyce & Co De imitatie van een literaire theorie

Ex omni vita simulatio dissimulatioque tollenda est. cicero

Het enthousiasme waarmee jan-pieter guépin in zijn boek Doorkruiste verwachtingen uit heterogeen materiaal samengestelde steigers optrekt voor het bouwen en restaureren van een antieke en moderne literatuurtheorie, voert hem aan het eind van zijn betoog tot frappante en bizarre conclusies: 'Hoe meer je van literatuur weet, hoe gekker je bent.' Zonder te weten wat voor een dadaïstisch gebouw guépin zich dan wel gedacht had, kunnen we daar meteen tegenover zetten dat de literatuur, tussen geschiedenis en filosofie een centrale plaats innemend in de humaniora, door zijn leerbaarheid en leerzaamheid bij uitstek voert tot wat matthew arnold good judgement noemde en wat wij kunnen definiëren als een innerlijke beschaving, die in een moeizaam verkregen distanciëring de mogelijkheid schept het hoofd te bieden aan wat ongeletterden als sound and jury ervaren.

Aanpak en opzet van de studie van guépin verdienen evenwel serieuze belangstelling en alle lof. Omdat wij het met de uitgangshouding van guépin, dat het systeem van de rhetorica in gerede mate toepasbaar is voor het leren (lezen en schrijven) van moderne literatuur en bij uitstek bruikbaar lijkt voor het opbouwen van een moderne literatuurtheorie, sterker nog, daar onmisbaar voor is, in grote lijnen eens zijn, kunnen wij het ons veroorloven critische kanttekeningen te maken bij deze gebundelde essays.

Belangrijke en bekende funderingen waarop guépin zijn theorie bouwt zijn de volgende:

- een moderne semiotische interpretatie als zender-boodschap-ontvanger van de Aristotelische driedeling in de Ars rhetorica (deze conceptie vinden wij ook, en wel op de meest duidelijke manier gehanteerd, bij de rhetorische filosoof roland barthes; guépin gebruikt dit model, maar zet zich af tegen de sofistische nadruk van barthes op de gemanipuleerdheid van de ontvanger; van het feit dat deze triadische relatie reeds in de kiem door de Stagiriet gegeven is, lijkt guépin zich niet bewust; merkwaardig genoeg betrekt de schrijver zijn meeste rhetorische argumenten niet uit de Ars rhetorica maar uit de geheel andersaardige beschouwingen van de Ars poetica, waaruit het model hamartia (misleidheid) - peripeteia (omslag) - anagnorisis (herkenning guépin ook een triadische relatie oplevert, maar juist en alleen vanuit het beschouwingspunt van ontvangers gemanipuleerdheid);

- de Wittgensteinse opvatting van het ‘taalspel’ (als rhetoricus beroept guépin zich op de logica, maar als logicus verschuilt hij zich achter de rhetorica);

- het bestaan van een volkomen en ondubbelzinnig universeel literair publiek (waar de filoloog guépin zich helemaal blind staart op dit argument, kan hij niet meer zien dat buiten de rhetorica de veronderstelling van het bestaan van een universum van gesprek allang in de logica vernietigd is (tarski));

[p. 39]

- de tweedeling: natuurlijke tekens - conventionele tekens (guépin voert een derde cathegorie in - de nagebootste natuurlijke tekens, die het onderkennen van rolpatronen en spelregels met zich meebrengt; dit onderscheid, een van de hoofdstellingen van het boek, komt ons oneigenlijk voor: tekens kunnen per definitie alleen iconisch zijn; het bewuste gebruik van tekens is een andere zaak);

- het begrip ‘register’ - (‘Waarom noemen we een uitdrukking als “beste kerel” ironisch?... Het antwoord is registers.’ In feite hanteert guépin hier een metafoor als begrip, maar een metafoor is voor hem juist een calculated category mistake!; rhetorische argumenten worden in dit boek maar al te vaak overspoeld en ‘bewezen’ door psychologische onderstellingen en argumenten uit de persoonlijkheidsleer - daar spreekt men over emoties immers ook als artefakten -, maar in plaats van het gewenste resultaat van interdisciplinaire geldigheid, wordt door ons dit stuiver tjewisselen tussen logica, rhetorica en psychologie gevoeld als een gebrek aan discipline).

Rhetorica is een inductieve wetenschap: figuren en gemeenplaatsen worden gevonden in reeds bestaande teksten, en door catalogisering en systematisering tot een coherent schema van regels verwerkt, dat zowel tot lering voor de aanmaak van teksten kan dienen als voor de lering van het verstaan daarvan; het is het bestaan van deze regels, waardoor de taal met een spel vergeleken kan worden, waarop guépin de nadruk legt - de systematisering komt voor hem op de tweede plaats.

In een latere reeks artikelen in Hollands maandblad, ‘Alleen kunst kan ons redden’, steunt de schrijver wat minder op deze extrarhetorische fundamenten; het resultaat is dan ingetogener en heeft meer bewijskracht. Wij zullen hier nog uitvoeriger op terugkomen.

In guépins voorwoord lezen we: ‘(deze essays) pogen een samenhangend begrippenapparaat te ontwikkelen, dat kan helpen de verschillende soorten gebruik van teksten te expliciteren’. Met andere woorden, de verwachting wordt gewekt dat hier een literaire theorie ontwikkeld zal worden, maar deze verwachting wordt doorbroken: de schrijver van dit boek toont zich geen theoreticus, maar een cognoscente van literaire theorieën. Er worden hier geen oorspronkelijke lemma's of begrippen ontwikkeld, maar de schrijver laat zien dat hij het meest betreden terrein van zijn gebied deksels goed verkend heeft.

Eigenlijk gaat het hier ook niet om een gewone theorie, maar om een meta-theorie, een grondslagenonderzoek naar onze middelen om kennis te kunnen verkrijgen omtrent de verschijningsvormen van de literatuur, waarvan de resultaten gebruikt moeten kunnen worden voor het uiteenzetten van een critisch argument. Door de opzet van het boek, het bundelen van verschillende vroeger gepubliceerde essays, is dit geen systematisch onderzoek: theoretisch gekleurde beweringen afkomstig van verscheidene disciplines worden losjes opgebouwd tot een betogende causerie, maar niet tot een echt betoog, een exposé over een geponeerd probleem, argumenten voor, argumenten tegen, conclusie.

Het zou interessant zijn om het onderwerp van guépins bespiegelingen alsnog aan te pakken. Dit onderwerp wordt gevormd door het probleem een definitie te geven van literaire begrippen zoals stijl, genre, gemeenplaats en figuur en alle afleidingen en onderverdelingen daarvan; en daarenboven een historisch overzicht te formuleren van een grotere indeling in de conventies, de tradities en de beschouwingen hierover zoals die zijn overgeleverd, vanaf de Stagiriet via hoogtepunten als pierre de ronsard en matthew arnold, tot nu toe. Ofschoon het niet denkbaar is in één keer zo'n sluitend overzicht te scheppen, en je alleen maar pogingen in die richting kunt aanwenden, doet het ons nogal overbodig aan een ‘begrippenapparaat’ te willen ontwikkelen, waar apparaat en begrippen reeds kant en klaar voor-

[p. 40]

handen zijn. Buiten de vitale argumenten om, blijkt het dan al meteen volkomen onmogelijk de actualiteit van de Stagiriet te negeren, wanneer men zonder diens aanduidingen niet in staat is ook maar over het onderwerp te praten. Het lijkt niet goed denkbaar dat een literaire (meta-)theorie ontwikkeld kan worden zonder de aanwezigheid van het panel gevormd door de Stagiriet, de Pseudo-longinus, demetrius, cicero, horatius en quintilianus.

De feitelijke stand van zaken van dat onderzoek is dat we sinds de formuleringen van de Stagiriet nog geen wezenlijke stap verder zijn gekomen; en dat is het probleem in engere zin.

Merkwaardig is dan te lezen, hoe guépin zich losse opmerkingen, schimpscheuten, veroorlooft aan het adres van de filosofie, die hij niet de status van scientia (wetenschap) maar die van licentia (ongebondenheid) toekent (‘die eindeloze schaakpartij’, ‘wij kunnen zelfs elke platoonse of aristotelische filosofie, met al zijn moeilijkheden, laten rusten.’): zo niet beseffend dat de aard van zijn beschouwingen eerder filosofisch is dan iets anders. De ‘oer-clou’ (reeds lang daar) bij guépin is filosofisch, namelijk de dichotomie tussen schijn en werkelijkheid, in het herhaald noemen waarvan zijn beschouwing blijft steken. Zoals kierkegaard over hegel zei, zou dit alles heel mooi zijn als hij beweerd had: zo-en-zo zou het geval kunnen zijn. Van dezelfde aard immers zijn guépins bezwaren tegen de filosofie: haar stelligheid; en zijn voorkeur voor wittgenstein wordt ingegeven door diens voorbehoud: it's a game and all depends on whether you are willing to observe the rules. Maar het bezwaar keert zich tegen de schrijver zelf als hij het aanvaarden van deze spelregels onvoorwaardelijk stelt: je hebt geen keuze. De spelopvatting van de filosofie is netzomin absoluut als de rhetorica pretendeert speculatief te zijn! De schrijver neemt als uitgangspunt een algemene en actuele benadering van de (kennistheoretische) semiotiek. Met omhaal en vertoon kiest hij voor een tamelijk goedkope middenweg in het deterministisch probleem, door voor te stellen alsof er slechts poses én rollen zijn. De vraagstelling wordt eenvoudig gereduceerd tot een Fröbel-spel, waar gevoelens en karakters bij voorbaat worden uitgesloten! Het is toch ook zo: voor moderne mensen is volgens het damesblad viva overspel niets anders dan een ‘complex relatiespel’, en ongetwijfeld spelen de Molukkers (bij een gijzeling) de ‘Molukkers-rol’!

Maar als een groep keurige burgers die alleen de waarheid wil kennen guépin zou veroordelen tot de strop wegens zijn bedrieglijke veinzerijen en grillige grimassen, dan nog zou onze held als een dappere Galileo zijn laatste woorden spreken: Eppure is dit slechts een rollenspel!

De gedachtengang voltrekt zich in een kringloop, waarbij uitgangshouding en conclusie samenvallen in de ‘paradox du comédien’. Uitgaande van de veronderstelling dat ieder gedrag op een rollenspel gebaseerd is, wordt nu aangenomen dat elke boodschap dubbelzinnig en elk gedrag eo ipso leugenachtig is. (Deze fascinatie blijkt al uit de titel van guépins proefschrift: The Tragic Paradox, Amsterdam, 1968).

‘Omdat w.c.-bezoek geen kunstzinnig thema is, weet ik niet wat een karakteristieke of typische manier van op de w.c. zitten is, laat staan hoe dat gedrag te verfijnen.’ Zo'n opmerking is niet geldig (de bruikbaarheid van een model is nog niet de geldigheid ervan!), en bovendien niet waar: wat dacht guépin dat de Denker van rodin aan het doen was? Men zou over dit onderwerp juist wel allerlei overwegingen kunnen koesteren: om maar iets te noemen voert de geschiedenis van de coprofagie en coprolallie ons door de literatuur van rabelais via de sade naar burroughs. Vooral bij de sade vormen defaeceren en urineren een bron van verfijnde en gestileerde genieting. Op een ander niveau zijn pissende meisjes in de hele pornografische

[p. 41]

literatuur een standaard-thema. Sociaal-historisch tenslotte zijn de verschillende houdingen en rolwisselingen (gehurkt/staande, in afzondering/in gezelschap) van urineren veelbetekenend voor het aangeven van zowel verschillende cultuurmomenten (de hoepelrokken uit de barok werden staande geheven, de gemeenschappelijke poephuizen van het oude Rome voor de gedistingeerde senatoren) als van verschillende karaktereigenschappen (vrijgevochten vrouwen aarzelen niet...; concentratiekampverhalen).

Vergelijken we guépin tot leerzaamheid met een naar onze mening hoogst belangrijk literatuurtheoreticus als northrop frye; door zorgvuldig alle rhetorische schema's te ontwijken, weet frye een modern geformuleerde, gelede theorie te ontwikkelen die een sociale connotatie heeft en op een interdisciplinair werkzaam model gebaseerd is. Overigens laten de theoretische resultaten van frye met hun catalogisering en intellectuele distanciëring een zeer nauw aan de rhetorica verwant model zien. guépin, en dat loven wij, bekent meteen zijn afhankelijkheid van de rhetorica, maar hoewel hij graag algemene en actuele geldigheid wil bereiken, slaagt hij daar in Doorkruiste verwachtingen nog niet in.

De draaikolk van de ironie neemt hem mee. Ironie is nog iets anders dan een gedistancieerde benadering. Bij frye is de ironie een stadium in de historische ontwikkeling van stijlen; bij guépin een levenshouding die de Ouden in de schoenen wordt geschoven en hem zelf als een agressieve toga past. Waar de geforceerde vrolijkheid die guépin in zijn spelopvatting aanneemt, steeds eenzelfde knipoog laat zien, betwijfelen wij ten zeerste of een theorie als theorie met een knipoog weerlegd kan worden.

‘Aber die Bedenken gegenüber der Ironie als einem künstlerischen Grundsatz lassen sich auch nicht zurückdrängen, scheint doch Ironie den Keim einer unfruchtbaren Artistik stets schon in sich zu tragen.’ (beda allemann, Ironie und Dichtung, 1956).

[p. 42]

Zoals jacques perk zuchtte: ‘Oh Schoonheid, ik aanbid U’, zo lacht guépin: ‘Oh Ironie, ik aanbid U!’ Deze bedenkelijke belijdenis van de ironie heeft een helaas centrale plaats in het betoog van guépin. Zoals bijvoorbeeld blijkt uit zijn verwarren van de bescheidenheids-toop bij dante en shakespeare (waar zij zich excuseren voor de zwakheid van hun taalgebruik) met de troop van de ironie (guépin redeneert: zij bedoelen immers iets anders dan ze zeggen; zij waren zich deksels goed bewust van hun waarde). Welke betekenissen van de ironie kenden de Ouden? Zij onderscheidden de ironie als troop (woordfiguur), figura elocutionis (phrase-figuur), figura sententiae (gedachten-figuur), toop (gemeenplaats), maar ook als vitium (ondeugd) indien overmatig gebruikt, en als virtus (deugd), indien als kenmerk van urbanitas (wellevendheid).

Volgens aristoteles kon de waarheid te boven worden gegaan (opschepperij) en kon zij gerelativeerd worden (ironie). Maar geen van deze beide afwijkingen van de waarheid was wenselijk. guépin combineert tot een synthese, wat alweer een paradox is: hij snoeft met zijn ironie.

Als schoolvoorbeeld van literaire ironie geeft guépin het zinnetje ‘He is an honourable man.’ De vindplaats in Julius Caesar geeft vier keer vlak achter elkaar deze bewering over het karakter van Brutus, en daarin wordt de ironie pas voelbaar gemaakt; op zich is die bewering namelijk niet ironisch, en het volk dat naar de redevoering luistert wordt zich pas langzaam van het dubbelzinnig gehalte van de opmerking bewust. ‘Irony is not deceit, it is to be felt as irony.’ (mary grant, The Ancient Rhetorical Theories of the Laughable, 1924).

Wanneer ironie een niet-aflatende geestestoestand is, als een narrenpakje dat men niet meer kan uittrekken, kan ze het effect van de ontmaskering of ontgoocheling niet meer bereiken: het is dan een ziekte, een moderne besmettelijke wereldmoeheid.

De titel van het boek Doorkruiste verwachtingen dekt de sterk vereenvoudigde conceptie dat de draagkracht van elk literair werk het meest duidelijk omschreven kan worden in de spanning veroorzaakt door het doorkruisen van verwachtingspatronen, zoals in detective-boeken. Met andere woorden, de vreugde in het lezen zou uitsluitend bestaan uit de spanning en verrassing die een weefsel van misleidingen kunnen opbouwen. De schrijver moet zijn publiek bedriegen. Dat is een sterk vereenvoudigde en aanvechtbare voorstelling van zaken: herhaling en herkenning lijken veel sterker de werking van de geest te strelen. Hieraan wordt geen enkele aandacht besteed.

Het mechanisme van het doorkruisen van verwachtingen is bij lausberg, Handbuch der Literarischen Rhetorik, 1960, in een sterk gecomprimeerde vorm te vinden (paragrafen 1212 ev.) die veel aan guépins uiteenzetting doet denken, compleet met het voorbeeld van de roman policier. Hoewel de schrijver dikwijls in zijn noten naar dit standaardwerk verwijst, worden deze voor hem belangrijkste paragrafen niet genoemd. Er is een gebruik bij studenten die een scriptie moeten schrijven of bij hoogleraren die een college voorbereiden, om onder overvloedig vermelden van bronnen en vindplaatsen, het vitale aandeel te verdoezelen dat een ongenoemd artikel of boek bij de vorming van hun argument gespeeld heeft.

De voorbeelden die guépin geeft zijn, op enkele gunstige uitzonderingen na, voor zichzelf sprekend: Herman-Pieter de Boer, A. Alberts, de Schoolmeester, thrillers, grafgedichten, bruiloftsliederen: van zulk hout zaagt men dikke planken. De trucs van gelegenheidsdichters en stukjesschrijvers laten zich niet klakkeloos vergelijken met de kwaliteiten van pindarus of homerus.

Sterker nog, volkswijsheden en spreekwoorden leveren voor guépin evenzovaak aanleiding om zelf epigrammatische ‘diepzinnigheden’ te debiteren, omdat door hem elke

[p. 43]

vorm van overbrenging, en juist die vormen in de meest blatante zin, zoals reclame, slogans, massamedia, op één lijn wordt gesteld in doeling en effect, met de gedachtenfiguren waarvan schrijvers en filosofen zich bedienen. Is de gedachtengang nog te begrijpen dat de kunst van het veinzen de ernst van de literatuur uitmaakt, het wordt meteen weer tot een spel als we lezen dat simulatio een ‘niet-serieus effect’ is, je zegt immers iets anders dan je bedoelt!! Lyriek is slechts ‘een rollenspel’. Maar effect is iets anders dan de rhetorische definitie van het effect, en niet is het resultaat louter de som van de effecten: er is geen echte of directe relatie tussen kwaliteit en effect, en men mag het effect ook niet verwarren met de impact van het effect - alleen theoretisch, daarop is de rhetorica gebaseerd. Ook het konijn van de mimesis dat guépin gedurig met veel verve uit zijn gepatenteerde claque tovert, is niet iedereen geheel onbekend. Van heinrich lausberg kan men niet alleen de regels van de kunst leren, maar ook het op meest economische, hiërarchische en gelede wijze aanbrengen van subtiele gedachtennuances in een optimale formulering, jan-pieter guépins proza is voor navolging minder geschikt. Zijn nietbestaande stijl met veel ellipsen is een slechte reclame voor zijn zaak, en zal door Vrouwe Grammatica in veel gevallen als een poging tot aanranding gevoeld worden. Opeenvolging van notities levert geen stijl op. Zo lijkt guépin op de man die de doeltreffendheid van een electrisch scheerapparaat stond te demonstreren, met de scheerzeep nog achter zijn oren.

We lezen ergens: ‘Kunst is kunst, en is daarom al niet gewoon.’ Aan het eind van zijn betoog lezen we de onthutsende conclusie: ‘Maar kunst is altijd een grapje, een spel van vergissingen. Haal het grappige eruit, en je houdt vanzelf maatschappijkritiek over.’ (sic, sic). Dit te doen bij de Amor & Psyche van canova, een aardige werkopdracht! Eigenlijk is op guépin in het bijzonder van toepassing wat de Engelse dichter alexan-der pope voor iedereen bedoelde:

'T is hard to say, if greater want of skill

Appear in writing or in judging ill;

But, of the two, less dangerous is th'offence

To tire out patience than mislead our sense.

jan-pieter guépin, Doorkruiste verwachtingen, Amsterdam, 1977, Arbeiderspers.