Maatstaf. Jaargang 24

[p. 1]

[Nummer 10]

M.A. Wes De laatste Westromeinse keizer: in memoriam Romuli Augustuli

Wie in Napels lekker toeristisch wil eten en er tegelijk zeker van wil zijn dat hij zijn geld kwijt raakt, gaat naar de Borgo Marinaro, het ‘zeeliedenkwartier’, dat als het paviljoen van een pier door een brug is verbonden met de wijk Santa Lucia en dat wordt bekroond door het Castel dell' Ovo. Dit kasteel, het ‘kasteel van het ei’ - het werd in de 13e eeuw voltooid door Frederik ii - is rondom omgeven door allesbehalve hemelsblauw water. In het water krioelden eertijds in vrolijke kleuren geverfde en dus pittoreske bootjes rond, bemand door ruige vissers met hun gemillimeterde zoontjes, die de toerist van zijn goedkope lires afhelpen in ruil voor een schotel verschrompelde inktvisjes of de moot van een aftandse zwaardvis.

Het Castel dell' Ovo haalde voor het laatst de wereldpers, toen in 1924 een Italiaanse classicus bij hoog en bij laag volhield in een nis in één van de muren een serie handschriften met het volledige werk van Livius gevonden te hebben. De Times schonk als eerste toonaangevende krant aandacht aan de bewering, Amerikaanse en Engelse kranten wedijverden met elkaar om de publicatierechten van de nieuwe vondst (aardig idee: Livius als feuilleton in je ochtendblad). Het bericht bleek een canard, zulks tot grote opluchting van de man die in Punch van 10 september 1924 namens de ‘Amalgamated Society of Schoolboys, Past, Present and Future’ een open brief had geschreven, waarin hij protesteerde tegen het vinden van nog meer Livius dan er al was (zie B.L. Ullman, Studies in the Italian Renaissance, voor meer informatie over deze kostelijke affaire).

Reisgidsen vermelden over het Castel dell' Ovo soms ook nog dat dit het oord is, waarheen de laatste Westromeinse keizer, Romulus Augustulus, werd verbannen. Er is reden dit jaar met wat extra nostalgie aan dit gebeuren te denken, want we zijn dol op herdenkingen en het is dit jaar 1500 jaar geleden dat een vastberaden Teutoon, die er genoeg van had nog langer zich als gastarbeider in het Romeinse leger te moeten inzetten voor het heil van een gezelschap niet betalende en belasting ontduikende Romeinse hoge heren, de kleine Augustus bij de hand nam en hem een onderkomen verschafte in wat de bronnen noemen het Castellum Lucullanum.

Geleerden zijn het nooit eens. Dat is tenslotte de kurk waar de welvaart en het welzijn van de wetenschap en haar beoefenaars op drijft. Het is dan ook niet helemaal zeker of inderdaad het Castel dell'Ovo zich bevindt op de plaats van het voormalige Lucullanum, maar over die kleinigheid stappen we maar heen. Uitgesloten is het in elk geval niet.

Tenslotte werpt het sombere kasteel zijn verkwikkende schaduw over een eetkwartier en het Lucullanum is natuurlijk genoemd naar Lucius Licinius Lucullus, een van Rome's meest fameuze gourmets en tevens het fruitbaasje van Rome, doordat zijn grootste triomf bestond in de geslaagde transplantatie van kersen en abrikozen van Armenië naar Italië. Hij liet hier in Napels in de eerste eeuw v. Chr. na zijn mislukkingen aan het front in

[p. 2]

Klein-Azië en zijn afgang op het politieke toneel in Rome (‘he lacked the easy demagogy that was needed for success in both war and politics in his day,’ schreef E. Badian van Harvard over hem) een riant buitenverblijf aanleggen, dat misschien wel net zo groot is geweest als de hele Santa Lucia-wijk.

Dit Lucullanum dan was het interneringsoord van Romulus Augustulus. Waarmee maar gezegd wil zijn dat hij goed wegkwam. Het is de moeite waard er even aan te herinneren hoe goed hij wegkwam: voorzover hij bekend is, is hij het als laatste Westromeinse keizer, maar hij zou eigenlijk ook wel bekend mogen zijn vanwege het feit dat hij (met één uitzondering) de enige Romeinse keizer is geweest, die niet tegelijk met zijn kroon ook zijn leven verloor. De coup d'état, waarmee de vastberaden Teutoon, Odoacer, in 476 de laatste keizer in Ravenna met betaald vakantieverlof stuurde, wordt in onze geschiedopvatting helaas nog maar al te vaak geëtiketteerd als de ‘val van het Westromeinse rijk’. Dat is een hardnekkig misverstand, dat b.v. ook in de laatste editie van de Winkler Prins encyclopedie nog steeds voortleeft: het artikel ‘Romeinse Rijk’ eindigt met het jaar 476, het artikel ‘Byzantijnse Rijk’ begint met 330 (het jaar van de stichting van Constantinopel), het artikel ‘Middeleeuwen’ noemt het ene zowel als het andere jaartal voor het begin van deze periode. Het kan geen kwaad er nog eens op te wijzen dat de tijdgenoten van Romulus en Odoacer zich er helemaal niet van bewust waren dat er in 476 een ‘val’ van een ‘Westromeins rijk’ plaatsvond. Er ‘viel’ geen ‘Westromeins rijk’ omdat er doodeenvoudig nooit een ‘Westromeins rijk’ heeft bestaan. Er was één Romeins rijk, dat soms, en op den duur zelfs als regel, werd bestuurd door twee keizers, van wie er één in Constantinopel en één in Rome, Milaan of Ravenna zetelde. Als er om welke reden dan ook, hetzij in het oosten, hetzij in het westen, geen keizer was, werd automatisch de andere keizer de hoogste machtshebber voor beide rijksdelen. Zo ook in 476.

Men kan wél zeggen dat 476 het einde betekende van het Westromeinse keizerschap, maar dát kon pas veel jaren later gesignaleerd worden.

Het werd gesignaleerd door de woordvoerders van een kleine groep binnen de stad-Romeinse senaatsaristocratie, niet toevallig die groep, die in zijn Italisch-Romeinse patriottisme grote bezwaren had tegen zowel de Germanen van Odoacer en, later, de Oostgoten van Theodorik (deze was in 488 door de keizer van Constantinopel naar het westen gestuurd om namens hem Odoacer te verjagen en Italië te ‘bevrijden’), als ook tegen de vaak geminachte ‘Griekjes’, die als verlengstukken van de keizer aan de Bosporus naar Italië werden gestuurd om daar de zaken op de hun eigen, voor standsvoorrechten van stad-Romeinse aristocraten veelal weinig meegaande, wijze te regelen. Voor deze Romeinse elite, die zichzelf graag als ‘het betere deel van de mensheid’ omschreef, was polarisatie het parool, tegenover de Germanen, maar ook tegenover Constantinopel. De meer verstandigen, die zich spiegelden aan de werkelijkheid en probeerden Goten en Romeinen in harmonie te laten samenleven, werden door hen eerder als dubieuze collaborateurs beschouwd: zij waren ‘fout in de oorlog’. Een even rechtlijnig als onbillijk standpunt.

Geen wonder dat we in deze aristocratische kringen voor het eerst - zo'n 45 jaar na 476 - de verdwijning van een eigen Italisch-Romeins keizerschap als het einde van een tijdperk aangeduid vinden. Geen wonder ook dat we de gewoonte om het jaar 476, onder voorbijgaan aan alles wat er aan ‘Romeins rijk’ buiten Italië lag (en dat was nogal wat), als het einde van de oudheid te beschouwen, in de geheculariseerde geschiedschrijving van na de middeleeuwen voor het eerst zien opduiken in het werk van nogal patriottische Italiaanse historici als Flavio Biondo en Machiavelli. Wel paradoxaal is het dat juist de nakomelingen van hen, die zich het felst hadden verzet tegen de vestiging van het keizerschap door Augustus

[p. 3]

vijf eeuwen later het sterkst terugverlangden naar de gouden dagen van een eigen keizerschap.

Een man als Zeno, in 475 keizer in Constantinopel, maakt zich minder druk over de afzetting van Romulus Augustulus dan om de op den duur naar zijn maatstaven nogal eigenzinnige werkwijze van Odoacer. Met Augustus had hij, Zeno, geen medelijden. Sterker nog: hij is degene, die bij wijze van spot de laatste Augustus aanduidde met het sindsdien ingeburgerde verkleinwoord Augustulus. Een psychologisch niet onbegrijpelijke grap van een keizer, die zelf van huis uit niet meer was dan een opgeklommen struikrover uit de binnenlanden van Klein-Azië en nog maar pas tien jaar tevoren zijn eigen weinig majesteitelijke naam Tarassicodissa had veranderd in Zeno. Zeno hield niet van kleine baasjes, of het moesten zetbaasjes zijn. En dat laatste was Odoacer niet. Theodorik later trouwens nog veel minder: Zeno's opdracht aan Theodorik is een aardig geval van de duivel met Beëlzebub uitdrijven. Zo althans dacht de Romeinse elite erover en zo is het te verklaren dat achteraf, toen de positie van Theodorik in Italië hecht verankerd scheen, in de herinnering van deze elite 476 het droevig aureool kreeg van het einde van de tijd, waarin in Italië de heren de heren nog waren.

De hele traditie rond 476 als ‘val van het Westromeinse rijk’ illustreert aardig hoe het met de jaartallen in ons geschiedbeeld gesteld is. Die jaartallen vormen een van de belangrijkste elementen in de geschiedenislessen, die veel Nederlanders op de schoolbanken voor hun leven meegekregen hebben. Er wordt vaak enigszins neerbuigend over gesproken, maar niettemin is het beeld, dat we hebben van soms lange perioden in de geschiedenis, onvermijdelijk en in niet geringe mate bepaald door een aantal jaartallen met de erbij geleerde een-of tweeregelige frasen, die geacht worden de bijpassende historische gebeurtenissen kernachtig samen te vatten. Daar komt nog bij dat patriottische of patriottistische overwegingen maar al te vaak de keuze van deze jaartallen beïnvloeden. Zo weet menigeen over Bonifatius niet meer dan dat hij in 754 bij Dokkum is vermoord. Wie een geschiedenisboek met plaatjes had, herinnert zich misschien ook nog dat het hem niet baatte de bijbel boven zijn hoofd te houden. Van 't belang van de persoon en de prestaties van Bonifatius raak je pas op de hoogte als je veel later zelf eens een behoorlijk boek over de man en zijn tijd in handen krijgt. Je gaat dan pas begrijpen dat de Friezen in dit opzicht althans weinig reden hebben zich op de borst te slaan vanwege hun illustere voorvaderen en je vindt het de moeite waard op je vakantiereis naar het zuiden eens de omweg over Fulda te maken om het graf van Bonifatius te bezoeken en te ervaren hoeveel uur je achter het stuur van je comfortabele automobiel moet zitten om van Dokkum naar Fulda te komen.

Wat gebeurde er eigenlijk in 476? Niets meer dan een uiterst sobere en zakelijke interventie: op 28 augustus maakte Odoacer, kort tevoren tot hoofdman gekozen van een opstandige schare barbaren van allerlei herkomst, een einde aan het leven van Orestes, de vader van de nog onvolwassen en pas een jaar tevoren eveneens door een staatsgreep op de troon gezette laatste keizer. De zaak was daarmee in feite al beslecht. Orestes was namelijk opperbevelhebber van het leger en men kan gerust zeggen dat zeker in het Italië van de vijfde eeuw de keizer steeds meer afhankelijk was geworden van zijn opperbevelhebber. De generaal Stilicho, aan het begin van die eeuw, moest nog naar alle kanten behoedzaam manoeuvreren om zich te handhaven en slaagde daarin uiteindelijk niet.

Aetius, zijn opvolger, bracht het er beter af. Hij kon het zich permitteren zijn wil op te leggen aan een krachtige persoonlijkheid als de keizerin Galla Placidia, die zich onder de dekking van militaire bijstand uit Constantinopel had kunnen meester maken van de troon in Ravenna en deze had weten te behouden voor haar zoon, de keizer Valentinianus iii.

[p. 4]

Maar het was Galla Placidia niet gelukt Aetius uit te schakelen. Zolang zij leefde, was ze gedwongen een modus vivendi te aanvaarden die ze eigenlijk niet wenste; toen ze gestorven was, was het voor hen die achterbleven direct duidelijk hoe de kaarten lagen. Het was Valentinianus ook duidelijk. Hij was dom bovendien: hij vermoordde Aetius, de enige die nog een beetje in staat was geweest met veel handjeplak bij de Hunnen en Germanen een schijn van Romeinse waardigheid op te houden. ‘Gij hebt met Uw linkerhand Uw rechterhand afgeslagen,’ luidde het commentaar op Valentinianus' wanhoopsdaad.

De moord op Aetius vond plaats in 454. Het was voor het Westromeinse keizerschap het begin van het einde. De jaren van 454 tot 476 waren van een onbeschrijfelijke wanorde: negen keizers voor de laatste 22 jaar. De manier, waarop ze hun einde vonden, illustreert de chaos rond het keizerschap: Valentinianus iii werd onmiddellijk speelbal van een eunuch aan zijn hof en slachtoffer, in letterlijke zin, van de steenrijke senator Petronius Maximus, die op een soortgelijke manier keizer werd als die Didius Julianus, die tegen het eind van de tweede eeuw het hoogste bod kon doen bij een soort openbare verkoping bij opbod van de keizerstroon; ‘he enjoyed the sweets of power for two months and a half, but he found them far from sweet’, merkte Bury op. Zijn optreden was namelijk de aanleiding tot de komst van de Vandalenkoning Geiserik vanuit zijn rijk in Noord-Afrika naar Rome: hij bleef er veertien dagen om alle kostbaarheden rustig uit te zoeken en in te pakken en verdween toen weer met zijn zilvervloot naar Carthago. Juist door die grondigheid was deze tweede inname van Rome veel verwoestender dan de eerste en meer bekende, het driedaagse bliksembezoek van Alarik in 410. De volkswoede in Rome vond een uitweg: Petronius Maximus werd membratim discerptus, lid voor lid uit elkaar geplukt, zoals een kroniekschrijver het formuleerde, in de Tiber geworpen.

Die na hem kwamen verging het weinig beter. De nette manier om een keizer af te zetten was hem tot bisschop te wijden: het was het lot van de Galliër Avius in 456.

Majorianus, een man die het goede wilde, verloor in 461 letterlijk zijn hoofd, Libius Severus werd in 465 vergiftigd, Anthemius in 472 onthoofd, achterhaald op zijn vlucht vermomd temidden van de bedelaars van Trastevere tijdens de beroering van de derde inname van Rome. De enige, die deze danse macabre ontsprong, was Olybrius, die het geluk had dat Ricimer, op dat moment de almachtige generaal achter de schermen, een hersenbloeding kreeg. Maar Olybrius stierf een natuurlijke dood, en stabiliteit leek pas weer gevestigd met de intree van het duo Orestes - Romulus Augustulus, nadat deze het ‘Griekje’ Julius Nepos naar Dalmatië hadden verjaagd.

Maar nu namen de Germanen zelf hun lot in eigen hand, en vanuit hun standpunt hadden ze daar gelijk in. In plaats van slecht bezoldigde huurlingen zonder huis en haard wilden ze kleine grondbezitters worden, de noden en behoeften van het gezin riepen het verlangen wakker het zwerversbestaan, dat hun tenslotte ook maar door de omstandigheden opgedrongen was, vaarwel te zeggen. Zij eisten een derde deel van het land voor zich op. Het was een matige eis, hun stamverwanten in Gallië, Spanje en Noord-Afrika waren hen daarin reeds lang voorgegaan en hadden de helft en soms zelfs twee derde van het land geëist en gekregen. Orestes weigerde. Hij weigerde als behartiger van de belangen van de senaat van Rome. Deze senaat was, als steeds in de Romeinse geschiedenis, de hoogste exponent van de klasse van grootgrondbezitters; hij werd in de vijfde eeuw beheerst door een vrij beperkt aantal families met een rijk verleden, wier voornaamste streven bestond in het conserveren van alles wat in hun ogen kostbaar Romeins erfgoed was. Orestes weigerde. Het gebeurde toch. ‘Und damit, meine Herren, is das römische Reich zu Ende’, merkte Dürrenmatt op, die Romulus Augustulus, de kleine Augustus, transformeerde tot zijn ‘Romulus

[p. 5]

der Grosse’. De senaat werd gedwongen een gezantschap naar Constantinopel te sturen met de mededeling dat men het in het vervolg in Italië wel zonder eigen keizer kon stellen.

Het pensioen, dat Romulus Augustulus door Odoacer was toegewezen, werd ook door Theodorik doorbetaald. Dat is af te leiden uit een brief van Theodorik aan Romulus. De brief is geschreven ergens in de jaren 507-511. Het is kennelijk een antwoord op een niet overgeleverde protestbrief van Romulus aan Theodorik. In zijn antwoord gaf Theodorik te kennen dat de privileges, verleend aan Romulus en zijn moeder (die dus ook nog in leven was), onaangetast dienden te blijven. De brief is het laatste levensteken van Romulus Augustulus.

Langs andere weg weten we dat het Lucullanum in die tijd een klooster was. In 511 schreef de abt van dat klooster, een zekere Eugippius, een hagiografie van de heilige Severinus. Deze Severinus is een wat mysterieuze en uiterst interessante figuur. Hij wordt vaak aangeduid als ‘de apostel van Noricum’. Zijn levensbeschrijving biedt een sober en indrukwekkend beeld van de laatste fase in de geschiedenis van de Romeinse provincie Noricum, een gebied dat ongeveer samenvalt met het westen van Oostenrijk. In die laatste fase schitterde het officiële Romeinse militaire en civiele gezag door inertie of zelfs afwezigheid. Dit was voor de late oudheid niet ongebruikelijk, en het was ook niet ongebruikelijk dat geestelijke leiders als Severinus zo goed en zo kwaad als dat ging de overheidstaken overnamen. Severinus hield zich niet alleen bezig met de verkondiging van het christendom als voorwaarde voor het verkrijgen van het eeuwige leven, maar ook als fundament van 's mensen aardse welzijn, hij beijverde zich ook in de politieke en sociale sfeer. Hij was degene, die voortdurend als de natuurlijke leider van de geromaniseerde provinciebewoners ‘diplomatieke betrekkingen’ onderhield met diverse Germaanse vorsten en de militaire verdediging organiseerde. Hij was ook degene, die voort-

[p. 6]

durend de noden van honger, misoogst, armoede, oorlog, gevangenschap etc. trachtte te lenigen. De basis van zijn veelomvattende ‘welzijnswerk’ werd gevormd door zijn kloosterstichtingen en door de heffing van tien procent, die hij zijn beter bedeelde volgelingen oplegde.

Severinus was evident een Romein, die met de moed der wanhoop de vloedgolf van barbaren trachtte te keren maar tegelijk wist en voorspelde dat hij daarin niet zou slagen. Hij stierf in 482, in 488 werd Noricum officieel door de Romeinen ontruimd. De provinciales verlieten hun land, zij namen de stoffelijke resten van Severinus mee. Na een kortstondig verblijf in Monte Feltre (bij San Marino) kregen de refugiés een blijvend onderkomen en Severinus zijn laatste rustplaats in het Lucullanum, dat daardoor klooster werd.

Deze vestiging in het Lucullanum vond plaats op uitnodiging van een aanzienlijke weduwe, genaamd Barbaria. Zij en haar man hadden vroeger met Severinus gecorrespondeerd. Helaas noemt Eugippius de naam van die man niet. Net zo min kennen we de naam van de moeder van Romulus Augustulus. Maar we weten wel dat Odoacer in 469/70 Severinus bezocht en later, na 476, hem vol respect geschreven heeft. We weten ook dat aanhangers van Orestes na de gebeurtenissen van 28 augustus 476 een goed heenkomen zochten bij Severinus. Zo lijkt het vermoeden, dat de moeder van de laatste keizer de hand had in de kloosterstichting van het Lucullanum, niet ongewettigd. Zeker is dat de processie, waarbij het gebeente van de vrome ploeteraar Severinus binnen de muren van het Lucullanum werd gebracht, op de Napolitanen heel wat meer indruk maakte dan de stille aftocht van de laatste Westromeinse keizer.

In de zesde eeuw werd het Lucullanum als pelgrimsoord een centrum van religieuze beleving en als scriptorium, plaats waar handschriften gecopieerd werden, een centrum van cultuuroverdracht, lang voor Benedictus' stichting van het klooster Montecassino en Cassiodorus' stichting van het voor de middeleeuwse copieeractiviteit zo belangrijke Vivarium bij Squillace in Zuid-Italië. In dat licht bezien is het dubbel jammer dat het bericht over de Livius-vondst van 1924 een canard bleek: we hadden anders aardig kunnen fantaseren over de noeste ijver waarmee de laatste Westromeinse keizer zijn leven sleet met het overschrijven van Livius onder het prevelen van gebeden en bij het zwakke schijnsel van een walmende nachtpit. Nochtans zijn er ook zonder dat gronden voor deze fantasie. Hoe het ook zij, de relatie Severinus - Barbaria - Romulus Augustulus vormt een illustratie te meer van de terugtrekking van de aristocratie in de geborgenheid van kerk en klooster.