Maatstaf. Jaargang 24

[p. 71]

Boekhouding
Over Females of the Species: Semonides on Women
Door J. Mansfeld

Females of the Species: Semonides on Women. [Griekse tekst met inleiding, vertaling en commentaar door] Hugh Lloyd-Jones, with photographs by Don Honeyman of sculptures by Marcelle Quinton. Duckworth, London 1975.

Van de oudste griekse lyriek zijn naar verhouding maar enkele stukken en brokken over: in antieke bloemlezingen, door citaten of, in vaak verminkte en fragmentarische staat, op papyrus. Het mag recht uitzonderlijk genoemd worden dat van Semonides van Amorgos, naast het prachtige brok (24 verzen) van een elegie over de condition humaine, liefst 118 regels van een gedicht over de vrouw, in jamben, met de sexistische aanhef: ‘de godheid heeft indertijd het karakter van de vrouw apart gemaakt,’ behouden zijn gebleven. Het staat in het hoofdstuk ‘Over het huwelijk’ van de grote en voor ons zo waardevolle bloemlezing uit griekse auteurs die de misschien goeddeels in andere bloemlezingen belezen Johannes van Stobi in de 5e eeuw na Chr. samenstelde. Om een bepaalde richting in de literatuurtheorie te dienen heeft het toeval er voor gezorgd dat over Semonides nagenoeg geen biografische gegevens ter beschikking staan. Hij wordt in de 7e eeuw v. Chr. gedateerd en was wellicht de leider van een groep inwoners van Samos die het minuscule eiland Amorgos koloniseerde.

Tantaliserend weinig weten we van het oud-jonisch en -aeolisch cultuurmilieu, een goeddeels verdwenen wereld die heel vitaal en heel creatief geweest moet zijn, zoals uit de lyrische brokstukken nog wel overkomt. Een stadscultuur, mutatis mutandis te vergelijken met die in de Nederlanden en die in Noorditalië op het eind van de middeleeuwen, waarin sommige mensen kennelijk zichzelf konden vinden. Het was een wereld die wel het epos kende, wel het lyrisch gedicht als serieus genre beoefende, maar waarin het drama als literair genre nog niet bestond. Ook het proza bestond nog niet als literair uitdrukkingsmiddel. Het eerste boek in proza is weliswaar in Jonië verschenen, maar eerst rond het midden van de 6e eeuw; het was trouwens een wetenschappelijk-filosofische verhandeling. De literair-creatieve uitdrukkingsvorm in Jonië en Aeolië was het lyrisch gedicht.

Het curieuze van die oudste griekse lyriek - waarom is er eigenlijk niets of weinig van vertaald, terwijl je op vrijwel iedere straatsteen een haiku aantreft? - is dat de uitspraken en gevoelens van een Archilochus, een Sappho, een Alcaeus en noem maar op zo verrassend dichtbij gebleven zijn. Je hebt niet het gevoel met een ellenlange geleerde polsstok eindeloze hoogstandjes te moeten maken om er bij te kunnen. Wat niet wil zeggen dat alles direct duidelijk is - bij welke enigszins pruimbare poëzie is dat overigens wel het geval? -, maar wel, dat waar geen geleerde exegese bij nodig is veel meer is dan wat deze wel behoeft. Deze poëzie is zo weinig exotisch; en dat is iets, dat je van zo oeroude uitspraken eigenlijk niet verwacht. Ter vergelijking: de uitspraken van de oudste griekse filosofen staan veel verder van ons af, kunnen zonder

[p. 72]

een heel arsenaal aan geleerde interpretamenten niet gewaardeerd worden, en dat is eigenlijk niet opmerkelijk. Maar neem nu eens de volgende passage uit Semonides' gedicht over de vrouwen:

(De godheid schiep) ‘één type vrouw uit een teef. Deze is het evenbeeld van haar valse mama. Overal loert ze rond en scharrelt ze rond, en ze blijft keffen zelfs als ze niemand ziet. Haar echtgenoot kan haar niet met dreigementen koest krijgen en zelfs niet wanneer hij in woede met een steen haar tanden uitmept; overigens ook niet wanneer hij haar vriendelijk toespreekt. Ze houdt maar niet op, zelfs niet wanneer hij gasten heeft: ze komt er bij zitten, ononderbroken een droge blaf uitstotend waartegen geen kruid gewassen is.’

Het moet toch mogelijk zijn, hierop onmiddellijk geamuseerd te reageren. Iedereen die enigszins welopgevoed is en geen woman's libber begrijpt trouwens meteen, dat de dichter niet op ontroering of berichtgeving uit is, maar serieus genomen wil wezen op een ander niveau: dat van de vertekening ten behoeve van een publiek van volwassen heren, een vertekening die er nu juist toe bijdraagt dat deze de werkelijkheid een moment betrekkelijk goedgehumeurd onder ogen zien.

Op die toch wel krasse manier amusant en trefzeker is Semonides' hele gedicht, dat te lang is om hier in zijn geheel vertaald opgenomen te worden. De dichter karakteriseert negen vrouwentypen: de viezige varkenvrouw, de lepe vossevrouw, de reeds aangehaalde teefvrouw, de aardevrouw, de onbetrouwbare zeevrouw, de koppig-botte ezelvrouw, de stakkerig-geile fretvrouw, de luxe paardevrouw en de komiek-onaantrekkelijke aapvrouw; tenslotte (moraliserend) de bijevrouw, die een inbegrip is van vrouwelijke deugden: prima als echtgenote, als opvoedster en met het huishoudboekje. Maar, gaat hij door, eigenlijk zijn alle vrouwen een ramp. Ze bederven een man zijn humeur, maken het hem onmogelijk thuis zijn vrienden te ontvangen, bedriegen de sukkel en maken hem bij de buren te schande. Het gedicht breekt af midden in een zin die mogelijk het begin vormde van een opsomming van het leed, door historisch beroemde vrouwen over generaties van mannen gebracht.

Zo op het oog inderdaad weinig aardigs over de vrouwen. Vooral Semonides' tegenvoorbeeld, de brave bijevrouw, zal het inmiddels bij menige (vrouwelijke) lezer slecht doen. Het is vermakelijk, na te gaan hoe in de geleerde literatuur met Semonides' gedicht is omgesprongen. De verwarring van morele met esthetische oordelen is nogal algemeen: omdat Semonides' kijk op ‘de’ vrouw zo negatief is en, vooral, zo beperkt, kan zijn gedicht, zegt men, geen ‘literatuur’ zijn. Waar het bloed niet gaan kan pleegt het echter te kruipen. Omdat in de wetenschap ook over het onbetamelijke gehandeld kan worden, pakte men het gedicht filologisch aan en idee-historisch. Nu is het idee-historisch allicht een geweldig interessant document, namelijk als stuk empirische psychologie onder het beperkte opzicht van een indeling naar typologische begrippen. Deze begrippen (diersoorten, aarde, zee) zijn minder empirisch en vooral minder origineel dan het lijkt: dat de vrouw uit aarde geschapen is komt al in oudere literatuur voor, terwijl de animale typologie ongetwijfeld mede teruggaat op de fabel. Met deze beperkte middelen komt de dichter echter een heel eind. Hier en daar is wel wat systeemdwang te bespeuren. namelijk als hij bij de beschrijving van een bepaald type vrouw daaraan eigenschappen toeschrijft die eerder door het indelend begrip dan door de empirische ervaring gesuggereerd lijken. Er zijn geleerden die hierop nogal gretig hebben ingehaakt: een automatisme! Toch is het zelfs hier oppassen. Zoiets behoeft immers niet ongerept dwangmatig te zijn, maar kan heel goed opzettelijk gehanteerd worden om tot het welbehagen van de luisteraar bij te dragen. Neem bijvoorbeeld de aardevrouw. ‘Aarde’ is koud, daarom, zegt men, heeft volgens Semonides de aardevrouw het (onvrouwelijke eigenschap, zou ik inderdaad haast zeggen) nooit koud. Daarom? In de overtuigende

[p. 73]

trek waarmee dat wordt aangeduid proef ik toch iets meer dan dwangmatigheid:

‘Een andere hebben de Olympiërs uit aarde gemaakt en aan de man gebracht. Een mankepoot; zo een vrouw presteert niets goeds en niets verkeerds. Het enige werk dat ze verstaat is eten. Als de god een barre winter brengt, trekt ze niet eens kleumend haar stoeltje dichter bij het vuur.’

In het jaar onzes Heeren 1975 van de vrouw is Semonides' cabarettext luxueus opgedoft uitgegeven door de Oxfordse hoogleraar in het Grieks Lloyd-Jones. In zijn informatieve, passend luchtig gehouden inleiding laat deze onder meer zien, dat je ook over ‘de’ vrouw in ‘de’ oudheid kunt spreken zonder direct huilerig zwaar op de hand te worden. ‘De’ vrouw was toen trouwens op geen stukken na zo stakkerig of onmondig als men ons wel heeft willen aanpraten. Lloyd-Jones heeft de griekse tekst degelijk maar opvallend onspiritueel vertaald en to the point en informatief becommentarieerd. Terecht haalt hij zijn schouders op over de vraag, of het gedicht wel of geen ‘literatuur’ is en attendeert hij er op, dat de auteur er op uit is nogal drastisch te amuseren, waarvoor de jambe de aangewezen versmaat was. De fijnproever kan aan de filologische commentaar (die overigens veel dankt aan de even amusante als geleerde beschouwingen van mijn Utrechtse collega Verdenius in de Mnemosyne van 1968) veel specialistisch genoegen beleven. Vrij vaak geeft echter niet de geleerdheid, maar een volwassen goede smaak en gebrek aan plaatsvervangende gêne uitkomst bij problemen van interpretatie. De nietgeleerde lezer zal zich ongetwijfeld amuseren met vertaling en inleiding, en zo niet, dan maar niet. Als goede grap beschouw ik maar, dat Lloyd-Jones woman's libbers en andere sexisten bij voorbaat pas op de plaats heeft laten maken door opneming van foto's van door een dame vervaardigde plastiekjes van de hoofdjes van de verschillende lieve diertjes. Hij zegt zelfs, dat deze hem tot de uitgave hebben bewogen; als dat waar is, mag wat mij aangaat het plastisch gevoelen van Marcelle Quinton ook bij andere oude lyrische fragmenten gaan spreken. Toch vind ik deze hoofdjes wat wee, teveel kop zonder kip, en niet zo geweldig toepasselijk als illustratie bij een gedicht dat stamt uit een tijd waarin zulke portretkoppen niet gemaakt werden. Wat niet wegneemt, dat in deze houtvrije uitgave de oude dichter zo smakelijk gemaakt is als maar enigszins mogelijk. Bovendien bevat het boekje een paar verrukkelijke toegiften: o.a. niet alleen Semonides' regelen over de condition humaine, maar ook tekst en vertaling van een zeer recent op papyrus gevonden prachtig sensitief erotisch gedicht van 35 (!) regels, dat van Archilochus zou kunnen zijn: overreding van de geliefde, uitwendige lozing te gedogen. En zij gedoogde.