Maatstaf. Jaargang 26

[p. 32]

Portfolio Wilhelm Raabe, schrijver en tekenaar
Door Hans Ester

Voor het feit dat het leven van Wilhelm Raabe (Eschershausen 1831 - Braunschweig 1910) ook nu niet in details beschrijfbaar is, zijn verschillende redenen aan te voeren. Toen Raabe in 1910 stierf, richtte zich de aandacht van de lezers, die schrijvend over hem tot het beeld van de dichter bijdroegen, op bepaalde ethisch-nationale aspecten van zijn werk. Deze kijk op de dichter kwam in de Mitteilungen für die Gesellschaft der Freunde Wilhelm Raabes, die van 1911-1944 gepubliceerd werden, tot uitdrukking. In het denken van de tijd voor de eerste wereldoorlog maar ook daarna in het voorspel tot het Nazidom werd een geretoucheerd beeld van Raabe gepropageerd, dat door contrasterende nuances uit zijn leven in verschillende facetten uiteen zou zijn gevallen. De Raabe-gemeente had er belang bij, het beeld van haar idool zo overzichtelijk en zuiver mogelijk te houden.

Al kwam dit aan het toen actuele denken tegemoet, in eerste instantie was het toch uit de nood geboren. Wilhelm Raabe had een hartgrondige hekel aan vertegenwoordigers van een biografische literatuuropvatting, die tussen privéleven en literair werk een nauwe relatie zagen. Het werk vormt de direkte neerslag van het leven, zo was de redenering. Om het eerste te begrijpen, moest het peillood binnen het laatste worden neergelaten. Raabe verwees de opdringerige biografen naar de informatie over hem in de encyclopedie en verder naar zijn geschriften, daarbij protesterend tegen iedere inkijk in zijn privésfeer. Van dit principe week hij slechts tweemaal af. In 1861, toen zijn novelle Holunderblüte in het Stuttgarter tijdschrift Über Land und Meer zou verschijnen, stelde hij gegevens voor een karakteristiek over zichzelf ter beschikking.^1. Toen hem in 1906 door de redacteur van de kalender Der Heidjer werd verzocht een autobiografisch overzicht te geven, weigerde Raabe maar voegde bij zijn weigering een soort schets van zijn leven.^2. Over zijn moeder zegt Raabe in deze schets: ‘Meine Mutter ist es gewesen, die mir das Lesen aus dem Robinson Crusoe unseres alten Landsmanns aus Deensen, Joachim Heinrich Campe beigebracht hat. Was ich nachher auf Volks- und Bürgerschulen, Gymnasien und auf der Universität an Wissenschaften erworben habe, heftet sich Alles an den lieben feinen Finger, der mir ums Jahr 1836 herum den Punkt über dem i wies.’^3. In 1845 stierf zijn vader, een gebeurtenis, die Wilhelm Raabe als keerpunt in zijn leven beschouwde. Zijn moeder verhuisde daarna van Stadtoldendorf naar Wolfenbüttel, waar Wilhelm tot 1849 het gymnasium bezocht. Omstreeks Pasen 1849 begon hij zijn opleiding als leerling-boekhandelaar in Maagdenburg, in de ‘Creutz'sche Buch- und Musikalien-Handlung’. Hier legde hij - deze tijd als geheel was nochtans geen succes - de basis voor zijn uitzonderlijke belezenheid (Heine, Sterne, Fielding, Dickens bijv.), zoals die in citaten en toespelingen binnen zijn latere vertellend werk tot uitdrukking zou komen.^4. De daaropvolgende fase in zijn leven beschrijft Raabe in zijn zelf-

1. Zie hiervoor Raabe's brief van 23 mei 1861 aan Thaddäus Lau. Uit het feit, dat de werkelijk interessante persoonlijke gegevens in een ‘Nachtrag’ worden geopenbaard, blijkt de terughoudendheid van Raabe. Hij schrijft bijvoorbeeld: ‘Es stecken eine Menge Gegensätze in mir, und seit frühester Jugend habe ich mich selbstquälerisch mit ihrer Analyse beschäftigt. Im gesellschaftlichen Leben wird niemand den Poeten in mir erkennen; ein ästhetisches Gespräch kann mich in den Sumpf jagen.’ In: Wilhelm Raabe, Briefe (2), Göttingen 1975, blz. 68. (= Raabe, Sämtliche Werke, hrsg. v. Karl Hoppe, Ergänzungsband 2.)

2. Brief van 9 augustus 1906 aan de heer Müller-Brauel: ‘Ihnen zum 10 August für den “Heidjer” eine “eigehende Selbstbiographie” zu liefern, ist doch wohl etwas viel verlangt; lassen wir es also für Ihren trefflichen Lüneburger Heidekalender wieder beim großen und kleinen Meyer und beim Kürschner bewenden!’ Op. cit., blz. 467.

3. Op. cit., blz. 467.

4. Fritz Jensch, Wilhelm Raabes Zitatenschatz. Wolfenbüttel 1925. = (Veröffentlichung der ‘Gesellschaft der Freunde Wilhelm Raabes’).

[p. 33]

[p. 34]

[p. 35]

[p. 36]

[p. 37]

[p. 38]

[p. 39]

[p. 40]

[p. 41]

karakteristiek als volgt: ‘Ostern 1854 ging ich nach einem Jahr ernstlicher Vorbereitung nach Berlin, um mir auch “auf Universitäten” noch etwas mehr Ordnung in der Welt Dinge und Angelegenheiten, so weit sie so ein junger Mensch übersehen kann, zu bringen. Im November desselben Jahres begann ich dort in der Spreegasse die Chronik der Sperlingsgasse zu schreiben und vollendete sie im folgenden Frühling.’^5. In 1856 keerde hij naar Wolfenbüttel terug. Over zijn huwelijk en de jaren tot 1870, die het echtpaar Raabe in het Zwabische Stuttgart doorbracht, vervolgt hij: ‘Anno 1862 sah auch ich ein, daß es nicht gut sei, wenn der Mensch allein bleibe, heiratete Fräulein Bertha Emilie Wilhelmine Leiste und zog mit ihr nach Stuttgart, wo uns zwei Mädchen geboren wurden und ich Die Leute aus dem Walde, Den Hungerpastor, Abu Telfan und Den Schüdderump schrieb. Mit Freude, aber auch mit Wehmut gedenken zwei Greise heute nach an jene junge, gute sonnige Zeit unter den Reben und den Freunden und Freundinnen des Neckartals! Achtzehnhundertsiebzig ging sie zu Ende, nicht durch den Krieg, sondern nach dem Wort im Buch Hiob: Vorüber geht's, ehe man es gewahr wird, und es verwandelt sich, ehe man es merkt.’^6. Van 1870 tot 1910 werd Braunschweig Raabe's vaste woonplaats. Daar stierf hij op 15 november 1910, een datum, die al eerder in zijn leven een rol had gespeeld: 15 november 1854 noemde hij ‘Federansetzungstag’, omdat hij toen zijn - later onder pseudoniem verschenen - Die Chronik der Sperlingsgasse begon te schrijven. Het slot van de geciteerde schets luidt: ‘Drei Dinge sind mir persönlich aus meinem Aufenthalt auf der Erde heute, wenn auch nicht die bemerkenswertesten, so doch merkwürdig. Ich komme noch aus den Tagen, wo in meines Vaters Haus an der Weser mit Stein, Stahl und dem “Plunnenkasten” Licht angezündet und Feuer gemacht wurde.

Ich habe einen Herrn gekannt, der noch seinen Zopf trug.

Ich habe noch einen Mann gesehen, der im siebenjährigen Kriege mit dabeigewesen war.’^7. Misschien heeft Raabe met deze opsomming van letterlijk merkwaardige verschijnselen een sleutel tot zijn werk uit handen gegeven. In alle drie gevallen gaat het om de mens Raabe in een tijdsrelatie: hij was deelgenoot van verschijnselen, die er nog waren, maar die spoedig zouden verdwijnen. In deze gevallen was hij getuige van iets, dat het stigma van voorbij-zijn droeg. Niet alleen de waarnemer Raabe overbrugde de tijden. Hij was eigenlijk alleen maar toeschouwer. De ware dragers van een levend anachronisme zijn de man met de staartpruik en de vechtersbaas uit de zevenjarige oorlog. De verbondenheid van verschillende afzonderlijke tijdsrelaties met elkaar is in bijna ieder werk van Raabe grondslag en tegelijk thema van het vertelde. In Die Chronik der Sperlingsgasse, een werk, dat bij alle soorten lezers terecht in hoog aanzien staat, wordt het verleden als oriënteringspunt in het heden steeds opnieuw geactualiseerd. Herman Meyer heeft - naast het tijdsaspect - met betrekking tot Raabe's gehele werk, maar in het bijzonder voor de genoemde roman, op de functie van de ruimte daarin gewezen.^8. De kamer, waar de verteller van Die Chronik zich bevindt, is een rustpunt in het voortgaan der tijd, de ruimte verbindt de tijdselementen, die anders uit hun voegen zouden raken. Tegelijkertijd laat de ruimte - in dit geval de kamer - door het uitzicht op de rusteloze Berlijnse wereld zien, hoe zij in de tijd is opgenomen, zich slechts schijnbaar aan de tijd onttrekt: ‘Die Sperlingsgasse ist ein kurzer, enger Durchgang, der die Kronenstraße mit einem Ufer des Flusses verknüpft, welcher in vielen Armen und Kanälen die große Stadt durchwindet. Sie ist bevölkert und lebendig genug, einen mit nervösem Kopfweh Behafteten wahnsinnig zu machen und ihn im Irrenhause enden zu lassen; mir aber ist sie seit vielen Jahren eine unschätzbare Bühne des Weltlebens, wo Krieg und Friede, Elend und Glück, Hunger und Überfluß, alle Antinomien des Daseins sich widerspiegeln.’^9.

5. Op. cit., blz. 468.

6. Op. cit., blz. 468.

7. Op. cit., blz. 469.

8. Herman Meyer, Raum und Zeit in Wilhelm Raabes Erzählkunst. In: Hermann Helmers (Ed.), Raabe in neuer Sicht. Stuttgart 1968, biz. 98 - 129. Dit opstel verscheen oorspronkelijk in 1953.

9. Wilhelm Raabe, Die Chronik der Sperlingsgasse. Göttingen 1965, blz. 17. (= Raabe, Sämtliche Werke, Hrsg. v. Karl Hoppe, Bd. 1).

[p. 42]

De twee laatstgenoemde merkwaardige verschijnselen uit de schets hebben nog een ander thema aangestipt, dat nauw verwant is met het eerste: de levende anachronismen vallen door hun nog,-maar-niet-lang-meer-karakter op temidden van de anderen. Ze zijn geïsoleerd, het zijn buitenstaanders. Ze staan door de trouw jegens zichzelf - ‘seinen Zopf’ [cursief van mij, he] - buiten de actuele werkelijkheid. Raabe's personen zijn voor een belangrijk deel ‘Sonderlinge’, om met H. Meyer te spreken: ‘Auch bei Raabe ist das verhältnis zwischen Persönlichkeit und Gemeinschaft ein wesentliches konstitutives Element im Aufbau des Sonderlingsbildes.’ Volgens Meyer wordt echte gemeenschap bij Raabe alleen maar verwezenlijkt in de kleinst mogelijke kring van menselijk samenleven. Hij vervolgt dan: ‘Diese Gemeinschaftsformen übersteigen den Kreis des persönlichen Lebens nicht und dadurch bleibt ihre Gültigkeit beschränkt. Es zeigt sich denn auch, daß sie immer weniger als objektiver Rückhalt für die an dieser Gemeinschaft teilhabenden Menschen ausreichen.’^10.

Wat is de waarde van het isolement van Raabe's personen? Verplicht de verteller zich tot het ‘adieu aan de wereld’^11. tot de idylle van de kleine kring? De visie op Raabe hangt in belangrijke mate af van het uiteindelijke antwoord op deze vragen. Het voorbarige antwoord, dat tot ongeveer 1950 algemene geldigheid bezat, is - mede door de internationale belangstelling voor de dichter - inmiddels vervangen door een hernieuwd gedetailleerd lezen. Maar ook nu bestaan er nog gerechtvaardigde vragen en is de visie van Georg Lukács uit 1940 nog geenszins achterhaald: ‘Raabes Helden ziehen nicht zur Eroberung der Welt aus wie die Helden Goethes, Balzacs oder Stendhals. Sie wollen nur ihre menschliche Integrität aus den drohenden Gefahren des neuen Lebens retten. Ihr Weg nimmt also zuletzt immer die Form der “Entsagung” an, wie übrigens schon beim späten Goethe. Diese “Entsagung” kann unter Umständen der Rückzug in eine stille, weltentlegene Ecke, ein resignierendes Glück in einer solchen Idylle sein, sehr oft ist sie aber einfach innere Selbstbewahrung im äußeren Untergang.’ De titel van de bundel Raabe in neuer Sicht, waarin het opstel van Lukács is opgenomen, markeert duidelijk de verandering. Het boek legt verantwoording van de ontwikkelingen af, die zich binnen het onderzoek van Raabe's werk in de laatste decennia hebben voorgedaan.^12.

10. Herman Meyer, Der Sonderling in der deutschen Dichtung. München 1963. (Reihe: Literatur als Kunst). H. Meyer's dissertatie waarvan dit de tweede druk vormt, verscheen oorspronkelijk in 1943 onder de titel Der Typus des Sonderlings in der deutschen Literatur. De citaten staan resp. op blz. 288 en 289.

11. Zoals in het vijfde boek van Grimmelshausen's Simplicissimus Teutsch (1668) het afscheid van de wereld wordt samengevat.

12. Stuttgart 1968. Het opstel van Lukács omvat de bladzijden 44 tot 74. Het citaat staat op blz. 52.

Raabe als tekenaar

De grote waardering voor het schrijverstalent van Raabe heeft tot gevolg gehad, dat zijn andere talent, zijn tekengave, in de belangstelling is komen staan. Wilhelm Raabe is één uit de aanzienlijke rij van Duitse dichters, die naast hun literaire een andere musische begaafdheid bezaten: Geßner, Goethe, E.T.A. Hoffmann, Mörike, Stifter, Keller, Kugler, Busch, Hesse, Peter Weiss en zo kunnen we nog wel even doorgaan. Bij ‘Doppelbegabungen’ als Busch en Stifter waren het schrijf- en het teken-, resp. schildertalent aan elkaar gewaagd. In zijn voorwoord tot de verzameling novellen Studien, die het probleem van het eerstgeboorterecht der gaven in de titel al thematiseren duidt Stifter dit op direkte wijze aan. Bij Gottfried Keller is de zoektocht naar het ware eigen talent in de sterk autobiografisch bepaalde roman Der grüne Heinrich het centrale probleem van de hoofdfiguur Heinrich Lee. Ook Raabe had het er niet makkelijk mee, over zijn kunstenaarsroeping met zichzelf in het reine te komen. De in Die Chronik der Sperlingsgasse beschreven situatie, waarin de schoolmeester Wacholder zich over de fouten in het Latijn van Gustav Berg kwaad maakt, maar dan opeens het met tekeningen volgepriegelde vloeiblad ziet, past haarfijn op de eigen schoolsituatie van de jonge Wilhelm: ‘Da liegt nun das blaue Heft, auf dem Umschlag: “Gustav Berg” und drunter die geniale Übersetzung Gustavus Mons mit Angabe von Wohnort, Datum und Jahreszahl. Ich schlage es auf, und es ist in der Tat zweifelhaft, ob der Kollaborator Besenmeier es mit roter

[p. 43]

Dinte oder ob es Gustavus Mons mit schwarzer geschrieben hat. - Hier sind die neuesten Seiten. Reizend! Ita uno tempore quatuor locibus (Schlingel!) pugnabatur etc. etc. Als Schulmeister müßte ich ausrufen: “Was soll aus dem Jungen werden?” Als Nichtschulmeister aber halte ich mich an das - Löschblatt und rufe aus: “Was kann aus dem Jungen werden!” - Hier “an vier Orten” schlagen sie ebenfalls, Römer, Karthager, Mazedonier, Sarden, und zwar besser als im Latein: Pferde, Menschen, Hannibal ante portas, Triarier, Veliten, Principes! Ausgezeichnet! Ich werde dem Schlingel eine tüchtige Rede halten sowohl über seine “locibus”, als auch über die Unverschämtheit, ein Heft mit solch beschmiertem Löschblatt drin “abliefern” zu wollen. Das letztere aber werde ich konfiszieren, und Zeichenstunde soll der Junge auch haben; dieser Signifer had doch etwas zu lange Arme.’^13.

Ook Wilhelm kreeg tekenles, ondanks de smalle beurs van zijn moeder. Toen hij op zeventienjarige leeftijd de school verliet, luidde het getuigschrift: ‘Im deutschen Styl und im freien Handzeichnen hat er einen Grad der Vollkommenheit erlangt, wie er auf der Bildungsstufe, auf welcher er steht, nicht häufig ist.’^14. De in hem gegroeide belangstelling voor de literatuur had bij de jonge Raabe het verlangen echter doen toenemen, dat zijn leven in het teken van het schrijverschap zou staan. Met zijn Die Chronik der Sperlingsgasse was een onherroepelijke beslissing gevallen, waarvan Raabe de juistheid nooit in twijfel heeft getrokken.

Raabe's besef van zijn roeping hield geen verwaarlozing van zijn tekentalent in. Integendeel: gedurende zijn hele leven bleef de tekenpen zijn begeleider, al wisselde de mate, waarin die werd gehanteerd. Uit de jaren in Maagdenburg (1849-1853) zijn geen tekeningen bewaard gebleven, uit de Berlijnse jaren (1854-1856) slechts één pentekening. Uit de jaren 1856 tot 1862, die Raabe weer in Wolfenbfittel doorbracht, zijn wel tekeningen overgebleven. De reden was niet, dat Raabe plotseling verzamelneigingen begon te vertonen, maar lag in het feit, dat bij de verhuizing naar Stuttgart de in Wolfenbüttel gemaakte tekeningen bij zijn moeder bleven en onder de hoede van een eveneens met tekentalent begiftigde jongere broer kwamen. Hoewel in Stuttgart (1862-1870) veel verloren ging, zijn talrijke potlood- en pentekeningen bewaard gebleven. In de tijd na 1870, toen Braunschweig tot domicilie werd gekozen, heeft Raabe veel tekeningen gemaakt. Misschien was dit een poging tot zelfcompensatie van de geringe waardering, die de schrijver in de jaren daarvoor had gekregen. Vanaf 1877 volgde een periode, waarin romans en novellen zoals Alte Nester (1879), Prinzessin Fisch (1883), Pfisters Mühle (1884), Unruhige Gäste (1885), Das Odfeld (1888), Stopfkuchen (1891) en Die Akten des Vogelsangs (1896) gestalte kregen. Raabe bleef in deze tijd doorgaan met tekenen. Drie dagen voor zijn dood, op 12 november 1910 ontstond zijn laatste pentekening.

Wilhelm Raabe's motivering om te tekenen was altijd strikt persoonlijk van aard. Hij heeft nooit met het oog op een mogelijk publiek naar tekenpen, potlood of penseel gegrepen. Hoogstens bestemde hij een tekening voor iemand, die hem na stond, zoals Marie Jensen, de vrouw van de schrijver Wilhelm Jensen. Het was in strijd met het gesloten karakter van Raabe, zijn tekeningen ter beoordeling aan anderen voor te leggen. Toen de redacteur van de Welt-Spiegel, een bijlage van het Berliner Tageblatt ter illustratie van een door de schilder Hanns Fechner geschreven artikel over Raabe, de schrijver/tekenaar om illustraties verzocht, schreef deze hem afwijzend terug: ‘Die “Plauderei” von Freund Fechner ist ja in der That “reizend”, aber den Stempel der Billigung meinerseits drücke ich durch Einsendung des Gewünschten nicht darauf! Es ist doch zu viel in der Schilderung, was den Thatsachen nicht entspricht, und ich bin der Mythenbildung wahrlich schon genug verfal-

13. Op. cit., blz. 111-112.

14. Geciteerd naar: Karl Hoppe, Wilhelm Raabe als Zeichner. Göttingen 1960, blz. 20. Het boek van Hoppe bevat afbeeldingen van 112 tekeningen van Raabe. In totaal zijn ongeveer 550 tekeningen van Raabe bewaard gebleven. Hoppe's boek biedt waardevolle informatie over de tekenaar Wilhelm Raabe.

[p. 44]

len - vom altväterischen Rock an, bis jetzt zu diesen meinen merkwürdigen Zeichenkünsten! Was die letzteren anbetrifft, so soll der selige Böcklin sich jedenfalls meinetwegen nicht im Grabe umwenden.’^15.

Ten aanzien van zijn tekeningen was Raabe uiterst kwetsbaar. Hij tekende uit een persoonlijke behoefte en vreesde - hierbij wellicht nog sterker dan met betrekking tot zijn vertellend werk - verkeerd te worden begrepen. Daaruit is zijn uiterste terughoudendheid te verklaren, als hem werd verzocht, met zijn tekeningen voor het voetlicht der kritiek te verschijnen.

Als tekenmateriaal gebruikte Raabe meestal potlood of schrijfpen en de gebruikelijke inkt uit galluszuur. Door het gebruik van deze uit looizuur bereide inkt beginnen sommige tekeningen hier en daar al verkleuringen te vertonen. Een schetsboek behoorde - althans sinds zijn schooltijd - niet tot Raabe's tekenuitrusting. Hij gebruikte het papier, dat voor de hand lag: schrijfpapier, notitieblaadjes, de achterkant van uitnodigingen en reclamedrukwerk, de stroken van drukproeven, verder: enveloppen, rekeningen en vooral de randen van zijn manuscripten. Soms was het de kleur of het formaat van een stuk papier, dat de beeldende fantasie aan het werk zette.

De open ruimten van zijn manuscripten, speciaal de randen, hebben Raabe het meest tot tekenen verleid. Deze tekeningen vormden wellicht een noodzakelijke adempauze bij het schrijven. Zij waren misschien ook een poging, datgene, wat de schrijver parallel aan het schrijven bezighield, vorm te geven. Raabe wilde mogelijkerwijs op deze manier de bedreiging door beelden, die de voortgang van het schrijven hinderden, van zich af zetten, objectiveren.

Karl Hoppe's conclusie, dat niet het resultaat - de tekeningen - maar het tekenen zelf voor Raabe van belang is geweest, lijkt aannemelijk. De schrijver hechtte zo weinig waarde aan zijn tekeningen, dat hij op bewaren daarvan geen prijs stelde. Als zijn vrouw de randen niet van de manuscripten had afgesneden, dan zouden ze tegelijkertijd daarmee zijn weggegooid.

Evenmin als de kanttekeningen stonden de andere tekeningen van Raabe in dienst van het woord. Hoewel soms een motief uit zijn werk door hem in een tekening werd weergegeven, heeft Raabe nooit de bedoeling gehad, het eigen werk te illustreren.

Raabe's beeldende fantasie gold in de eerste plaats de individuele mens, in scherpe profilering van zijn bijzondere persoonlijkheid. Naast landschappen - soms exotisch van aard - is het de enigszins wonderlijke mens, die Raabe in zijn tekeningen voor ogen roept. In de voorliefde voor de mens met het odium van vreemdeling ligt een duidelijke overeenkomst met zijn vertellend werk. De herontdekking van Raabe's tekeningen heeft tevens aan het blad van de ‘Raabe-Gesellschaft’ een aantrekkelijker uiterlijk gegeven.

15. Brief van 5 juni 1901. Op. cit., blz. 423.

[p. 45]