Maatstaf. Jaargang 26

[p. 36]

Bob den Uyl Jeugdige experimenten

Vandaag ben ik op weg geweest om een sierschroef van bepaalde vorm en afmeting te kopen, en op aanwijzing van iemand die volkomen is ingevoerd in de wereld der schroeven, moeren en bouten heb ik me begeven naar een grote speciaalzaak op het gebied van ijzerwaren. Had men de schroef dáár niet in voorraad, zo verzekerde hij mij met dat weerzinwekkende aplomb van een terzake-kundige, dan kon ik veilig aannemen dat het door mij gezochte model niet meer bestond of nooit had bestaan. Ze hadden hem niet zodat ik tot mijn grote opluchting het zoeken naar die schroef kon staken; het betreden van een ijzerwinkel met zijn duizenden onbegrijpelijke voorwerpen kost mij altijd een grote zelfoverwinning, omdat ik door een geringe technische woordenschat bij het beschrijven van het door mij gewenste artikel altijd in een onsamenhangend gestamel verval, vorm en afmetingen met de handen in de lucht beschrijvend, en de winkel vaak overhaast verlaat met een geheel ander voorwerp dan de bedoeling was, het zweet op het voorhoofd, ijzerwinkelpersoneel een pijnlijke dood toewensend.

Die ijzerwinkel bevond zich vlak bij mijn oude kleuter- en lagere school, zo zag ik tot mijn schrik. Uit ervaring weet ik dat ik, eenmaal in die buurt, gedwongen word er doorheen te gaan dwalen om bijna met tranen in de ogen de dingen van vroeger te herkennen, het onbehagen, de beklemming en de angsten van toen te voelen herleven, de oude winkels weer te zien die er nog steeds zijn, zoals de wijnhandel van Petimezas, een naam die me altijd luguber was voorgekomen, de rij kastanjebomen, en nog vele andere zaken en voorwerpen, tot geuren toe. Dit alles is niet zo verschrikkelijk erg; men mag zich zeker in deze tijd best eens laten meedeinen op de golven der nostalgie. Maar ik drijf dat te ver door, uren blijf ik zo zwerven om dan in een bijzonder zwaarmoedige stemming, gehuld in de duistere nevels van het verleden, thuis te komen, waar ik voor de rest van de dag onbenaderbaar blijf, van tijd tot tijd zware vervloekingen mompelend. Gelukkig komt dit slechts zo eens in de paar jaar voor, want als het even kan mijd ik die buurt.

Alles zou nog te redden zijn geweest als ik me ervan had kunnen weerhouden de toegangspoort tot mijn oude school te betreden om het pand (daterend uit de tijd waarin men heel verstandig scholen op binnenplaatsen van huizenblokken bouwde, zodat de les niet verstoord werd door verkeersgeluiden en schel geroep van visvrouwen en fruitventers, terwijl men tevens de omringende huizen kon binnenkijken waarvan de bewoners, zich onbespied wanend, soms interessante tonelen opvoerden) langdurig te aanschouwen tot ik, geroerd tot in het diepst van mijn ziel, de kracht vond mij af te wenden voordat ik, zoals me al eerder was overkomen, door congiërge of leerkracht werd weggejaagd, want al kennen ze me niet meer, vertrouwen doen ze mijn verschijning nog steeds niet.

O, helse kindertijd, waar wening was en knersing der tanden! (Ik weet het, herinneringen aan je kinderjaren dien je voor je te houden en zeker niet op te schrijven; beginnen mensen in mijn nabijheid over hun kindertijd te vertellen, dan spoed ik me met de snelheid van een goed getrainde haas weg; begint een schrijver op papier over zijn kindertijd te zeuren, dan werp ik het boek - tenzij het van Theo Thijssen is - zonder aarzeling in het vuilnisvat. Hoe haat ik mensen die hun kindertijd niet verwerkt hebben. Oude mensen die steeds maar weer vertellen hoe ze in hun jonge jaren voor 12½ cent en een half pond spekzwoerd per

[p. 37]

week veertien uur per dag moesten zwoegen op het land of in een fabriek, zonder eten en met veel slaag, je zou ze alsnog een draai om de oude oren geven - helaas betrap ik me er steeds veelvuldiger op dat ik zelf ook deze fout bega en tot snikkens toe bewogen pijnlijke dingen uit mijn kindertijd zit te verkondigen aan een snel uitdunnende kring van toehoorders, dingen die soms niet eens waar zijn, die ik ter plaatse fantaseer, maar die best waar hadden kúnnen zijn, en dat is nog veel erger. Dromen doe ik er ook nog van, je schaamt je kapot maar het is de waarheid.)

Ook deze keer werd ik, komend uit die ijzerwinkel, de gang onder de huizen door ingezogen naar de binnenplaats met de zandbak en nog dezelfde grote boom, de kleuterschool eerst en daarachter, met aparte ingang, de lagere school, en al gauw bevond ik me weer in de ijzige greep der herinneringen - ik beheers me, ik zal er zo weinig mogelijk over vertellen, de gruwelijkste feiten zal ik verzwijgen. En had het nu nog maar enige zin gehad, al die schooljaren, maar buiten lezen en schrijven heb ik er niets dan onzin geleerd, werd er met de lieve Here Jezus en Oranje-fascisme de meest kromme moraal ingestampt, terwijl letterlijk iedereen macht over je had, meesters en juffrouwen en kongsi's van gluiperige medeleerlingen, terwijl ik na enige tijd slechts macht kreeg over één onderwijzeres, de goede juffrouw De Graaff, omdat ik die eens achter in het boeken- en schriftenmagazijn - hoe ik daar terechtkwam weet ik niet meer, mogelijk was ik met de sleutel gestuurd om er wat te halen, maar het kan ook dat zij bij vergissing de deur had opengelaten en ik was binnengedrongen om allerlei heerlijke dingen als nieuwe potloden, stukken stuf en schriften te stelen - had aangetroffen met haar hand onder haar rok, daarbij hele zachte piepgeluidjes makend (wat ze precies aan het doen was begreep ik maar half; wel stond het ogenblikkelijk voor me vast dat het hier een zondige handeling betrof en ik maakte me dan ook diep geschokt uit de voeten) en die naderhand stelselmatig vermeed me aan te kijken, me nooit meer beurten gaf en me voor al mijn schriftelijk werk automatisch een acht toekende zodat ik ook eens met een goed rapport thuiskwam, terwijl uitgerekend juffrouw De Graaff de enige was die ik graag mocht om haar milde wijze van optreden en haar fraaie zangstem.) Alles, of bijna alles, zal ik in machteloze woede met de mantel der liefde bedekken - van mijn vierde tot mijn twaalfde levensjaar ben ik omring geweest door het schuim der natie, laten we het daarop houden, het tuig van de richel, enfin, ik moet het hierbij laten voor ik volkomen van streek raak.

Ik zal me beperken tot één voorval, dat ook zal worden ongenomen in mijn alles onthullende en in christelijke onderwijskringen al diep gevreesde levenswerk ‘Mijn vrolijke schooljaren’. Het voorval heeft me destijds op mijn kleuterschool, toen nog bewaarschool (hier bewaart men kinderen) of bij de aanhangers van het ruwe taalgebruik kakschool geheten, volkomen onmogelijk gemaakt. Het was trouwens mijn tweede kleuterschool al; van de eerste ben ik na een week lang volhardend huilen en krijsen verwijderd - dat schoolgebouw in die sombere Insulindestraat is na de oorlog tijdelijk ingericht als hulpgevangenis om de grote toevloed van foute Nederlanders te kunnen herbergen, en ik moet zeggen dat de autoriteiten met deze daad blijk hebben gegeven van een goede smaak en een fijne neus: dat schoolgebouw wás een gevangenis, ze hoefden alleen maar tralies voor de ramen te plaatsen.

Het spijt me enigszins dat het betreffende voorval van seksuele aard is, maar dat kan ik niet helpen, de waarheid mag geen geweld worden aangedaan, ook al loopt men de kans te worden beschuldigd van goedkope effectjagerij. Te veel wordt trouwens nog vergeten dat ook jongetjes van vier tot zes zich niet alleen druk bezighouden met het mysterie der voortplanting, maar er ook reeds naar verlangen er metterdaad aan deel te nemen, ook al hebben ze nog maar een vaag idee wat er in dat geval

[p. 38]

van hun verlangd zou worden.

Op mijn tweede kleuterschool dan werkte een zekere juffrouw Nellie, een lieve verschijning van rond de twintig, die behept was met een hevige liefde voor kinderen. Ook de kinderen hielden veel van haar, en daarom was er dagelijks een grote strijd gaande wie er op de schoot van juffrouw Nellie mocht zitten. Dat was namelijk de gewoonte; het kind dat zich die dag het keurigst had gedragen en het aardigst was geweest mocht als beloning enige tijd op de schoot van juffrouw Nellie doorbrengen. Ze hadden daar nog meer van die beloningen voor prestaties; zo mocht het liefste kind van de week, een kind dat bij voorbeeld in één week twee keer de schoot van juffrouw Nellie had weten te bereiken, ook nog op zaterdagmorgen met de reuzenblokkendoos spelen met een vriendje of vriendinnetje naar keuze. Geen gering geluk, want met die blokken kon je torens bouwen die ver boven jezelf uitstaken. Doordat ik bevriend was met een bijzonder zoet jongetje (later beroepsmilitair geworden, zo zie je, op kinderen kan je geen enkele staat maken) heb ik ook enkele keren met die blokken mogen spelen. Stralende ochtenden waren dat, die fijne blokken plus een benijde uitzonderingspositie. Eén ding moet ik die kleuterschool nageven: ze wisten heel goed hoe het in de maatschappij toeging.

Ik verlangde onstuimig naar het schootvoorrecht, want juffrouw Nellie had een paar mooie borsten die zij bij voorkeur in truitjes van angorawol hulde, waardoor het geheel er dubbel smakelijk uitzag. Ook op haar gezicht was ik verliefd. Helaas zag ik lange tijd geen kans het keurigste jongetje van de dag te worden; vaak was ik aardig op weg, maar dan gebeurde er weer iets vervelends, meestal buiten mijn schuld, en dan werd ik weer meedogenloos van de candidatenlijst afgevoerd. Eindelijk had ik het met grote zelfbeheersing en een dosis geluk gepresteerd een dag lang een droom van een kind te wezen. Bij het voorlezen had ik als een marmeren beeld vol aandacht achter mijn tafeltje gezeten, geen rommel gemaakt, niets laten vallen, alles stipt gedaan wat me bevolen werd met een gezicht of ik het nog leuk vond ook, geen enkel kind laten struikelen, mijn stijfselpotje niet leeg gelikt, en toen werd ik aan het eind van de schooldag door de juffrouw uitverkoren tot het zitten op haar schoot. Ze kon er echt niet onderuit want er waren geen andere candidaten. Haar misnoegen hierover liet ze merken ook, ik was niet één van haar favorietjes, haar liefde voor kinderen had ook zo zijn grenzen. Daar maalde ik niet om, rillend van genot liet ik me op haar dijen tillen. Daar zat ik dan eindelijk, vlak bij die borsten.

Nu was me thuis al bijgebracht dat je, zelfs al was je kind, niet zomaar onbeheerst borsten kon beetgrijpen. Ik had al eens in een volle kamer de welvingen van een weelderige tante gestreeld, en dat was heel slecht gevallen. In de familie gold ik na die gebeurtenis als een vroegverdorven kind waar niets van terecht kon komen, maar ik rekende erop dat deze familie-opvatting nog niet tot de bewaarschool was doorgedrongen. Bij juffrouw Nellie zou ik het handiger aanpakken, zo had ik mij voorgenomen. Heel onopgemerkt moest alles verlopen, aanrakingen moesten als toevallig plaatsvinden.

Ik begin met kwasi-nonchalant wat tegen haar aan te leunen. Niet te heftig natuurlijk, maar toch wel zo dat ik de zachtheid van haar borsten tegen mijn arm voelde. Dit wond me erg op en hierdoor verloor ik de voorgenomen voorzichtigheid geheel uit het oog, ook al met het oog op de tijd, want die schootséances duurde meestal niet langer dan tien minuten, waarvan er toch al minstens vijf verstreken waren. Ze begon trouwens tekenen van onrust te vertonen, misschien was mijn gespeelde nonchalance iets te doorzichtig. Wilde ik mijn droom vervuld zien, dan zou ik rücksichtslos moeten doorzetten. Ik verzamelde al mijn moed, slikte en greep voor het front van de klas met mijn twee kleine handjes in de warme volheid van de angorawol.

Juffrouw Nellie kreeg een kleur als vuur,

[p. 39]

greep mij beet en zette me ruw op de grond, waarbij ze me toesiste: ‘Getsie, wat ben jij een smerig kind!’ Daarop verliet ze met grote stappen het lokaal. Moedeloos en verslagen ging ik onder het opgewonden commentaar en gegiechel van de andere kinderen maar weer aan mijn tafeltje zitten. Dit zou wel de derde bewaarschool worden, terwijl vreselijke straffen me boven het hoofd hingen.

Enige tijd later verscheen het gebrilde gelaat van het schoolhoofd achter de ruitjes van de deur. Ze zocht me met haar ogen, keek me bestraffend en hoofdschuddend aan, maar daar bleef het bij. Juffrouw Nellie kwam weer binnen en ging voorlezen, zich op onnatuurlijke wijze gedragend of er niets gebeurd was. Maar ik wist haar voor goed verloren te hebben.

De liefde moet veroverd worden; het geluk valt niemand in de schoot. Wat voor de een belangrijk is, wordt door de ander vergeten. Zo zal ik in de herinnering van juffrouw Nellie niet meer voortleven, een naamloze vlek ben ik tussen duizenden kindergezichten. En misschien zelfs dat niet eens, misschien is ze al dood en vergeten, rustend in een vredig graf onder ruisende bomen, oud geworden maar niet erg oud, haar lieve glimlach versteend in de resten van haar gezicht, en eindelijk verlost van al die kinderen.