Maatstaf. Jaargang 25

[p. 72]

August Willemsen Waarom geen ‘3 Maria's’ in het Nederlands?

In ‘Hollands Diep’ van 15 januari j.l. uitte Maarten 't Hart, sinds enige tijd gezegend met de voorheen aan God voorbehouden gave der alomtegenwoordigheid, zijn verontwaardiging over het proza van Anja Meulenbelt. ‘De schaamte voorbij’ heb ik niet gelezen, maar de citaten eruit waren voor mij aanleiding tot een Aha-erlebnis en vervolgens de geruststellende conclusie: het kan nog erger.

In de eerste plaats natuurlijk de herinnering aan de in krom Nederlands gekrabbelde briefjes van kunstvriendinnen op wat jaren geleden de Normaalschool heette: de anakoloet was spontaan-creatief; grammatikaal correct schrijven stond in verdachte reuk van burgerlijkheid. Naast irriterend was dit toch ook aandoenlijk en niemand haalde het in zijn hoofd te publiceren.

Met onverholen huivering echter deden de citaten in hd mij denken aan zeker boek dat ik heb moeten lezen in de zomer van 1975. Temeer omdat ik er kort geleden ook al aan was herinnerd, toen ik, rond de jaarwisseling, in Portugal was om materiaal te verzamelen voor een artikel over recente Portugese poëzie. Een gezaghebbend en hulpvaardig dichter stelde met entomologische precisie een hiërarchie voor mij op van 48 namen, de onderste 24 verdeeld in 12 ‘mindere’ en 12 ‘betere’ dichters (niettemin allemaal fascinerend), de bovenste 24 verdeeld in 8 met één ster (‘belangrijk’), 7 met 2 sterren (‘zeer belangrijk’) en 9 met 3 sterren (‘absoluut onpasseerbaar’). En dezelfde huivering voornoemd beving me bij het zien, in de 2-sterren categorie, van de naam Maria Teresa Horta.

Vanaf 24 april 1974 tot op heden wordt mij, op het Portugees Instituut waar ik werk, en ook daarbuiten, van tijd tot tijd de vraag gesteld, meest door vrouwelijke belangstellenden, of er niet een Nederlandse vertaling bestaat van ‘dat boek van de Drie Maria's’. Ongeloof, teleurstelling en wantrouwen wekt meestal de mededeling dat ikzelf de oorzaak ben van het niet bestaan van deze vertaling. Algemeen blijkt men ervan uit te gaan dat het hier een weergaloos dokument betreft, zowel sociaal-politiek als literair, onthullend voor de fascistische verdrukking van het feminisme in Portugal, geopenbaard dankzij de April-revolutie, daardoor alleen al een meesterwerk. En, definitief argument: ‘Het bestaat wel in het Frans, Duits en Engels!’

Inderdaad, met lovende flapteksten en al (‘...a depth and beauty rarely equalled... the pulse of life present in every turn of phrase... a masterpiece... intensely moving, personal yet universal...’ etc.). Het eigenaardige nu is dat geen van deze vertalingen ook maar een vermoeden kan geven van de ultieme horreur die dit boek, geschreven door Maria Teresa Horta, Maria Velho da Costa en Maria Isabel Barreno, in het Portugees is.

Toen mij, zomer '75, door uitgeverij Sijthoff werd gevraagd het boek te vertalen zei ik ja, onbekend als ik toen was met het origineel, en afgaand op de Engelse vertaling die de uitgever mij ter beschikking stelde. Na 40 bladzijden van het origineel te hebben vertaald stuurde ik deze aan de opdrachtgever, verge-

[p. 73]

zeld van een brief, zo wanhopig en kennelijk zo overtuigend, dat deze afzag van publikatie. Het misverstand school hierin dat de Amerikaanse vertaalster, Helen R. Lane, wellicht gedreven door solidariteit of onbekend met de manie van de Portugees om, zodra hij schrijven kan, dit zo ondoorgrondelijk en ‘poëtisch’ mogelijk te doen, zich in vernuftige bochten had gewrongen om, waar in het Portugees klinkklare onzin staat, daaraan althans enige zin te geven. Indien ‘As novas cartas portuguesas’, zoals wordt beweerd, onthullend zijn, dan niet door wat het boek meedeelt (daar is erg moeilijk achter te komen), maar onthullend voor een van oudsher bestaande, en nog steeds bestaande mentaliteit van vrijwel de gehele intellectuele laag van de Portugese samenleving: maatschappijvreemde zelfgenoegzaamheid en zelfoverschatting, in het taalgebruik herkenbaar aan verbale gewichtigdoenerij. In het geval van de Drie Maria's: schoolmeisjesromantiek verpakt in de meest afschuwelijke, pretentieuze, literaire lariekoek die het me ooit vergund is onder ogen te krijgen. Dát kon de Engelse vertaling niet doen vermoeden. Eén voorbeeld zal duidelijk maken waarom.

Op het eind van de Derde Brief i staat in het Portugees: ‘Oh quanta problemática prevejo, manas, existiremos três numa só causa e nem bem lhe sabemos disto a causa de nada e por isso as mãos nos damos e lhes damos, nos damos o redondo da mão o som agudo - a escrita, roda de saias-folhas, viração de quê?’ (48 woorden).

Dit nu is wartaal. Helen Lane heeft dan ook heel wat woorden nodig om er nog iets van te maken: ‘Oh how many problems I foresee, sisters: the three of us will be considered a single case, though we have no way of knowing if it will become a cause, and for that reason we give each other our hands, and held them out to others, hands joined in a circle, warmly clasped and firmly wielding the pen. Writing: a whirling of paper skirts, a vortex, an overturning of what?’ (71 woorden).

Ook mijn vertaling is niet letterlijk, kan dat niet zijn, maar ik beschouw de kwasi-poëtische a-syntactische hijgstijl zonder leestekens (associaties van de bevlogen literator!) als zo bedoeld, dus is het mijn taak te trachten die te handhaven, bijvoorbeeld als volgt: ‘O hoeveel problemen zie ik voor ons, zusters, wij zullen gedrieën één geval zijn zonder dat we precies weten waarom en daarom reiken we elkaar en anderen de hand, we reiken elkaar de zachte hand het scherpe geluid - schrijven, kring van papieren rokken, omwenteling van wat?’ (46 woorden).

Iedereen mag dit minder mooi vinden dan de Engelse tekst, maar er staat in het Portugees nu eenmaal niets van ‘way of knowing if it will become a cause’, van ‘joined in a circle’, van ‘firmly wielding the pen’, van een ‘vortex’, terwijl anderzijds in het Engels het ‘scherpe geluid’ ontbreekt - wat dat ook mag zijn.

Misschien is het wel zo bedoeld, maar dan moeten de meisjes het ook maar zo zeggen. Waar onzin staat geef ik onzin weer - al wordt Helen Lane nog zo nadrukkelijk door Octavio Paz geprezen als ‘one of our major American translators’, en al noemt Gregory Rabassa ‘The Three Maria's’ een ‘new type of creation’.

En zo als in dit voorbeeld gaat het honderden bladzijden door, met ook nog van die gedichten ertussen. De vraag dus dringt zich op: als het zo slecht is, vanwaar die vertalingen, aanbevelingen, flapteksten? Laten we eerlijk zijn: ook in onze literaire kringen is het ‘nieuwe kleren van de keizer-syndroom’ niet geheel onbekend. (Hoe zou in de Nederlandse pers de repercussie zijn geweest van de roman ‘Twee vrouwen’ van Herbert Mulders?) Het boek van de Drie Maria's was een succès d'estime: ‘...the controversial trial... an international sensation...’ De meisjes als martelaressen van de revolutie, in geur van heiligheid - wie durfde, in de euforie van het moment, nog zeggen dat er geen sprake was van pornografie, nog veel minder van Dolle Mina's, women's libbers of feministen? Wie wil, in de momenteel heersende Portugal-rage, van mij aannemen dat

[p. 74]

deze Drie Maria's angstaanjagende burgertrutten zijn, log van literaire pretentie, die een zeer slecht boek hebben geschreven? Slecht, en antipathiek: gesteld dat het hun te doen was om emancipatie - welke redelijk geletterde Portugese vrouw zal ook maar één syllabe van hun ‘tekst’ (zoals dat heet) hebben begrepen? Nee, het gezond verstand van de Nederlandse uitgever, in gunstige tegenstelling tot de buitenlandse, valt slechts te prijzen.

Maar er zit meer aan vast, een consequentie van algemener aard. Wanneer we, bij wijze van voordeel van de twijfel, aannemen dat de bedoeling van de schrijfsters goed (in dit geval: emancipatoir-feministisch) was, dan blijft slecht schrijven niettemin onvergeeflijk. Wanneer we de schrijfsters dit voordeel onthouden (en daartoe is, zoals we hebben gezien, enige reden), dan moeten we concluderen dat literatuurmakerij, en niets anders, hun oogmerk was, met misbruikmaking van een geëngageerd imago. Wanneer we zien dat deze literatuurmakerij én slecht is én op dit moment (althans van één van de drie Maria's) met twee sterren wordt gehonoreerd (zij het officieus), en dat een van de andere Maria's, Velho da Costa, voorzitster is van de nu weer toegestane Portugese Schrijversvereniging, dan blijkt er, sinds en ondanks de fulminerende kritiek van een Eça de Queirós (1845-1900), aan de literatuurmakerij in Portugal, met of door de recente revolutie in elk geval, niets veranderd te zijn. Dat ware ook veel gevraagd, maar het zij hier vermeld omdat er, naar mij voorkomt, hier te lande nog wel eens zonniger over geoordeeld wil worden dan de feiten veroorloven.

Elke illusie trouwens wordt de grond in geslagen, onbedoeld, door weer een andere Portugese schrijfster (geen land dat op zo veel analfabeten zo veel schrijvende vrouwen kent), Isabel da Nóbrega, die in de ‘Diário de Lisboa’ van 5 januari j.l. antwoord probeert te geven op de in binnen- en buitenland (o.a. Rentes de Carvalho: ‘Portugal - de bloem en de sikkel’) steeds vaker gestelde vraag: waar zijn nou die manuscripten die jullie, schrijvers, beweerden in de la te hebben, onpubliceerbaar tijdens het fascisme? Haar redenering wordt gekenmerkt door een logica van het type ‘de Prins kan het niet gedaan hebben omdat hij de prins is’. Ze zegt: ‘Dat heeft geen enkele schrijver beweerd, omdat een intellectueel, alleen al uit zelfrespect, zoiets nooit zou zeggen.’ Gesteld al dat dit waar was, en dat staat te bezien, dan is het dieptreurige van dit antwoord dat het geen antwoord is op de vraag maar een erkenning van het daarin gestelde: namelijk dat er nu, bijna drie jaar na de revolutie, inderdaad niets geschreven lijkt te zijn dat om reden van onpubliceerbaarheid de la in moest. Of dit ook zo is, en in hoeverre - dat is een ander onderwerp. Wel mogen we vaststellen, en daar gaat het hier om, dat het naïef zou zijn te denken dat er, behoudens enkele zeer schaarse uitzonderingen, voor of na 24 april 1974, iets anders werd en wordt en voorlopig zal worden geschreven dan het besmettelijke 2-sterren gestamel van niet drie maar duizenden Maria's.

Wie nu nog steeds meent dat hem of haar een meesterwerk door de neus wordt geboord met het niet verschijnen, in Nederland, van ‘As novas cartas portuguesas’, kan Portugees gaan leren, één van de andere vertalingen doorworstelen, of - naar ik hoop afdoend en wél zo tijdbesparend - de hier volgende brief lezen, de eerste, in zijn geheel, van de Drie Maria's, en althans Maarten 't Hart zal beamen dat dit nog andere koek is dan vlinders in Anja's buik.

Eerste brief I

Aangezien alle literatuur een lange brief is aan een onzichtbare gespreksgenoot, huidige, mogelijke of toekomstige hartstocht die we afschrijven, voeden of zoeken. En het is reeds gezegd dat het niet zozeer gaat om het object daarvan, simpel voorwendsel, als wel om de hartstocht zelf; en ik wil daaraan toevoegen dat het niet zozeer gaat om de hartstocht zelf, simpel voorwendsel, als wel om de oefe-

[p. 75]

ning daarvan.

Het zal dus niet nodig zijn ons af te vragen of dat wat ons bindt gemeenschappelijke hartstocht is voor verschillende oefeningen, of gemeenschappelijke oefening van verschillende hartstochten. Want we zullen ons alleen afvragen welke wijze van oefening de onze zal zijn: nostalgie of wraak. Inderdaad, het lijdt geen twijfel dat nostalgie ook een vorm van wraak is, en wraak een vorm van nostalgie; in beide gevallen zoeken we dat wat ons niet kan doen terugdeinzen; wat ons niet zou kunnen vernietigen. Maar de kracht achter dit alles blijft de hartstocht, en de oefening daarvan zijn zin en betekenis.

Enkel van nostalgie zullen wij een zusterschap en een klooster maken, zuster Mariana van de vijf brieven. Enkel van wraak zullen wij een oktober maken, een mei, een nieuwe maand om de kalender vol te maken. En van ons, wat maken we van onszelf?

(1/3/71).