Maatstaf. Jaargang 25

[p. 1]

[Nummer 4]

Anton Korteweg en Maarten 't Hart Vragen aan F.B. Hotz

Na in 1975 enkele verhalen te hebben gepubliceerd in Maatstaf en in De Gids, debuteerde F.B. Hotz het jaar daarop met het omvangrijke Dood weermiddel bij De Arbeiderspers. Dat het beste proza van het jaar door een debutant geschreven blijkt, is uitzonderlijk. Maar in 1976 maakten we het dan toch maar mee. Hotz was 54 toen Dood weermiddel verscheen: wat goed is, moge geacht worden snel te komen, wat uitstekend is, komt kennelijk langzaam.

Bewondering voor onze bijna-plaatsgenoot - Hotz werd in Oegstgeest geboren en woont daar nog steeds - drong ons er toe hem te interviewen. Maar Hotz voelde er meer voor onze vragen schriftelijk te beantwoorden. Gelijk had hij! Ook Nabokov laat zich niet (meer) mondeling in de kaart kijken.

Hotz volgde gedeeltelijk een mts-opleiding werktuigbouw; na de oorlog was hij jazzmusicus (trombone), de laatste jaren werkt hij op het Blindeninstituut in Den Haag. Hij heeft zijn hele bewuste leven al geschreven.

- Alles wat iemand meemaakt, is verleden, is dus in principe beschrijfbaar. Waarom is dan het begin van deze eeuw juist zo interessant voor je, dus de tijd van vlak voor je geboorte? Houdt dat verband met je opmerking in Tekens, dat de wereld tussen 1924 en 1934, dus in je vroege jeugd, tot in het merg veranderd is in ongunstige zin?

Wist ik maar waarom! Jarenlang vond ik de jaren '20 dé periode van de eeuw. Die doorbraak, die roes, die vernieuwing: Dada, expressionisme, 1910, vitalisme, film, jazzmuziek enz. Ieder jaar van die epoche bracht iets nieuws. Ook had ik nog de kinderherinnering er aan, aan mode en gebruiksvoorwerpen bijv., die trouwens mooi in harmonie waren met de ‘grote’ kunsten. Maar ik heb er destijds zo lang een aantal mensen mee verveeld - en zij mij met het verwijt niet met ‘m'n tijd’ mee te gaan - dat ik nu een soort onthouding in acht neem door over andere perioden te schrijven. Met het ouder worden gaat de belangstelling trouwens verder terug. Wel blijf ik '20 en '30 nog steeds scherp gescheiden zien. Er is geen gesloten ‘period between the wars’, zoals ik af en toe verbaasd lees in zg. ‘nostalgische’ publicaties.

- Als je er zo duidelijk voor uit komt dat je over het verleden wilt schrijven, waarom laat je dat dan pas na een paar bladzijden merken, bijv. in Dood weermiddel?

Ik vond het aardiger om de spanning er even in te houden of desnoods de lezer bij de neus te hebben. Bovendien: een ik, aan het woord, begint gewoonlijk niet met jaartallen te strooien, hij verwacht dat de eeuw waarin hij leeft ondertussen bekend is aan z'n gehoor.

- Naar aanleiding van Dood weermiddel. Ben je in de eerste plaats in vestingwerken geïnteresseerd en heb je daaromheen het verhaal - het mislukte huwelijk - bedacht als bijzaak, of is het omgekeerd?

[p. 2]

De volgorde was hier: eerst hevige interesse in (negentiende-eeuwse Nederlandse) vestingbouw. Zo wilde ik een artikel schrijven tegen die historici die altijd neerbuigend spreken van ‘de mythe van de Hollandse Waterlinie’. Maar ik dacht aan de schoenmaker en z'n leest en begon liever een verhaal. Ik wilde zo'n militair-ingenieur opvoeren, ook niet niemand, met z'n jarenlange bezeten struggle (ik houd van bezetenheid). Vervolgens sloop er voor die hoofdfiguur de keuze in: helemaal z'n werk of helemaal z'n vrouw. Hij koos het eerste, zoals meer mannelijke echtgenoten. Overigens vind ik dit zelf niet helemaal zo'n verhaal over de ‘zinloosheid van alles’. Dat bouwsel heeft een tijd lang z'n functie vervuld, wat wil men nog meer? (Zie slotregel op blz. 30: géén doekje voor het bloeden, zoals een kritikus dacht).

- Is de reduit in dat eerste verhaal een metafoor voor kunst in het algemeen (of schrijven in het bijzonder)? Met andere woorden: is schrijven een ‘weermiddel’, of een ‘dood weermiddel’? Je schrijft dat voor de reduit geldt, dat strakheid en doel één zijn. Wil je ook zo schrijven?

Ja, schrijven is misschien je terugtrekken op je stelling, met of zonder wonden likken, en enig pruttelend verweer. Bij het memoreren van de doelmatige strakheid van vestingelementen bedoelde ik éérst een gunstige vergelijking met de wanstaltige versierende pseudostijlen in de bouwkunst uit dezelfde periode, dán nog een suggestie van een ideaal van schrijven. Jullie vraag ‘Wil je ook zo schrijven?’ leek me even gevolgd te zullen worden door ‘Waarom doe je het dan niet?’ Want soms vind ik sommige alinea's uit de bundel best ‘mooi’, maar niet strak genoeg.

- Het dood weermiddel in het gelijknamige verhaal lijkt symbolisch te functioneren, nl. als symbool voor een niet meer afdoende landsverdediging. Is het ook een symbool voor een niet meer afdoende verdediging tegen de vrouw?

Het verdedigingswerk is om te beginnen gewoon onderdeel of schakel in een vrij snel verouderd verdedigingsstelsel. Symbool is het óók, eerst voor een beschermende ruimte tegen kwaad en bemoeiïng, dan nog voor een ideale ‘eeuwig berustende staat’, zoals kritikus T. van Deel in Trouw het ongeveer samenvat. De bouwer zou zelf willen zijn als zijn maaksel, lees ik in dat stuk, dat m'n bedoeling het dichtst nabij komt, geloof ik.

- Vrouwenfiguren als de vrouw uit Dood weermiddel en de vrouw uit Een uitgestelde oplossing doen, in hun vermenging van hysterie en kwaadaardigheid, denken aan de vrouwelijke hoofdpersonen uit Emants' Liefdeleven, Mina. Is invloed van Emants denkbaar?

Helemaal ondenkbaar is invloed misschien nooit, al is het 22 jaar geleden dat ik Liefdeleven met bewonderende instemming las. Hoewel ik nu al door een andere kritikus van ongenuanceerde vrouwenhaat verdacht wordt - wat ik hier met kracht tegenspreek; ik vind dat slecht gelezen - oordeel ik milder over die vrouw uit Weermiddel dan jullie: ze heeft heimwee en verveelt zich en doet maar een béétje hysterisch. Toen ik begon te schrijven heb ik Emants en Van Oudshoorn lang niet herlezen, om niet in miezerige imitaties te vervallen. Ik geloof dan ook dat de twee genoemde verhalen, Dood weermiddel en Een uitgestelde oplossing, meer uit kijken en luisteren (hier en daar) ontstaan zijn, dan uit lezen. Imitatie van Van Oudshoorns schitterende toon, trouwens, die na lezing als een magistrale dreun in je hoofd blijft hangen, zou even onmogelijk zijn als desastreuze resultaten geven. Dit dan terzijde.

- De ik in Dood weermiddel is bang dat de wereld in de twintigste eeuw geringeloord wordt door volksmassa's en vrouwen, en dat

[p. 3]

wrok tot abstracte filosofie wordt verheven. Is het onjuist hier aan invloed van Nietzsche te denken?

Ik geloof dat dat inderdaad onjuist is. Nietzsche las ik nog langer geleden dan Emants, al was ook dat gekózen en geen toevallige lectuur. Ik heb niet aan hem gedacht bij dit verhaal. Maar je kan gelukkig geen negentiende-eeuws militair ingenieur opvoeren met modieuze progressieve ‘ideeën’.

- Is de thematiek van Dood weermiddel, nl. een man is bezig iets te scheppen, maar het is de vrouw die roet in het eten gooit, dezelfde als van Vrouwen winnen, Een verschil van touché en De demonstratie?

In Vrouwen winnen wordt wel met wat roet gegooid, in Weermiddel wordt het geprobeerd. Maar in Touché is het meer het huwelijk zelf dat ontplooiïng - voor beiden! - onmogelijk maakt. Ik schrijf vaker tegen het huwelijk dan tegen vrouwen en ben dus op mijn manier ook nog progressief. En Neeli, in Demonstratie, is alleen maar fervent bezig een plan te laten slágen, al kost dat offers, of slachtoffers. (Niets voor niets hier beneên).

- De vrouwen die winnen zijn vaak nog heel jong, hebben iets van een prille fatale vrouw. Neeli uit De demonstratie, 't blonde schoolmeisje uit Vrouwen winnen, juffrouw Hennie uit In naam der wetenschap. Het lijkt wel of je gebiologeerd bent door dit soort kinderlijke vampiertjes. Van Oudshoorn had dat ook. Is dit een toevallige overeenkomst?

Ten eerste zie ik Hennie met Lauwerse als een volwassene, en dan vind ik dat Neeli geen vampiertje is maar een fijne boerenmeid met een prijzenswaardige en vindingrijke hartstocht voor Olieslagers. Ze wint eigenlijk niet! Ze verliest zelfs de moeizaam verdiende foto. Alleen voor het schoolmeisje uit Vrouwen winnen geldt wel wat jullie bedoelen. ‘Gebiologeerd’ is dus overdreven, vind ik. Wel ben ik altijd getroffen door de sterkte en intensiviteit van heel jonge vrouwelijke wezens: hun vanzelfsprekend evenwicht met de natuur vooral, in alle betekenissen. Ook letterlijk: kijk maar hoe meisjes achter op een fiets zitten, met hun benen aan één kant in schitterend evenwicht, zonder zich vast te houden. (Althans tot voor kort; tot een sociaal voelende regeringsidioot ook dat verbood. Nu zitten ze als kikkers inelkaar op zo'n bagagedrager). Ik denk verder dat de minderjarigen bij Van Oudshoorn een veel duisterder en gevaarlijker betekenis hebben, zeker voor Verkoren uit Louteringen. Misschien beoogt die nog verdere uitstoting?

- Moeten we er nog een bepaalde betekenis aan toekennen, dat vrouwen in je verhalen bijna altijd bleek zijn, bijv. Zr. Olsen uit De gladiator, Mathilde in De tramrace, Ida in In naam der wetenschap?

Ik weet het niet precies. Bij Mathilde is het gewoon een vertederend teken van lijfelijke zwakheid, denk ik. Ik vind het wel mooi, dat wittige. Kwetsbaar. Bruin gebrand staat zo érg gespierd. Voor de drie onnozele mannelijke tegenpolen uit deze drie verhalen geeft een witte huid misschien de suggestie van een soort verhevenheid of hoogheid of godbetert zelfs blanke onschuld.

- Het verhaal Vrouwen winnen maakt een zeer levensechte indruk. Je beschrijft bijzonder aanstekelijk het nogal simpele plezier van de musici in dat verhaal. Je bent zelf musicus geweest. Verlang je niet terug naar dat gezellige ‘mannen onder elkaar’?

Soms wel ja, het samen reizen en daarna iets maken wat bruikbaar was voor anderen en soms mooi voor jezelf. Maar in de laatste jaren van die bustochten verweet ik mezelf soms al ‘niet disponibel’ te zijn om te proberen te schrijven. Ik vond dan dat het één opge-

[p. 4]

geven moest worden voor het ander. Opgeven, ascese, kopen of betalen met daden komt ook in m'n verhalen voor.

- Het slot van Vrouwen winnen is wel buitengewoon geslaagd, mede dankzij de invaller-bassist. Van sommige andere verhalen is het slot daarentegen minder goed gelukt. Zo vonden we de slotzin van Onrustige dagen: ‘Zo staande over haar werk leek ze wel een baal hooi, maar ik wilde van haar houden’ op zichzelf erg mooi, maar slecht aansluiten bij Hetty zoals je haar uit het verhaal leert kennen. Het maken van een goed slot is altijd moeilijk. Geldt dat voor jou ook?

Soms moeilijk, soms niet. Bij Demonstratie kwam het slot er vanzelf uit, ik kreeg het voor niets. In het titelverhaal werkte ik er naar toe. Die slotzin van Onrustige dagen heb ik achteraf op een los papiertje mee ter uitgeverij gebracht met de vraag: moet dat er nou bij of niet? M'n uitgever bekeek het, grinnikte en knikte een paar maal. Ik denk dat hij, zoals ikzelf ook, dat ‘baal hooi’ gelezen heeft als een ongelikt soort halve vertedering van de verzekeringsman voor z'n wettige Hetty, en niet als een hatelijkheid. Ze had geen erg mooi haar, maar toch - of juist - wel aandoenlijk. Zo gelezen vind ik niet zo veel tegenspraak met het voorafgegane. Ook wel zocht ik een iets steviger slot, omdat het geheel me wat week voorkwam.

- In De tramrace wordt gesuggereerd dat het ongeluk de schuld is van het dorp als geheel: zoals de dominee zegt is stoom misbruikt voor spel in plaats van gebruikt tot heil der mensheid. Boer Boon boet voor de zonden van het schuldig volk. Is hij een soort Christusfiguur?

Boer Boon is geen Christusfiguur, maar een christen. Hij wil boeten voor eigen onrechtmatig geachte begeerte. Als hij daarbij ook nog zou boeten voor de complete dorpsbevolking is dat misschien meegenomen, maar niet mijn opzet. Wel voelt het volk zich ook nogal schuldig hier en daar. (Uiteraard hebben vooral gelovigen een orgaan voor schuld, vandaar ook de aanwezigheid van een predikant in Demonstratie).

- Het schuld- en boete-motief komt veel in je verhalen voor. We zagen het zojuist in De tramrace, het zit ook in De gladiator (de ‘ik’ ziet vijf jaar ziek zijn als boetedoening voor vijf jaar geluk hebben in de oorlog), in De demonstratie (de dominee beschouwt zijn toestemming tot de demonstratie als boetedoening voor zijn zondig tasten naar Neeli), in Een verschil van touché (de ‘ik’ voelt zich min of meer schuldig aan het mislukte huwelijk tussen Kees en Dorien; ook Kees voelt zich schuldig: hij moet staan in de bus en doet dusdoende boete voor zijn vaderschap). Tenslotte merk je in Tekens nog op, dat schuld een belangrijk ingrediënt van het leven is.

Waarom ontbreekt dit motief in Dood weermiddel, terwijl het motief ‘offer’ en ‘offerbereidheid’ daar wel voorkomt?

Maar het ontbreekt helemaal niet in Weermiddel. Op blz. 27 staat: ‘Op de dag dat m'n vrouw stierf (-) is de aanblik en de contour van ons werk (-) vage angst geworden. M'n zonde is dat ik gedaan heb wat ik wilde doen: aarde opwerpen en stenen stapelen.’ De man voelt schuld omdat hij ten koste van z'n vrouw (haar verplicht leven in de polder, enz.) z'n werk is blijven doen. Hij vraagt zich zelfs af waarom hij niet eerder ontslag nam.

- In Tekens suggereer je, dat oorlog een boetedoening is voor de thuis gevoerde adderstrijd. Is dat niet een erg zware vorm van boetedoening?

Die gevolgtrekking is geloof ik te kras: oorlog als collectieve boetedoening. Misschien bestaat er alleen individuele hang naar boete en vereffening, zoals ook in Jubileum. Misschien

[p. 5]

bedoelde ik dat niemand zich enig theoretisch ‘recht’ zou moeten inbeelden op verschoning van een pak op z'n sodemieter.

- De mannelijke hoofdpersonen hebben in het algemeen weinig vertrouwen in de rede. In In naam der wetenschap merkt Lauwerse op: ‘Logik, me hol’. De ‘ik’ in Dood weermiddel vindt het onzin, ‘dat de rede de werkelijkheid opbouwt en tot uitdrukking brengt’, de professor uit Verkalking noemt, met Luther, de rede ‘die grote hoer’. Weerspiegelt dit jouw eigen opvatting hierover?

Ja. De rede benadert de werkelijkheid pretentieus en maar slecht. Vandaar ook m'n tegenzin in de vlijtig geconstrueerde abstracties van ideologen.

- Heel opvallend is, dat in de vijf duidelijk historische verhalen, nl. Dood weermiddel, De tramrace, De demonstratie, Een uitgestelde oplossing en Onrustige dagen, de hitte aan het begin van het verhaal bepaald drukkend is. In andere verhalen spelen de weersomstandigheden geen of lang niet zo'n grote rol.

Hitte geeft heviger beelden, gevoelens, irritaties, voorgevoelens, enz. Overigens brengt in Tramrace, Demonstratie en Onrustige dagen de aard van het verhaal zelf zomer mee. Olieslagers liet het wel uit z'n hoofd 's winters te vliegen en ook oorlogen zijn aanvankelijk zomerse aangelegenheden.

- De hoofdpersoon uit De gladiator is in 1942 zestien jaar, de hoofdpersoon in Tekens is in 1933 twaalf jaar. Moeten we aannemen dat de ik-figuren in deze verhalen, hoewel ze bijzonder veel op elkaar lijken, niet samenvallen?

Ik had voor Gladiator een nogal onnozel jonge hoofdfiguur nodig, die in oorlog en liefde nog niet veel van wanten weet. Tekens is wat gebeurtenissen betreft dichter bij de werkelijkheid, daarom is de leeftijd van de

[p. 6]

‘ik’ daar dichter bij de mijne genomen.

- In De gladiator schrijf je: ‘Voor het eerst in mijn leven - de lagere school even uitgezonderd - voelde ik die heerlijke, alles verdiepende minnesmart, dat gesteek even boven de maag dat ons bedriegt over de hevige betekenis van alle gewone dingen en van alle leven.’ In het algemeen schrijf je heel weinig over het verschijnsel liefde/verliefdheid. Komt dat omdat je de mening die in deze zin wordt uitgedrukt, bent toegedaan?

Die zin is natuurlijk vooral een opwelling voor bij dít verhaal; misschien klinkt er nog iets in door van Schopenhauers opvatting van verliefdheid als het (bedriegende) ‘knaleffect van de natuur’. Alles lijkt heviger en dieper bij zo'n jeugdaffectie tenslotte. Overigens is er in Onrustige dagen ook sprake van verliefdheid, buikpijnachtig nog wel, en zelfs van trouw. Het kan dus niet op.

- Eveneens in De gladiator merk je op: ‘het ontbrak mij aan realistische fantasie’. Moeten we daaruit opmaken dat alle verhalen autobiografisch zijn, of dat deze ik-figuur niet Hotz is?

Een mooie vraag hoor. Geen van de verhalen is strikt autobiografisch; kan dat wel, strikt? Gladiator is het voor iets meer dan de helft. Zo'n sanatorium is in werkelijkheid nog veel absurder en chaotischer, bijvoorbeeld.

- We dachten dat het verhaal Tekens volstrekt autobiografisch was. Is dat juist?

Nee, niet volstrekt, je moet zaken én personen wijzigen om ze in te passen, soms. Maar het komt aardig dichtbij de herinnerde feiten, zoals ook Jubileum. Tekens was eerst ruim zeventig bladzijden lang, maar het leek me dat te veel herinneringen achter elkaar, uit eenzelfde periode ook nog, stomvervelend zou worden.

- We krijgen de indruk, gezien de overvloed aan kenmerkende details, dat Tekens teruggaat op dagboeknotities. Is dat zo?

Nee, dat is niet zo. Alles is herinnerd. Wel heb ik een paar historische gegevens later gecontroleerd. Met dagboeknotities begon ik pas in 1952; en herinneringen uit de jaren '30 zitten daar amper bij.

- Bestaat je werkmethode in het algemeen uit het maken van aantekeningen die dan later worden uitgewerkt?

Een vaste methode heb ik niet. Eigenlijk moet ik maniakaal vol zijn van iets, dan begin ik er een verhaal over zonder aantekeningen. Latere invallen of nagezochte feiten worden er alsnog tussen gewurmd. Maar Tekens begon ik als een schrift met losse herinneringen, nog zonder veel verband. ‘Dat is te merken,’ zullen jullie denken.