Maatstaf. Jaargang 24

[p. 134]

Louis Paul Boon De Zwarte Hand- of het anarchisme der negentiende eeuw in het Vlaamse industriestadje Aalst

Het kon gebeuren dat we als ravottende kinderen ergens een ruit braken, vuilnisbakken omver wierpen of aan een fruitwinkeltje appelen of peren gapten. Dreigend zegden onze ouders dan: ‘Moet de Zwarte Hand misschien opnieuw terugkeren?’

Pas veel later vernam ik dat deze zozeer gevreesde Zwarte Hand een in het geheim werkende anarchisten-groepering zou geweest zijn. Bitter weinig is over hen geweten, buiten wat spookachtige verhalen die de verbeelding van het volk op hol hebben gejaagd en in de herinnering bleven voortleven. Zelfs nu - alhoewel hun optreden een goede zeventig jaar achter de rug ligt - viel het nog steeds ontzettend moeilijk een en ander over hen te achterhalen. Pas toen het ons werd toegestaan de politie-archieven van het industriestadje Aalst in te kijken, kwam stilaan wat aan het licht.

In deze archieven komt nergens het woord ‘anarchisme’ voor, dit is zorgvuldig vermeden geworden. Er is alleen sprake van een aantal steeds wisselende mannen, die gemaskerd, zwart gemaakt of dragend zwarte kappen met ooggaten in, gehuld in hoge gesloten kapmantels en meestal vrouwenrokken dragend, binnendrongen in de mooie herenhuizen der stad, in kerken of afgelegen kasteeltjes om daar alles te roven, te vernietigen en stuk te slaan. Toch, alhoewel het woord ‘anarchisten’ nimmer werd uitgesproken, weten we nu dat hun optreden pas begon onmiddellijk na de grote opstand in het kolenbekken Charleroi. Datzelfde jaar van de opstand - 1886 - verscheen inderdaad ook vanuit Brussel een anarchistenblaadje dat ‘De Opstand’ heette. Het wakkerde de oproerlingen aan. Mijnen en fabrieken werden in brand gestoken, stocks vernietigd, en in benden van honderden mijnwerkers rukte men op naar de herenhuizen en kastelen waar de eigenaars woonden, om daar met bijlen alles stuk te slaan. Het leger greep in; genadeloos werd alles neergeknald wat in groepen al zingend revolutionaire liederen door de straten van Charleroi liep. Een vrij groot aantal Aalstenaars werkte in de mijnen te Charleroi, en na de slachtpartij keerden ze terug naar hun geboorteplaatsje, verbitterd hun wonden likkend.

Ondertussen was in het stadje zelf het socialisme ontwaakt, en werden de eerste partijvergaderingen gehouden. In de Gentse socialistische krant ‘Vooruit’ kan men nog lezen hoe deze vergaderingen en bijeenkomsten meestal in de heftigste ruzies eindigden. De oorzaak hiervan is duidelijk genoeg...

Anseele, de socialistenleider voor het Vlaamse land, verlangde in de eerste plaats een sterke partij op te richten, waarin alle arbeiders schouder aan schouder zouden plaatsnemen, zich verenigen en door onophoudende stakingen een wat hoger loon en een wat kortere arbeidsdag afdwingen. Haast alle stakingen mislukten, en na wekenlang gehongerd te hebben moest men toch weer aan het werk voor het veel te lage loontje... en werden de koplopers der staking eruit gegooid, hadden die uit Aalst te verdwij-

[p. 135]

nen om werk te zoeken in het Noorden van Frankrijk.

De felste socialisten, gesteund door de uit Charleroi teruggekeerde verslagen anarchistische mijnwerkers, wensten geen tamme vergaderingen, geen eindeloos praten over een Vereniging en het steeds opnieuw tevergeefs ‘in staking gaan’. Ze verlangden de barrikaden, de grote algemene opstand, de revolutie. Toch slaagden ze er niet in de massa van hongerende fabrieksarbeiders in beweging te brengen. Het kon nu achterhaald dat enkelen onder hen zich in het geheim groepeerden, niet om zoals die brave socialisten elke week een centje voor hun Vereniging af te staan, maar om met geweld in de huizen der rijken binnen te dringen en zich toe te eigenen wat ze ontbrak.

Soms daagden ze in alle stilte op, komend in de duisternis en in de duisternis weer verdwijnend. Soms sloegen ze toe met niets ontziende brutaliteit, de mooie huispoort met de bijl openhakkend, de revolver in de hand, de bewoners mishandelend, om dan met de rijke buit aan de haal te gaan. Nimmer is volledig achterhaald wie of wat allemaal in hun rangen liep. Slechts enkelen zijn de gevangenis ingegaan... Net het ogenblik waarin toevallig ook de onderkommissaris van politie, die hen zó verbeten had nagezeten, voor alleen maar zedenfeiten eveneens mét hen de gevangenis inging.

Hierdoor werd gefluisterd, hoe op een of andere wijze de politie van het stadje zélf aandeel had in deze Zwarte Hand. Het blijkt niet helemaal waarheid. De fantasie van het volk is enkele gelijklopende feiten - toevallig of niet - met elkaar beginnen verwarren. Maar haast met zekerheid kan gezegd dat deze onderkommissaris, met een paar zijner politiemannen, verstrikt raakte in de door de anarchisten opgezette vangnetten... Joeg hij hen genadeloos na, zijzelf zouden niet rusten vooraleer ook hij de gevangenis inging.

Vooraleer echter hun daden te beschrijven, moet gezegd dat achter nog heel wat een groot en misschien nooit meer te verwijderen vraagteken moet geplaatst. Buiten de politie-archieven der stad, verslagen van de gemeenteraad en hier en daar een proces, werd zeer weinig bewijsmateriaal gevonden. Mogelijke processen en veroordelingen, die op de rechtbank te Dendermonde moesten plaatsgrijpen, zijn in de grote brand tijdens het bombardement der Duitsers in 1914 voor immer verloren gegaan. Processen en veroordelingen, die op de rechtbank te Gent werden behandeld, konden niet meer ter beschikking gesteld daar het gerechtshof in 1926 door een brandstichting verwoest raakte en het archief in de vlammen opging.

Uit de politie-archieven weten we nu, dat zij hun geheime bijeenkomsten meestal op het dorp Erembodegem hielden, eerst aan de plaats genoemd ‘De Verbrande Molen’, daarna in de onooglijke kroeg naast de kapel van Ter-Muren, op de Kapellekesbaan. Waarom in Erembodegem? Tussen de uitkant der stad en het pal eraan grenzende dorp bevonden zich kleine bossen van warrelhout, de Osbroek genaamd, en op nog geen tien minuten lopen was de Verbrande Molen of de kroeg aan de kapel bereikt. De voornaamste reden was echter, dat de stad Aalst en het zo aanpalende dorp Erembodegem juridisch en gerechtelijk op de strengste wijze gescheiden waren... Misdaden die te Aalst gebeurden moesten door de prokureur van Dendermonde behandeld, en misdaden die tien, twintig meter verder op Erembodegem plaatsgrepen, vielen onder de bevoegdheid van de prokureur te Oudenaarde. Als de Aalsterse anarchisten een slag sloegen, en zich vijf minuten later in Erembodegem bevonden, stond de Aalsterse politie machteloos.

Weliswaar kon dan nog onmiddellijk de ‘Rijkswacht’ ingeschakeld - in die dagen nog de ‘gendarmerie’ genoemd - maar vreemd genoeg is dit alleen in een paar uiterste gevallen

[p. 136]

gebeurd. En nog vreemder mag het genoemd, dat de Aalsterse onderkommissaris van politie volkomen op de hoogte bleek van deze plaatsen van bijeenkomst, en toch nimmer de prokureur te Oudenaarde verwittigde. Pas jaren later zou hij, op uitdrukkelijk verzoek van de prokureur te Dendermonde, hiervan verslag opmaken en doorgeven... en dan nog een verslag dat niet alles helemaal volkomen onthulde. Want in zijn nasporingen was hij een paar malen in de val gelopen en had hij zich hopeloos gekompromitteerd.

Heel in het begin waren het slechts een tweetal mannen die ergens een aanslag beraamden, een weinig later waren het er drie, daarna vijf of zes. Zeer duidelijk blijkt dat deze mannen, alhoewel ze steeds net dezelfde geraffineerde taktiek toepasten, elkaar afwisselden. Mocht een van hen betrapt en aangehouden worden, dan stonden steeds anderen klaar om het gat op te vullen en de politie te bewijzen dat ze een verkeerde man, onschuldig, hadden gevat. En heel aan het eind, nadat de vermeende kopstukken reeds de gevangenis waren ingegaan, bestonden ze uit een bende van zowat twintig man, die het kasteel Ter Rozen binnendrong en daar alles met de bijl in de hand aan spaanders sloeg. Ook de onderkommissaris van politie was toen reeds aangehouden, zoals gezegd alleen voor zedenfeiten. Maar toen gendarmen en politie kwamen aanhollen om het kasteel Ter Rozen te ontzetten troffen ze in de onmiddellijke omgeving slechts één enkele man aan... een gewezen mijnwerker, die aan de opstand te Charleroi had deelgenomen.

Toen de politie hem echter naderde en wou aanhouden, stak hij bezwerend de hand op en riep uit: ‘Laat mij met rust, smeerlappen, want zoniet zal ik ándere dingen aan het licht brengen!’ Hieraan moet toegevoegd dat zowel de vrouw als de zuster van deze man door de onderkommissaris waren aangerand geworden. Dit hadden de vrouw en de zuster van deze man dan ook onder eed op het gerechtshof te Gent bevestigd. De politie zweeg, men liet de man gewoon zijn weg gaan.

Wat zijn nu de meest indrukwekkende daden deze Aalsterse anarchisten geweest? Buiten de talloze inbraken met geweld en het openhakken der straatpoort van patriciërswoningen werd ook nog een bom gegooid over het ijzeren hek aan een plein in de middenstad, waardoor enkele herenhuizen getroffen raakten. En verder werd een zware poort over de spoorrichels gelegd om een trein met soldaten te doen ontsporen. De daders ervan zijn nimmer ontmaskerd geworden. Aan hun hoofd moet een man gestaan hebben die, zoals men zegt, ‘de duivel te plat was’. Hij bleek bovendien ook nog een soort Uilenspiegel, die bij elk optreden ook nog met haast sanatische grappen uitpakte.

Bij elke inbraak liet hij, of op zijn bevel een zijner gezellen, steeds een zeer duidelijk spoor na. Een spoor dat aan het eind ervan een zo lachwekkend dwaalspoor bleek te zijn, waarbij de man-in-de-straat hopeloos vernietigend de politie op de korrel kon nemen. Meestal vond men in de tuin van het beroofde herenhuis in een bloemperkje de afdruk van een gebarsten houten klomp, met een stukje ijzerdraad weer dichtgesnoerd. Men begreep blijkbaar niet dat dit als symbool der bitterste armoede moest opgevat: de doodarme drommel, die op gebarsten en met wat ijzerdraad weer herstelde klompen moest lopen, had weer toegeslagen. De man die naar alle waarschijnlijkheid deze geniale grappenmaker van het bitterste soort is geweest, had nimmer school gelopen en nooit leren lezen of schrijven. Pas in de gevangenis zou hij zich ook deze kennis eigen maken. Maar zijn daden werden zo doorwiekst gepleegd, dat het de heren onderzoeksrechters en prokureurs tot wanhoop bracht. Met vijf zes man drong men binnen bij een 24-jarige jonge en schatrijke weduwe, robberde er alles, sloeg er alles aan scherven en aan spaanders, en liet

[p. 137]

zeer duidelijk de afdruk na van een bemodderde schoen. Een hele poos heeft men naar de drager van deze schoen gezocht... Het bleek toen de schoen van de heer die pal naast de jonge weduwe woonde. Heel de stad lachte zich toen een kriek, want iedereen wist dat tussen beiden een innige verhouding bestond. Onze anarchisten waren eerst stil en behoedzaam bij de heer binnengedrongen, niets aangeraakt, niets geroofd... behalve dan de schoen die ze in de tuin in de modder duwden, om hiermee bij de jonge weduwe afdrukken na te laten.

Een andere verbijsterende streek was de inbraak in een kousenfabriek, waar het hele magazijn met afgewerkte en reeds ingepakte kousen werd leeggemaakt. Met hoevelen waren ze toen wel? Maar hierop begonnen ze dan zelf in de stad rond te strooien dat politie-mannen in de omtrek van de fabriek waren opgemerkt geweest... Het moest dus de politie zelf zijn, die met de kousen aan de haal was gegaan. En hun lugubere grap ten toppunt drijvend, braken ze zogezegd in bij een hunner vertrouwde kroeghoudsters, en strooiden daar de hele vloer vol proppen sajet. En hierop werd dan in de stad verteld: ‘Zie je wel! eerst rooft de politie kousen, en nu hebben ze sajet nodig om de gaten in deze kousen te stoppen!’ Het volk geloofde hen. Het volk aanzag het hele politiekorps als een bende kousendieven. Het meest ongelooflijke aan schelmerij bereikten ze, toen aan de uitkant der stad bij een op pensioen gestelde gendarm werd binnengedrongen, daar twee pleisteren afbeeldingen van gendarmen werden stukgeslagen en ook de dienstrevolver - die als een trofee aan de muur hing - werd meegenomen. Deze inbraak was gepleegd op klokslag zeven uur in de winteravond, door steeds dezelfde vijf of zes mannen met zwarte kappen over het hoofd. Politie en gendarmen snelden toe om een grondig onderzoek in te stellen... Toen kwam nog ademloos een politieman aanlopen met het totaal verbijsterende nieuws, dat aan de heel andere uitkant der stad - meer dan een uur lopen -

[p. 138]

een der meest brutale inbraken was gepleegd door vijf zes mannen met zwarte kappen over het hoofd... en ze daar de klok hadden stilgezet op klokslag zeven uur.

Blijkbaar is dit alles téveel geweest in de ogen van het gerecht. Dit was niet alleen opstand maar ook nog het gerecht vernietigend belachelijk maken. Tussen de anarchisten mengde zich toen een man in wie men jammer genoeg het volste vertrouwen had, en die zich als een der meest stoutmoedige en ook meest brutale leden van de groep toonde. Een man die zóveel zorgeloze sporen naliet, dat men uiteindelijk vier of vijf der voornaamsten, met alle bewijzen in de hand, kon aanhouden. Maar alhoewel uit de politie-archieven zeer duidelijk blijkt dat deze man de voornaamste misdadiger werd... heeft men hem nimmer aangehouden. Toen alles was afgelopen, verdween deze man. In de politie-archieven staat alleen maar neergepend: ‘verhuisd naar Brussel, adres onbekend’. En dit terwijl het toch niet zó moeilijk was om met medehulp van de Brusselse Burgerlijke Stand en de Brusselse politie het adres van deze verdwenen man te achterhalen. Het gebeurde niet, zijn taak was volbracht en hij verdwenen.

Met bitterheid moet de geniale man, die aan het hoofd der anarchistische beweging stond, te laat vastgesteld hebben dat men steeds met provokateurs moet rekening houden. Toch was zijn tegenzet nog even grandioos. Nadat een hunner leden reeds was aangehouden, moet hij de achtergebleven en wat levenslustige echtgenote in de armen van de onderkommissaris van politie gedreven hebben. De onderkommissaris wás een vrouwenliefhebber, en liep in de val. Ze lokte hem mee naar iets dat ze ‘een feestje’ had genoemd... Het was in werkelijkheid een op touw gezet festijn van overal gestolen lekkernijen. Hij zat naast haar aan tafel, omgeven van een aantal anarchisten, hun vrouwen en lieven... En wat hij later ook tegen hen aanvangen wou, steeds konden ze verwittigend de vinger opsteken: ‘Zeg niets over ons, want dan zeggen we alles over ú!’ Het werd een spel van kat en muis. Toen uiteindelijk drie vier hunner voornaamste mannen werden aangehouden, kwamen hun vrouwen en dochters getuigen dat de onderkommissaris van politie hen oneerbare voorstellen had gedaan. Einde 1905 gingen de voornaamste anarchisten de gevangenis in, en begin 1906 volgde de onderkommissaris van politie hen op.

Pas nadat alle voornaamste anarchisten zaten opgesloten, werd in woede en verbittering de bom gegooid, werd in eenzelfde woede en verbittering met een bende van zowat twintig man het kasteel Ter Rozen aan stukken geslagen.

Nimmer heeft men achterhaald wie en wat ze waren. Maar een ding staat onomstootbaar vast: bij al dezen die aangehouden waren en die miljoenen geroofd hadden, heerste in het gezin de bitterste armoede. Blijkbaar bewaarden ze het gestolene om zich wapens ermee aan te schaffen en zekere bepaalde dag - die niet kwam - de revolutie ermee te beginnen. Tenslotte moet ook nog gezegd dat de man, die blijkbaar het hoofd der anarchisten was, een zeer hoge leeftijd bereikte. Twaalf jaren van zijn leven bracht hij in gevangenissen door, maar dit kon hem niet breken. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak en de nazi's onze landen overweldigden, trad hij in het verzet. Hij was toen waarachtig reeds tachtig jaar geworden. Bij nacht schoof hij anti-nazi-manifesten onder de deuren, steeds een revolver op zak om elke nazi neer te knallen die hem dit zou durven beletten. Hij had een levenlang bij nacht en duisternis geleefd, een levenlang Belgische politie en gendarmen getergd en in de luren gelegd, wat zou hij dan bang zijn geweest voor een Duitse Gestapo? Niet hij moest angst hebben voor hen, maar intgendeel moesten zij schrikken en beven voor hem, deze tachtigjarige man, die hun nog eens de Zwarte Hand van de opstand, en nu het verzet, liet zien.