Maatstaf. Jaargang 26

[p. 48]

Portfolio Jacqueline de Jong
Door Max van Rooy

‘Ik voelde dat deze dromen van grote betekenis voor mij waren, maar toch konden ze mij niet over mijn gevoel van gedesoriënteerdheid heen helpen, integendeel, ik leefde als onder een innerlijke druk. Soms was die zo sterk, dat ik meende dat er een psychische stoornis gaande was. Tweemaal nam ik daarom mijn leven met alle bijzonderheden door, vooral de herinneringen uit mijn kindsheid, denkende dat er misschien iets in mijn verleden te vinden was dat voor deze stoornis aansprakelijk kon worden gesteld. Maar de terugblik leverde niets op, ik moest mijn onkunde bekennen. Toen zei ik tot mezelf: “Ik weet zo helemaal niets, dat ik nu maar eenvoudig ga doen wat me invalt.” Hiermee gaf ik mij bewust over aan de impulsen uit het onbewuste.’ (...)

‘Dit moment was een keerpunt in mijn lot. Na eindeloos weerstreven gaf ik mij gewonnen aan het denkbeeld dat ik spelen moest. Dit ging gepaard met een gevoel van berusting en een pijnlijke gewaarwording van vernedering, niets te kunnen doen dan spelen. Ik begon geschikte stenen te verzamelen, deels aan de oever van het meer, deels in het water en daarop ging ik bouwen: huisjes, een kasteel een heel dorp. Er ontbrak nog een kerk en dus maakte ik een vierkant gebouw met een zeshoekige trommel er bovenop en daarop een vierhoekige koepel. Bij een kerk behoort een altaar. Maar een zekere schroom weerhield mij, er een te bouwen.’

‘Verdiept in de vraag hoe ik mij van deze taak moest kwijten, wandelde ik op een dag als gewoonlijk langs het meer om in het oevergrind naar stenen te zoeken. Opeens zag ik een rode steen, een vierzijdige pyramide die door het rollen in het water en door de golfslag tot deze vorm was geslepen, louter een product van het toeval. Ik wist: dit is het altaar. Ik plaatste de steen midden onder de koepel en terwijl ik dat deed, viel de onderaardse fallus uit mijn kinderdroom mij in. Het verband gaf me een gevoel van bevrediging.’

Aldus C. G, Jung in Herinneringen dromen en gedachten (vertaling Agaath van Ree, uitgave Van Loghum Slaterus, Arnhem 1963). Het zijn overpeinzingen die, na het nuttigen van iets dergelijks als een halve fles Pouilly Famé, afkomstig kunnen zijn van de Amsterdamse beeldend kunstenares en colorist Jacqueline de Jong.

De schets die nu volgt, zal dit duidelijk maken. Haar dromen hebben alles met het dagelijks leven te maken: als een kind kan zij zich verheugen op een maaltijd met een oursin op het menu. Een exquis gericht dat even pervers, als onbeschrijfelijk lekker is. De lekkernij wordt uitgemaakt door de vaginale klieren van het beest en de kunstenares droomde daarvan, proevend, smakend en genietend, maar de stekels transformeerden zich tot fallische slangen, zodat haar de uiteindelijke toegang tot de inhoud werd versperd. Een verboden vrucht. Dit is het soort dromen dat zij huishoudelijk noemt en waardoor zij regelmatig wordt bezocht. En na een dergelijke ‘nachtmerrie’ is het verlangen en de opwinding nog groter: wat

[p. 49]

haar dromen dan ook opgeschreven, maar het werd een feuilleton dat alleen maar bruikbaar zou zijn geweest voor haar beeldend werk, wanneer dit een surrealistisch signatuur had gedragen. Een dergelijke aard is echter in contradictie met haar persoonlijkheid. De elementen van haar dromen zijn heel nuchter: het dagelijkse leven, humor en erotiek. Zij stelt zelfs: ‘Via de droom kan je de inventiviteit al enigszins verbruiken, tenkoste van de fantasie. Het is een aanvechtbare stelling, vergelijkbaar met de naïef-fatalistische geloofsopvatting dat er meetbare porties goed en kwaad zijn; dat een enorme plens geluk in de eerste maanden van het jaar impliceert dat men in de tweede helft van dat zelfde jaar dient te rekenen op een lading verdriet van jewelste. Bij nader inzien blijkt dat, wat haar betreft, de fantasie totaal oncontroleerbaar is en derhalve een opslagplaats van fobieën en weergaloze machteloosheden. De droom is een gericht medium, mits men ervoor de tijd neemt en dat doet zij.

[p. 50]

moet het een verrukking zijn die vijf schaamlipjes ter nuttiging gepresenteerd te krijgen. Jacqueline de Jong heeft voor een aantal zaken een panische angst opgevat en in deze reeks staat het auto-ongeluk vooraan: in haar gedachten vliegen alle auto's op elkaar, of in brand. En al deze auto's worden bemand door haar geliefde of intieme kennissen. Merkwaardig genoeg vindt deze fobie geen uitdrukking in haar droomwereld, maar uitsluitend in de fantasie. Haar dromen worden bemand door hevige, verbale ruzies. Fanatiek en conform de werkelijkheid waarin haar wapentuig uit niet meer bestaat dan een paar ballpoints, hoewel zij in de keuken - in de vorm van een vervaarlijke collectie slagersmessen - een kostbare schat aan oorlogsmaterieel en dépôt heeft. Over de gruwelijke aanslagen die daarmee kunnen worden gepleegd, droomt ze nooit. In haar voorstellingen van het onderbewustzijn, is de fantasie taboe. Eigenlijk zijn het notities bij het dagelijkse leven en lange tijd heeft zij

[p. 51]

Zo wordt de fantasie door haar het meest gevreesd, maar ook gewaardeerd.

Zoals zo vaak ten onrechte wordt gedacht, worden de toekomende beelden van haar kunstwerken niet eerst geprojecteerd op het scherm van haar geest, maar bevinden zij zich opgeborgen in de punt van haar potlood. De geest is blank en het vel papier is blank, maar voordat het potlood daarop wordt gezet, heeft zij een ceremonie achter de rug: een reeks van triviale handelingen die het creativiteitsproces nog even uitstelt en in velerlei gedaanten bij velerlei kunstenaars bekend is. Men kan niet met schrijven beginnen voordat de schrijfmachine zo zorgvuldig mogelijk is gereinigd; alle attributen moeten met elkaar ‘lijnen’ of op z'n minst een hoek van negentig graden met elkaar vormen (Mondriaan) voordat met een nieuw schilderij kan worden begonnen of, voorafgaande aan een nieuw muziekstuk, moet absoluut goed zijn gegeten, gedronken en een vrouw hartstochtelijk zijn bemind, zoals een

[p. 52]

bekende vaderlandse avantgarde componist ooit aan Bibeb toevertrouwde.

Bij Jacqueline de Jong betekent het mobiliseren van het stelsel van attributen ogenschijnlijk niet meer dan het slijpen van haar potlood. Dan begint ‘het breien’. En merkt zij dat het ritme bijna als vanzelfsprekend terechtkomt in een metrum van links en rechts, dan komen de zelfverwijten en begint zij baldadig in diagonale richting te werken. In dit verband noemt zij Willem van Malsen geniaal die voor de vpro-radio een strip met woorden wist te schetsen. Desgevraagd begint zij haar gesproken beeldverhaal met een neus, omdat zij de hele dag heeft geploeterd op de neus van haar echtgenoot, als onderdeel van een portret. De neus is een buitengewoon fantasierijk object: een universum voor wat betreft vorm en inhoud. Na de neus komen de handen. En daarna, met name in tekeningen en grafisch werk, komt het ontbreken van materie: de lege vlakfragmenten waar de vormen elkaar niet raken.

[p. 53]

Er staat in het geheel níets en dat zijn de fundamenten van de fantasie: landschappen waarop alle fobieën liggen opgeslagen, maar zo goed gecamoufleerd, dat zelfs laag overscherende jagers geen enkel aanknopingspunt ontdekken. Het hoeft nauwelijks betoog dat scheervluchten hier domme en zinloze acties betekenen; alleen stratoferische machines als de U-2 zijn in staat de spanning tussen de verschillende gebieden in een oogopslag te registreren.

Fantasie is de wakende droom en de omstandigheid die louterend werkt op deze geestesgesteldheid is, wat deze kunstenares betreft, de onbekommerdheid. Ongerechtigheden, spanningen, schulden en boze mensen blokkeren haar fantasie. En bovenal: het ontbreken van een tijdstip waarop het werk af moet zijn. Eenmaal uit het ritme, is zij compleet afgedwaald van het creatieve spoor, een vrees die hevig werkelijkheid werd toen haar vader overleed. Het was een slepend proces dat acht

[p. 54]

maanden duurde. Bij toerbeurt moest zij waken en als ze nu de werken terugziet die zij in die tijd heeft gemaakt, dan moet worden gezegd, dat de kwaliteit belabberd is.

Jacqueline de Jong bracht haar jeugd door in een huis met een tuinuitzicht en een schuilplaats: haar zolderkamertje. Daarna heeft zij - Parijs is lange tijd haar standplaats geweest - bijna altijd letterlijk zonder uitzicht geleefd. Blinde muren en donkere huizen met een minimum aan raamoppervlak. Daarom ging zij dwalen, waarnemingen doen buiten het atelier en het zijn deze expedities die verantwoordelijk moeten worden geacht voor de tekeningen die samen dit portfolio vormen.

Als uitgesproken colorist voelt ze zich merkwaardigerwijs thuis in deze werkstukken die, wat betreft de vorm, nietszeggend zijn. Nogmaals: de fantasie schuilt in het wit en vooral in het gewricht, door het wit in beweging gebracht. En dat betekent allure en vanuit het vaderlands calvinistisch optiek is allure een

[p. 55]

luxe. Net zo goed als fantasie dat is.

Dan komt onvermijdelijk de vraag wat in haar fantasie het ideale leven is? Dat is een turbulent bestaan, gevoed door cynisme, ironie en erotiek en zich afspelend in een middeleeuwse stad - de auto's zijn verdwenen, dus daarover ook geen zorgen meer - zonder religie en gelegen aan zee. Een leefgemeenschap met ambachtelijke en bourgondische drijfveren, waar het geld vervangen is door de ruilhandel. Want voor Jacqueline de Jong is geld een bron van eeuwige zorg en ellende. Het is banaal maar waar, maar elke ruzie die in haar omgeving wordt uitgevochten heeft te maken met geld, macht, of met beide verworvenheden. Het fundamentele aspect van dit gegeven wil niet zeggen dat geld en/of macht een aanslag hoeft te doen op onze fantasie. Haar ouders bijvoorbeeld, waren mensen die zonder erg rijk te zijn, toch geld hadden. En in plaats van het op een onzinnige manier te ‘besteden’, hebben zij het op een fantasierijke wijze ge-

[p. 56]

bruikt (onder andere door er een kunstcollectie mee op te bouwen). Desalniettemin bleven de geldzorgen bestaan. Maar bij het zekerstellen van het bestaan van de beeldend kunstenaar door middel van de contraprestatie, is een bepaald gedeelte van de fantasie afgestorven. Bepaalde elementaire, materiële zekerheden acht Jacqueline de Jong van schadelijke invloed op, wat we nu maar zullen noemen, de allure van de fantasie, vooral als dit proces geworteld is in de weinig geestrijke bodem van ons vaderland.

Dan is C.G. Jung een troost wanneer hij noteert: ‘Opeens zag ik een rode steen, een vierzijdige pyramide die door het rollen in het water en door de golfslag tot deze vorm was geslepen, louter een product van het toeval. Ik wist: dit is het altaar. Ik plaatste de steen midden onder de koepel en terwijl ik dat deed, viel de onderaardse fallus uit mijn kinderdroom mij in. Het verband gaf mij een gevoel van bevrediging.’