Maatstaf. Jaargang 24

[p. 76]

Arthur Stam De oorlogseconomie van het Derde Rijk

In zijn German steel and Swedish iron ore 1939-1945 (Publications of the Institute of Economic History of Gothenburg University 1974) heeft Martin Fritz duidelijk aangetoond, dat de Zweedse diplomatie tijdens Wereldoorlog ii haar eigen neutraliteit schond; tot 1943 zwichtte Zweden voor Duitse en daarna voor geallieerde druk. Dit beleid draaide vooral om de ijzeruitvoer naar Duitsland, zodat het Duitse ijzertekort Fritz' uitgangspunt vormt. Sinds het verlies van Lotharingen (1919) beschikte Duitsland over zo weinig rendabele ijzerreserves, dat de staalproduktie er gedurende het interbellum voor 80% op import berustte.

Om de afhankelijkheid van het buitenland te verminderen waren in 1937 de Reichswerke Herrmann Göring - rhg, een afkorting om te onthouden want ik sta er verderop uitvoeriger bij stil - opgericht. Dit staatsconcern exploiteerde de ertsvoorraden bij Salzgitter (in het Harzgebied), die een laag ertsgehalte hadden. De verwerking ervan vergde heel wat meer cokes, arbeidskrachten, transport en hoogovencapaciteit zodat het buitenlandse ijzererts een veel goedkoper staalprodukt opleverde. Na de Franse capitulatie bleek ook Lotharingen het Duitse staalprobleem niet te kunnen oplossen, wat onder andere een gevolg was van gebrek aan arbeidskrachten, cokes en transportmiddelen. De hoogwaardigste staal werd gefabriceerd uit fosforarme ertsen en die kwamen weinig voor in West- en Centraal-Europa. Het aandeel van deze ertsen in de Zweedse ijzerexport naar Duitsland steeg van 18% in 1936 tot 27% in de jaren 1940-43. Sinds 1940 werd de Zweeds-Duitse handel sterk uitgebreid, wat vooral berustte op Duitslands militaire suprematie en op het uitvallen van de Britse kolenleveranties. De bezetting van Polen stelde Duitsland in staat om aan de Zweedse steenkool- en cokesbehoefte te voldoen. Wat de ‘neutraliteit’ van Zweden waard was, bleek vooral uit de transitofaciliteiten welke de ‘Nieuwe orde’ er genoot. Sinds 1943 raakte die orde ook in Zweden op haar retour. De Zweedse export van ijzer en kogellagers werd drastisch gereduceerd. Zweden kon het zich onder andere veroorloven, omdat de milde winters van 1942/3 en 1943/4 het land in staat stelden om flinke steenkoolvoorraden aan te leggen.

In Matthias Riedel, Eisen und Kohle für das Dritte Reich. Paul Pleigers Stellung in der NS-Wirtschaft (Musterschmidt Göttingen 1973) maken we kennis met een exponent van de nazistische autarkie-politiek. Het biografische aspect is van ondergeschikte betekenis; Pleiger wordt door Riedel als het ware onder het ijzer en de steenkool bedolven. Hij werd in 1899 als mijnwerkerszoon geboren, doorliep de ambachtsschool, klom op tot ingenieur en begon in 1925 een fabriek voor mijnuitrusting, een bedrijf dat ook tijdens de crisisjaren een succes bleek te zijn. In 1932 nationaal-socialist geworden, trad Pleiger na de ‘Machtübernahme’ op als economisch adviseur voor Zuid-Westfalen. Daardoor maakte hij kennis met Hitlers trouwe schildknaap Keppler, die in november 1934 met de ‘Sonderaufgabe Deutsche Rohstoffe’ werd betrouwd. Sindsdien

[p. 77]

werd er - om de precaire deviezenpositie des lands te verbeteren - naarstig naar de verwerkingsmogelijkheden van binnenlandse grondstoffen gespeurd. De kleine nogal selecte staf welke voor die taak in het leven was geroepen heette in de wandeling het ‘Büro Keppler’. Pleiger kreeg hier het ressort metalen, terwijl zijn voornaamste collega Hans Kehrl de textielafdeling leidde. Het Bureau Keppler concentreerde zich vooral op synthetische benzine en rubber (beide werden uit steenkool gewonnen) en op kunstvezels. Verder probeerden Keppler en Pleiger vergeefs om de staalindustrie tot een voortvarender aanpak van de binnenlandse ijzerertswinning aan te zetten; de meeste ondernemingen uit die bedrijfstak - met name de Vereinigte Stahlwerke - voelden weinig voor zulke kostenverhogende vormen van autarkie. De minister van economische zaken Schacht, die zich tot tolk van deze bezwaren maakte, betoogde dat de bouw van nieuwe hoogovens voor de verwerking van binnenlandse ertsen de produktiekosten dermate omhoog zou jagen, dat de Duitse concurrentiemogelijkheden op de wereldmarkt er aan kapot zouden gaan. Met andere woorden, Kepplers autarkiebeleid dreigde eerder op verzwakking dan op versterking van de Duitse deviezenpositie uit te lopen. Nadat Hitler in april 1936 Göring tot gevolmachtigde voor grondstoffen en deviezen had benoemd, moesten zowel Keppler als Schacht het loodje leggen. Wat eens het ‘Büro-Keppler’ was geweest, werd ingelijfd bij het ‘Amt für Deutsche Roh- und Werkstoffe’, waarin Pleiger en Kehrl voor resp. metalen en textiel verantwoordelijk bleven. In 1937 werd Pleiger directeur van de door hem ontworpen rhg. De Vereinigte Stahlwerke en enkele andere maatschappijen verloren thans hun mijngebieden in en om Salzgitter aan de rhg, die er hen slechts een geringe vergoeding voor teruggaf. De particuliere staalindustrie moest 49% van de aandelen verschaffen en kreeg toch geen zeggenschap over de rhg. De voornaamste ondernemers die bereid waren om een memorandum te ondertekenen dat de ‘Stahlverein’ tegen Pleigers plannen had opgesteld, zagen daarvan af; Göring had hen telegrafisch gewaarschuwd, dat ondertekening als sabotage zou worden beschouwd. Na de ‘Anschluss’ dwong Göring, die aandelen bijna even hoog aansloeg als kunstschatten, de Vereinigte Stahlwerke om hun meerderheidsaandeel in de Österreichisch-Alpine Montangesellschaft aan zijn eigen Werke over te doen. De ‘Ruhrbaronnen’ die financieel en moreel - ‘excusez le mot!’ - het hunne tot de ‘Machtübernahme’ hadden bijgedragen kregen dus alle reden om zich af te vragen of het nationaal-socialisme niet uit de hand liep...

In 1939 werd het Flick-concern gedwongen om zijn aandelen in de Harpener Bergbau ag aan de rhg over te doen, want Pleiger was er tevens op uit om de steenkoolwinning ter hand te nemen. Vervolgens nam de rhg ook in Polen en Frankrijk kolenmijnen over. Pleiger verzette zich vergeefs tegen de benoeming van Paul Walter tot ‘Reichskohlekommissar’. In 1940 bereidde deze in verband met de kolenschaarste een nieuwe marktordening voor. Het dreef de grote mijnbouwondernemers ertoe om een beroep te doen op dezelfde Pleiger die ze bij de stichting van de rhg nog zo fel hadden bestreden. Hij verbond zich met Schachts opvolger Funk, die in februari 1941 de hoofdrol mocht vervullen bij de enscenering van Wakers afgang. Göring ontving een delegatie van kolenondernemers, waarbij ook Funk en Walter aanwezig waren. Funk betichtte Walter van een ‘bolsjewistisch’ socialiseringsplan, waarna diens positie onhoudbaar werd. Kort daarna stichtten de steenkoolondernemers de ‘Reichsvereinigung Kohle’, die onder toezicht van de minister van economische zaken de rijksdirectieven zou uitvoeren. Pleiger werd met algemene stemmen - zonder druk van buitenaf - tot voorzitter gekozen. Kort daarna werd hij door Funk tot rijkscommissaris voor steenkool benoemd. De mijnbouwindustrie genoot nu de bescherming van een ‘sterke man’, die erop toezag dat de leden

[p. 78]

van zijn vereniging toch nog enigszins ‘baas in eigen huis’ bleven.

De naam ‘Reichsvereinigung Kohle’ berustte op een voorstel van Pleigers voormalige collega proximus Hans Kehrl. Deze vereniging en de rijksverenigingen voor andere branches imiteerden het organisatiepatroon dat Kehrl in de textielsector had doorgevoerd. Met Funk meende Kehrl dat de economische directieven van de rijksleiding vooral door het bedrijfsleven zelf moesten worden uitgevoerd, een voorkeur die vooral op afkeer van bureaucratische rompslomp berustte. Blijkens zijn memoires Krisenmanager im Dritten Reich (Droste Düsseldorf 1973) is Kehrl die visie trouw gebleven. Dit boek is in een heel wat levendiger stijl vervat dan de ietwat dorre monografieën van Fritz en Riedel. Kehrl, die van huis uit textielfabrikant was, beschrijft dat zijn bedrijf gedurende de crisis in het teken stond van een sterke solidariteit tussen ondernemer en werknemers. Mede op grond van die ervaring sloot Kehrl zich in 1932 bij het nationaal-socialisme aan. Hij ging blijkbaar geloven aan een nationale klassenvrede die vooral aan de arbeiders ten goede zou komen. Van dit geloof is wel wat blijven hangen, want Kehrl geeft een rooskleurig beeld van het economische beleid dat er tijdens de eerste jaren van het Derde rijk is gevoerd. Evenals zijn confrater Pleiger was hij geneigd om de grote ondernemers die niet in de pas liepen hard aan te pakken. Tegelijk bleef hij een aanhanger van het particuliere initiatief, die - ik vermeldde het reeds - de ambtenarij wantrouwde. Hitler geloofde eveneens dat de grote economische prestaties van individuele aard waren en daarom dienden de ondernemers zijns inziens een zekere bewegingsvrijheid te genieten. Toch mocht men niet dulden dat ondernemers een pressiegroep vormden die de totaliteit van de economische politiek beïnvloedde, zo vertrouwde de ‘Führer’ Keppler toe. Deze gezichtspunten werden ‘massgebend’ voor de nazistische competentieverdeling tussen staat en ondernemingen; de overheid gaf directieven, maar hoe het bedrijfsleven die uitvoerde werd in aanzienlijke mate aan de ‘Selbstverwaltung’ van de industriëlen overgelaten. Zo'n ‘Verwaltung’ betekende uiteraard niet veel meer dan berusting in en medewerking aan ‘Gleichschaltung’. Kehrl verkondigde een bredere marge voor het particuliere initiatief. Hij meende blijkens een officiële redevoering (achterin als Dokument vii afgedrukt), dat de economische wilsvorming van de staat in sterke mate op adviezen uit het bedrijfsleven moest berusten. Kehrl draagt zelf gegevens aan waaruit blijkt hoe illusoir zijn visie was. Tijdens de oorlog merkte hij trouwens al spoedig dat de dictatuur eigenlijk niet functioneerde en in tal van ongecoördineerde, ‘selbstherrliche’ ressorts uiteenviel. Hitler hield geen kabinetszittingen, bleek in vele opzichten onvoldoende geïnformeerd te zijn en liet diverse beleidssectoren geheel aan hun lot over. Enkele maanden na de Franse capitulatie geraakte Kehrl ervan overtuigd dat de Duitse economie zich onvoldoende oorlogsinspanningen getroostte, wat hem gezien het Anglo-Amerikaanse potentieel uitermate gevaarlijk leek. Gedurende een onderhoud met de minister voor bewapening Todt drong Kehrl er in december 1940 aan op drastische reorganisatie van de Duitse oorlogseconomie. Hij verzocht Todt - en later ook diens opvolger Speer - om de nodige invloed op Hitler uit te oefenen. Tijdens het onderhavige gesprek betoogde Kehrl dat, aangezien de grote Anglo-Amerikaanse aanval wel enkele jaren op zich zou laten wachten, er nog voldoende tijd zou zijn voor een beleidsombuiging. Todt verloochende dit perspectief: Duitsland zou geen twee jaar de tijd meer krijgen, want voor de Anglo-Amerikaanse aanval kwam, zou Hitler zich ter vermijding van een tweefrontenoorlog ‘volkommene Rückenfreiheit’ (p. 218) willen verschaffen. Zo werd Kehrl voor het eerst voorgelicht inzake de komende oorlog tegen de ussr. Anno 1937 had hij gehoord hoe Hitler in een besloten bijeenkomst van partijprominenten verklaarde, dat het conflict met de ussr niet tot een volgende generatie kon wor-

[p. 79]

den uitgesteld: ...‘weil ich jetzt lebe, darum muss es jetzt sein!’ (p. 86). Dit klonk buitengewoon egocentrisch, al liet Hitler er een breder argument aan voorafgaan; het Russische volk was vlijtig en begaafd, Rusland werd snel geïndustrialiseerd en de tijd werkte voor het Oosten... Kehrl zelf schrijft dat hij een eventuele Duits-Russische oorlog als een nachtmerrie beschouwde en dat hij het niet-aanvalspakt van augustus 1939 met opluchting begroette. Bovendien dacht hij in 1940 dat de voorstellingen over ‘Lebensraum’ in Rusland dood en begraven waren. Hitler had immers kort tevoren nog verklaard dat er niet eens voldoende Duitse kolonisten waren om de geannexeerde Poolse gebieden te bevolken. Toen operatie-Barbarossa op gang was gebracht, geloofde Kehrl nog steeds niet dat dit op Mein Kampf berustte, maar op de vrees dat de ussr Duitsland na een Anglo-Amerikaanse invasie in de rug zou aanvallen. Desondanks bepleitte hij in 1943 tegenover Speer een afzonderlijke vrede met de ussr. Kehrl betoogde dat een vrede met de westelijke geallieerden uitgesloten was. Deze werden voortdurend sterker, terwijl de ussr en het Derde rijk elkaar steeds verder verzwakten. Onder die omstandigheden hoefden de Anglo-Amerikanen slechts het tijdstip af te wachten waarop zij gemakkelijk met Duitsland konden afrekenen. Voor de ussr zou die wachttijd uitputtend zijn. Met andere woorden, wanneer Hitler Stalin de ontruiming van de bezette Sowjetgebieden aanbood, dan zou het voor de Sowjetdictator aanvaardbaar zijn om vrede te sluiten. Speer beloofde Kehrl er Hitler over aan te spreken, wat gebeurde en bracht Kehrl vervolgens verslag uit. De ‘Führer’ verwierp het denkbeeld met de retorische vraag (p. 333): ‘Wie garandeert mij dat Stalin aan deze of een andere grens blijft staan, dat wil zeggen dat hij zich aan zo'n accoord houdt?’ Kehrl meende dat er geen andere kans bestond dan dit risico te aanvaarden. Hoewel Speer beloofde de zaak nog eens bij Hitler aan te kaarten, heeft Kehrl er nooit meer iets van vernomen. Wél bleef hij ervan over-

[p. 80]

tuigd, dat de Anglo-Amerikanen ten opzichte van de Duits-Russische oorlog als lachende derde bleven fungeren. Ook voor zover ze handelend, dat wil zeggen bombarderend, optraden lieten zij het Duitse oorlogspotentieel tot aan de vooravond van de invasie grotendeels ongemoeid. Kehrl betoogt namelijk dat er in de Duitse oorlogsindustrie drie chemische sectoren bestonden, die in enkele bedrijven geconcentreerd en uiterst kwetsbaar waren, maar nochtans tot mei 1944 zijn gespaard, namelijk de produktie van stikstof (voor explosieven), synthetische rubber en synthetische benzine. De ‘Hydrierwerke’ waar het laatste produkt werd vervaardigd, kregen sinds mei 1944 de volle laag. Hetzelfde gold voor de stikstoffabrieken. Wanneer deze bombardementen - ‘het Stalingrad van de Duitse industrie’ - een jaar eerder waren uitgevoerd, zou de oorlog ook een jaar eerder afgelopen zijn geweest, aldus Kehrl. Hij bleef er rotsvast van overtuigd dat de westelijke geallieerden er tot vlak voor de invasie mee hebben gewacht om een snelle Sowjetopmars naar het Westen te verijdelen. Toen Kehrl na de oorlog door de staf van het us Strategic Bombing Survey werd ondervraagd, vroeg hij zijn ondervragers naar het motief voor het late tijdstip van de effectieve bombardementen. Zij gaven hem geen antwoord (noot 8, hoofdstuk 25, p. 472). Kehrl heeft dus een interessante verdachtmaking geconstrueerd, maar er valt wel wat tegen aan te voeren. Hij maakt bij voorbeeld een tiental pagina's verderop zelf melding van een westelijke luchtaanval met 177 viermotorige bommenwerpers op de Roemeense olievelden, die in augustus 1943 werd gelanceerd. Ten gevolge van de doeltreffende Duitse luchtafweer waren 54 van de toestellen niet op hun bases teruggekeerd, waarna nieuwe luchtaanvallen op de Roemeense petroleum-regionen tot april 1944 op zich lieten wachten. Het vormt een aanwijzing dat de Anglo-Amerikanen ook in 1943 een ernstige poging hebben ondernomen om het Duitse potentieel lam te leggen. Hetzelfde blijkt uit de genoemde studie van Martin Fritz, die verhaalt dat Zweden reeds in 1943 onder Amerikaanse druk de export van kogellagers naar Duitsland verminderde. In Speers memoires wordt trouwens vermeld hoe gevaarlijk Duitsland in 1943 werd getroffen door bombardementen op de kogellagerfabriek te Schweinfurth. En Speer was verbluft door het feit dat de Anglo-Amerikanen die luchtaanvallen in april 1944 - dus betrekkelijk kort voor de invasie! - staakten. Ook hij informeerde na de oorlog bij zijn Amerikaanse ondervragers naar de merkwaardige manco's in het bombardementsbeleid. Hun antwoord kwam erop neer, dat zij een veel grotere decentralisatie van de vitale industrieën hadden verwacht en dus niet geloofden aan de mogelijkheid om de Duitse economie in enkele zwaartepunten te treffen. Waar het de kogellagers betreft, klinkt het plausibel, maar de Duitse ‘Hydrierwerke’ waren zo duidelijk zichtbaar, geconcentreerd en kwetsbaar dat goede trouw van de Anglo-Amerikanen slechts geloofwaardig is, wanneer men tevens het ‘credo quia absurdum’ belijdt dat hun luchtverkenning op oligofreen peil stond.

In zijn voorwoord heeft Kehrl Speer voor diens gastvrijheid en hulpvaardigheid bedankt; de auteur is dagenlang bij Speer thuis geweest om er allerlei documenten te raadplegen en kreeg ook de beschikking over een fotocopie van Speers oorlogsdagboek. Kehrls dankbaarheid gaat niet zo ver dat hij zijn voormalige chef ontziet; Speer wordt onder meer voorgesteld als een bewindsman die ondergeschikten tegen elkaar opzette en die - ook in vertrouwde kring - geneigd was om hinderlijke feiten nog te retoucheren. Met dit al heeft Kehrl een boek geschreven dat, vooral als aanvulling op Speers Erinnerungen, een ‘must’ vormt.