Maatstaf. Jaargang 26

[p. 40]

Portfolio Victor Hugo als tekenaar
Door H.L. Prenen

‘Victor Hugo is voor mij ontegenzeggelijk de grootste franse dichter die er ooit heeft bestaan. Hij overtreft allen door zijn fabelachtig vermogen met de franse taal om te gaan.’ Deze uitspraak komt op rekening van J.C. Bloem, in het merkwaardige boekje Persoonlijke Voorkeur, een bloemlezing uit lyriek in vier talen, met commentaar. Hij had in deze mening een medestander (maar à contre coeur) in André Gide, die op een enquête wie de grootste franse dichter was, antwoordde: ‘Victor Hugo, helaas!’ - Victor Hugo had in de franse letterkunde een positie die een beetje te vergelijken is met die van Bilderdijk in de Nederlandse. Hoe zijn ze niet bewonderd, destijds, hoe zijn ze verguisd, naderhand! Beiden waren een teken van tegenspraak, bij tijdgenoot en nazaat. ‘Een delirium van woorden,’ werd van Hugo gezegd, en van Bilderdijk eveneens. Beiden waren ‘ontegenzeggelijk’ (om met Bloem te spreken) een sleutelfiguur in de romantiek van hun land, en dat zijn ze gebleven, ook in hun Decline and Fall. De stormloop van de Tachtigers heeft de poëzie van Bilderdijk van de baan geveegd, het voorbereidende werk was al door Multatuli en Busken Huet gedaan. Maar het eerherstel, de herontdekking, lag al weer vlak om de hoek. Ze waren de voordeur nog niet uitgejaagd, of kwamen door de achterdeur weer binnen. Kloos zelf begon er al mee: ‘Een Daad van Eenvoudige Rechtvaardigheid’ heet zijn bloemlezing uit Bilderdijks gedichten. En Geerten Gossaert deed er een generatie later nog een schepje boven op met zijn ‘bezielde rhetoriek’. Grandeur et Décadence, vice versa. Hugo en Bilderdijk hadden hierin een eender lot.

Beiden, ieder in hun taal, waren vers-virtuozen. Ook Bilderdijk was, volgens Bloem, ‘een fabelachtig technicus.’ Ze hadden een gloeiend pathos en, zoals dat toen genoemd werd: ‘een hoge vlucht.’ Gelijk de Adelaar, zoals u weet. Maar dat werd, in hun zwakkere momenten, vaak zweefvliegen op hun virtuositeit, in de lege lucht. Hun nadeel was dat ze àltijd megalomaan, àltijd pathetisch waren, met het grote gebaar en de luide stem (tonitruant!), dat soort pathos dat op de trompetten van Jericho een kop koffie bestelt. Altijd het hoofd in donderwolken en altijd God, Dieu, vlak in de buurt. Er bestaat een foto van Hugo met gesloten ogen, waaronder hij zelf schreef (de sa large écriture de prophète): ‘Victor Hugo écoutant Dieu’. U mag er zelf nog een uitroepteken achter zetten. Zo ver ging onze Bilderdijk niet; er waren nog geen foto's in zijn tijd. Maar alle verschil in waardering over Hugo als dichter daargelaten, op één punt zijn vriend en vijand het erover eens, dat hij een uitstekend en bijwijlen geniaal tekenaar was. (Althans, voorzover vriend en vijand weten dàt hij tekende). Hier gaat de vergelijking tussen de franse en de hollandse dichter weer op: onder zijn vele talenten was ook Bilderdijk een bekwaam tekenaar, maar lang niet zo productief op dit terrein. Hugo had als tekenaar een geheel eigen stijl, onmiddellijk herkenbaar en nergens tegen aanleunend. Hetzelfde pathos,

[p. 41]

Char de la monarchie

Village au clair de lune.

[p. 42]

De drie bomen

[p. 43]

Le burg sans nom

[p. 44]

l'Astre-oeil

[p. 45]

Odilon Redon Visioen lithografie

[p. 46]

Vuurtoren

[p. 47]

Renaissance

[p. 48]

Initialen

[p. 49]

dat ons in zijn poëzie bij alle virtuositeit soms hindert, is in het clair-obscur van zijn tekeningen vaak indrukwekkend en overtuigend. Wie de originelen wil zien kan zijn hart ophalen in het ‘Maison Victor Hugo’ op de Place des Vosges, het mooiste plein van Parijs, in de Marais. Het huis waar Hugo van 1830 tot 1848 woonde; thans zijn museum. De wanden hangen er vol mee. Het is overigens nog maar een keuze uit de ruim 350 tekeningen, die het museum Hugo bezit. De formaten zeer uiteenlopend, tussen de grootste (Le Burg à la Croix) van 125 cm breed bij 75 cm hoog, en de kleinste, op postzegelformaat: 1½ bij 1 cm.

Hugo was een groot colorist in zwart en wit. Evenals in zijn gedichten, waarin het wemelt van rijmen als: ombre, sombre, pénombre, - noir, soir, - mystère et lumière, is het in zijn tekeningen een wemeling van inktzwarte vlekken en witte plekken die er als bliksemstralen doorheenschieten. ‘Le Turner de la nuit’, heeft iemand hem eens genoemd en daarmee het tekengenie van Hugo in een paar woorden samengevat.

Er zijn heel wat schrijvers die uit liefhebberij getekend hebben, om zo te zeggen in de marge van hun manuscripten. Hun geschriften waren hoofdzaak en de reden van hun roem, hun tekeningen een (soms heel bijzondere) bijzaak. Hier te hooi en te gras een paar namen: Goethe (die meer dan 1100 tekeningen maakte), Clemens Brentano en zijn zuster Bettina, Chamisso, E.T.A. Hoffmann (ook als musicus en componist vermaard), Mörike, Kerner, Ringelnatz, Wilhelm Raabe, Else Lasker-Schüler, H.C. Andersen. In Engeland: Thackeray en Chesterton. Onder de Amerikanen: James Thurber. In Frankrijk: George Sand, Mérimée, Baudelaire, Paul Valéry. In Rusland: Poesjkin en Gogol (de slotscène van de Revisor!). In ons land, behalve Bilderdijk, ook zijn litteraire nazaat Hendrik de Vries, en Leo Vroman. Bij de componisten komt dit neventalent minder voor; de beste is Mendelssohn, die uitstekende aquarellen en reisschetsen maakte.

Deze ‘gelegenheidstekenaars’ moet men wel onderscheiden van de kunstenaars die een dubbeltalent hadden en zowel schrijver als schilder (of tekenaar) waren. Beide talenten van gelijke rang. Die hadden twee pijlen op hun boog, even lang en trefzeker: Wilhelm Busch, Rodolphe Töppfer, Dante Gabriel Rossetti, William Morris, Salomon Gessner, Max Beerbohm (zijn caricaturen!) en in ons land: Jan Luyken (die als etser zijn eigen dichtbundels illustreerde), Jacobus van Looy, Jan Wolkers. Op het grensgebied staan Adalbert Stifter en Gottfried Keller, die ook goede landschapschilders waren.

In de eerste categorie, schrijvers als ‘gelegenheidstekenaars’, is Victor Hugo ongetwijfeld de grootste en de meest originele.

Hij steekt er eigenlijk ver boven uit en hoort tot de belangrijke franse tekenaars. Een boek dat ‘le Dessin Français’ in zijn eeuw behandelt, mag hem niet overslaan. Voor hem geldt zeker niet, wat de schilder Peter von Cornelius over Goethe's tekeningen zei: ‘So können wir auch dichten.’ Het grafische oeuvre van Hugo is daarvoor 1e te goed en 2e te omvangrijk (meer dan 600 bladen) om als een vorm van tijdspassering te gelden, na de dagtaak van de dichter.

Waar het zijn tekeningen betrof was de houding van Hugo tweeslachtig, van het ene uiterste naar het andere. Soms beschouwde hij zich als een verhinderd genie, een groot kunstenaar, die, als hij geen dichter was geweest, een Rembrandt had kunnen zijn. Dan weer poseerde hij graag als een bescheiden amateur, die aan zijn tekentalent maar weinig waarde hechtte, zoals in een brief aan de uitgever Castel die het plan had er een boek over te publiceren: ‘Door het toeval zijn enige van mijn probeersels u onder ogen gekomen - probeersels, die ik in dromerige uren bijna onbewust met de inkt, die nog in mijn pen was overgebleven, gemaakt heb.’ Niettemin gaf hij aan Castel toestemming ze in houtgravure te laten reproduceren en er een album van te maken. Aan Baudelaire schreef hij in 1860: ‘Ik ben heel blij en heel trots over wat gij van de dingen zegt,

[p. 50]

die ik mijn pentekeningen pleeg te noemen. Ik ben tenslotte zo ver gegaan, dat ik potlood, krijt, houtskool, sepia, stof, roet, koffie en alle mogelijke zonderlinge mixturen door elkaar gemengd heb om enigszins datgene te kunnen weergeven, wat ik in het oog, of beter gezegd: in het hoofd heb. Tussen twee strofen in amuseert mij dat.’ Hier licht hij meteen de deksel op over zijn werkwijze, die wij ‘gemengde techniek’ zouden noemen. In zijn boek ‘Technique et Sentiment’ (1919) heeft Henri Focillon er een uitvoerige analyse van gegeven.

Het Album-Castel ‘Dessins de Victor Hugo’ verscheen inderdaad in 1861, met 12 houtgravure-reproducties van zijn zwager Paul Chenay en een inleiding van Théophile Gautier. Het is de eerste publicatie over Victor Hugo Artiste. De opbrengst was voor een goed doel bestemd, om een fonds te stichten voor de veertig arme kinderen die hij op Jersey wekelijks bij zich aan tafel nodigde. Dat was in elk geval heel aardig van hem.

De twee grote impulsen voor de tekenaar Hugo waren zijn reis langs de Rijn in 1840 en, sedert 1852, in zijn ballingschap op de Kanaaleilanden, zijn dagelijks contact met de zee: ‘Je suis un somnambule de la mer.’

De Rijn was toen nog de romantische rivier bij uitstek, in het Allemagne van Madame de Staël. De Classicist keek naar Italië, de Romanticus naar Duitsland. De Rijn, de aderslag van West-Europa, had nog geen bloedvergiftiging en werd nog niet bevaren door de pretboten van het tourisme. Daar werd Hugo gegrepen door het motief van de burchtruïnes (le Tour des Tats!) dat zo'n geweldige rol in zijn tekeningen zou spelen, het hoofd in de wolken en weerspiegeld in het water. Dan pas begint in zijn tekenkunst het fluïdum van inkt en licht: ‘les Rayons et les Ombres.’ Hoe pathetisch ook, er zijn prachtige tekeningen bij, die hun plaats waard zijn in de salon carré van de franse tekenkunst.

Om zijn plaats en zijn verwantschap te bepalen komt men met grote namen aandragen:

[p. 51]

Rembrandt (het clair-obscur!), Piranesi (de architectuur-fantasieën) en Turner, als zijn voorgangers. Onder zijn tijdgenoten: Celestin Nanteuil en Gustave Doré. Maar ook namen die voor Hugo nog in de schoot van de toekomst lagen, schilders die toen nog onbekend of zelfs nog ongeboren waren. Daar is hij op zíjn beurt een voorloper. Zo bestaat er een treffende gelijkenis tussen een lithografie van Odilon Redon ‘Visioen’ en een inkttekening van Victor Hugo ‘L'astre-oeil’, een oogbal zwevend in een zwarte ruimte; terwijl het wel zeker is dat zij beiden elkaars werk niet gekend hebben.

In 1952, bij een tentoonstelling van zijn tekeningen in de Bibliothèque Nationale, ontdekte men met verbazing dat een deel van zijn werk nog verder in de toekomst wees, naar de abstracte kunst en het tachisme van de 20ste eeuw: ‘Victor Hugo père de l'art moderne!’ Die tekeningen waren tussen zijn manuscripten bewaard, maar in de 19de eeuw weggemoffeld omdat men er toen geen raad mee wist. Nog in het boek ‘Victor Hugo Artiste’ van Raymond Escholier, uit 1926, is er onder de meer dan honderd prachtige lichtdrukreproducties geen enkele van die abstracties opgenomen. Wat Hugo in die bladen op zijn Violon d'Ingres speelde, daar had men toen nog geen oren naar. Thans is er natuurlijk weer een tendens om er een overdreven belang aan te hechten. Hoe dan ook, het blijft toch merkwaardig dat de schaduw van ‘Hugo l'artiste’ tot ver in onze tijd reikt. ‘Au-delà de la peinture,’ zoals Mallarmé zei.

Hoe men in zijn eigen tijd tegen het fenomeen Hugo aan keek, blijkt bijvoorbeeld uit een uitspraak van Renan, die anders toch een lucide en kritische geest was: ‘Victor Hugo a été créé pas un décret spécial et nominatif de Dieu.’ - Daar poets je toch even je bril bij schoon! God, die in het jaar 1802, in Besançon, eens extra zijn mouwen opstroopte en de engel Gabriël weer een keer naar beneden stuurde, om het wonder van de eeuw in de wieg te leggen. De megalomanie van Hugo was blijkbaar besmettelijk, ook voor Renan! ‘Spécial et nominatif’!! Gevoel voor humor was niet hun sterkste kant.