Maatstaf. Jaargang 24

[p. 54]

Boekhouding
Arthur Stam Het oorlogscommunisme en de NEP-Sowjet-Rusland op weg naar het stalinisme

In zijn The social prelude to stalinism (St. Martin's Press New York 1974) behandelt Roger Pethybridge de sociale geschiedenis van Sowjet-Rusland, resp. de ussr gedurende de jaren 1917-'29. Zoals de titel al aangeeft, heeft hij vooral nagespeurd in hoeverre die periode het voorspel van de stalinistische dictatuur is geweest, waarbij de spanning tussen bolsjewistische ideologie en sociale werkelijkheid het ‘Leitmotiv’ vormt. Het is een thema waaraan geen enkele studie over het Sowjetsysteem voorbij kan gaan. Vlak na de burgeroorlog bij voorbeeld oefenden de bolsjewiki hun ‘dictatuur van het proletariaat’ uit over een land waarin maar weinig van het proletariaat was overgebleven; de industrie lag grotendeels lam, terwijl de meeste arbeiders in het rode leger waren opgenomen of om de honger te ontlopen naar het platteland waren uitgeweken. Nadat de extremistische epoche van het ‘oorlogscommunisme’ had plaatsgemaakt voor het gematigde tijdsgewricht van de Nieuwe Economische Politiek (nep 1921-28), was de kloof tussen ideologie en maatschappij er zeker niet minder op geworden: de z.g. dictatuur van het proletariaat fungeerde als de socialistische ‘bovenbouw’ van een kapitalistische ‘onderbouw’, wat in marxistische termen een anomalie is. Geen wonder dat Pethybridge hier van een Januskopsituatie spreekt. Een militante beweging kan zulke dubbelzinnigheden beter ‘verdringen’ dan verwerken; zij dient nu eenmaal een stellige visie op te leveren, ook al is die nog zo illusoir. Hierin werd - hoe paradoxaal! - mede voorzien door een leemte; gedurende de jaren '20 waren de Sowjetstatistieken dermate ontoereikend, dat de weerbarstige werkelijkheid voor een groot deel buiten beschouwing kon blijven. Bovendien werkte het marxisme-leninisme met een terminologie, die niet zo zeer door de klassenverhoudingen alswel door de communistische fractiestrijd werd bepaald. De definities van koelak (gegoede boer) en seredniak (middenboer) bij voorbeeld ondergingen wijzigingen die veel meer met de rivaliteit tussen Trotskij en Stalin dan met de toestand op het platteland hadden te maken. En wanneer het zich aan de bolsjewiki opdrong, dat hun aspiraties in de Sowjetmaatschappij werden gefnuikt, dan was er altijd nog het ontsnappingsmechanisme van de hoopvolle verwachting; economische plannen voor het binnenland of de opheffing van het Sowjetisolement door buitenlandse revoluties. Bij de debatten die de partijleiding in de jaren '20 voerde bleef zij vrij sterk van de communistische ‘rank-and-file’ afgesloten. Natuurlijk, de kemphanen deden herhaaldelijk een beroep op de gewone leden, maar daar waren de reacties mat. Pethybridge beklemtoont het isolement van de toenmalige bolsjewiki; een stedelijke elite, die als het ware een archipel van sporadische eilandjes vormde in een oceaan van agrarisch individualisme. De confrontatie tussen de bolsjewistische aspiraties en een even primitieve als weerspannige maatschappij heeft tenslotte - om maar eens een waarheid als een koe aan te dienen - tot het stalinisme geleid. Over die maatschappij geeft Pethybridge interessante informatie, waarbij hij

[p. 55]

laat zien hoe veel revolutionaire maatregelen er tijdens het oorlogscommunisme mislukten. Dat de gematigde hervormingsplannen tijdens de nep evenmin succes opleverden, bevorderde de ‘ontwapening der gematigden’, die tevens de vestiging van de stalinistische dictatuur betekende. Deze uitkomst heeft Pethybridge niet doen zwichten voor de verleiding van ‘Konsekwenzmacherei’: in zijn Prelude wordt niet gesuggereerd dat alles op het stalinisme preludeerde. Integendeel, de auteur geeft grif toe dat het verband tussen sociaal-economische structuur en politiek regiem geenszins op strenge wetmatigheden berust. Hij betoogt dat de veel ontwikkelder samenleving van Duitsland eveneens een totalitair regiem opleverde. Pethybridge stelt vast, dat er in het stalinisme - gezien de eenmaligheid van elk mens en dus ook van een despoot - veel unieks schuilt. Met andere woorden, de sociale geschiedenis loopt hier niet uit op ‘sociologisme’. Bovendien gaf het gebrekkige bronnenmateriaal de voorzichtigheid van Pethybridge extra impulsen; de lacuneuze gegevens die hem ten dienste stonden zijn bepaald niet representatief voor de gehele Sowjetmaatschappij.

Het oorlogscommunisme interpreteert de schrijver vooral als een utopistische fase. Hij verwerpt de mening dat dit communisme uitsluitend werd gedicteerd door de nood van de burgeroorlog. Het werd trouwens na de burgeroorlog nog verscheidene maanden voortgezet. Tot de duidelijkste mislukkingen uit die tijd behoort ongetwijfeld Lenins campagne tegen het gezin; hij beschouwde het familieleven als een gevaarlijke inbreuk op de gecentraliseerde wilsvorming. Zijn medewerkster Alexander Kollontay, die als apologete van de ‘vrije liefde’ vermaard is geworden, wilde het gezin eenvoudig afschaffen. Lenin achtte dit illusoir. Zijn wetgeving was er in de eerste plaats op gericht het huwelijk tot een zaak van de civiele autoriteiten te beperken, een ambitie waaraan geen snel succes was beschoren; nog in 1925 werd 75% van de plattelandshuwelijken in de kerk voltrokken. De buitensporige theorieën van bolsjewistische bohémiens leidde tot enkele merkwaardige maatregelen. Zo werd in Wladimir een decreet uitgevaardigd, dat alle maagden van boven de 18 jaar tot staatseigendom proclameerde. De wilde toestanden rond de ‘vrije liefde’ bleven vooral een stedelijke aangelegenheid en droegen geen blijvend karakter. Aan de boerenmassa's ging dit alles vrijwel ongemerkt voorbij. In 1918 was het erfrecht afgeschaft, maar in 1922 werd het alweer mogelijk om maximaal 10.000 roebel te erven, een limiet die in 1926 is opgeheven. De ontbinding van het gezinsleven stuitte onder andere af op gebrek aan materiële voorzieningen; de Sowjetautoriten zagen voorlopig geen kans de duizenden eetzalen en crêches uit de grond te stampen, die onmisbare functies van het gezin dienden over te nemen. In de jaren '30 is het gezinsleven trouwens voor een groot deel in ere hersteld.

Had Lenin in 1902 met zijn brochure Wat te Doen? aangekondigd dat hij de arbeiders onder straffe partijvoogdij wilde plaatsen, 15 jaar later wekte hij in Staat en Revolutie de omgekeerde indruk; de werkende massa's moesten zelf het bestuur ter hand nemen en het industriële bedrijfsleven behoorde onder arbeiderscontrole te worden geplaatst. Tijdens de burgeroorlog nam de centralisering en bureaucratisering hand over hand toe en werd de partijdictatuur gestabiliseerd; Staat en Revolutie was een intermezzo, Wat te Doen? beklijfde. Pethybridge verklaart die ontwikkeling vooral uit de militaire verhoudingen en uit de primitiviteit van de massa's. Aan beide onderwerpen wijdt hij een afzonderlijk hoofdstuk. In de beschouwingen over de oorlog wordt vermeld, dat Lenin het geregelde leger wilde afschaffen en vervangen door een militie. Begin 1918 evenwel zag de Sowjetregering zich reeds genoopt tot de formatie van het rode leger, dat binnen anderhalf jaar tot drie miljoen man aanzwol. In maart 1918 had Lenin het zevende partijcongres gerust proberen te stellen met de toezegging dat het om een tijde-

[p. 56]

lijke noodmaatregel ging. Nadat het rode leger de burgeroorlog had gewonnen (december 1919) ijverde de opperbevelhebber Trotskij zowaar voor de invoering van het militiesysteem; hij bepleitte arbeidseenheden die tevens militaire dienst zouden verrichten. Zijn plan werd ten dele uitgevoerd en vervolgens afgelast. In partij en vakbeweging ontstond namelijk veel verzet tegen de militarisering van de arbeid. Daarnaast deed zich het argument gelden, dat een reusachtig land met slechte verbindingen geen kans zag om militieeenheden te concentreren en te ontplooien. De compromisoplossing kwam neer op een gemengde strijdmacht; in 1924 bestond de infanterie voor 52% uit militie, welk percentage een decennium later tot 30 was gezakt.

Bestuur en maatschappelijk leven kregen tijdens de burgeroorlog een uitgesproken militair karakter. Op lokaal niveau uitte zich dat in regimentsregio's, die op hun beurt weer in bataljons- en compagniesbuurten waren ingedeeld. De helft van de zwaar geslonken produktie aan gebruiksgoederen als suiker, vis, vet, tabak, zeep, textiel en schoeisel ging naar het rode leger. De requisitie van levensmiddelen in de dorpen en de dictatuur van Trotskij over het transportwezen vormden eveneens voorbeelden van een volkomen gemilitariseerd beleid. Dit kwam niet uitsluitend aan het leger ten goede. Politieke commissarissen droegen er zorg voor dat de beroepsmilitairen onder partijcontrole moesten opereren. Het betekende dat vele partijleiders militaire functies bekleedden; tot 1952 zijn er in het Politbureau (dat is het opperste partijcollege) niet minder dan 13 leden geweest die tijdens de burgeroorlog een combinatie van militaire en civiele functies hadden vervuld, wat uiteraard zeer bevorderlijk was voor de soldateske allures van de stalinistische politiek. Men was bij voorbeeld geneigd om de proletariërs als arbeidssoldaten, de economische inspanningen als een produktieslag en essentiële bedrijfssectoren als fronten aan te duiden. Dit jargon was niet alleen een gevolg van de burgeroorlog. Lenin bij voorbeeld had zich reeds in Wat te Doen? van militaire beeldvorming bediend.

Het oorlogscommunisme hield niet de algemene afdwinging van ijzeren discipline in. Desertie was schering en inslag. Na de burgeroorlog werd het leger ingekrompen ten voordele van de civiele bureaucratie en van de politieke politie. De politiechef Dzjersjinski verdrong Trotskij uit de leiding over het transportwezen. Een groot aantal gedemobiliseerde militairen werd in de politie opgenomen. Trotskij meende later, dat de demobilisatie van vijf miljoen militairen een belangrijke bijdrage tot de opkomst van de stalinistische bureaucratie had geleverd.

In zijn hoofdstuk over de analfabeten klaagt Pethybridge, dat deze uiteraard geen documenten nalieten en dus medebepalend zijn geweest voor de genoemde lacunes in het bronnenmateriaal. Wat hij wel heeft kunnen terugvinden is de ambtelijke wanhoop inzake het massale analfabetisme, dat de autoriteiten noopte om hun orders eindeloos te herhalen. Van meet af aan spanden de bolsjewiki zich in om het analfabetisme te liquideren, maar in 1926 was 54,8% van de plattelandsbevolking boven de negen jaar nog analfabeet, een percentage dat in de steden 23,7 bedroeg. Het lagere stedelijke percentage vormde in een land dat voor 80% uit plattelanders bestond een schrale troost. Pas in de jaren '30 is het analfabetisme grotendeels uitgebannen. Voordien waren de autoriteiten vanzelfsprekend in sterke mate op het gesproken woord aangewezen. Daarbij kwam het goed van pas dat Lenin, Trotskij en Zinowjew - in tegenstelling tot Stalin c.s. - uitstekende redenaars waren. Film, schouwburg en radio compenseerden de beperkte verbreiding van het geschreven woord. In 1917 dreigde die verbreiding trouwens niet alleen door ongeletterdheid, maar tevens door het ‘shaggies draaien’ te worden aangetast. Vandaar, dat Lenin de gedemobiliseerde soldaten die naar de dorpen terugstroomden niet alleen liet voorzien van het decreet over de landhervorming maar tevens van

[p. 57]

een oude kalender, zodat zij het decreet niet als sigarettenpapier zouden gebruiken. Een proletariaat dat grotendeels analfabeet was, maakte de dictatuur van het proletariaat natuurlijk tot een aanfluiting. Zolang er analfabetisme heerste, zou de ‘blinde spontaneïteit’ niet wijken voor het revolutionaire bewustzijn dat de partij op de massa's wilde overdragen. Lenin voelde overigens niets voor de door Bogdanow gepredikte proletarische cultuur. Trotskij verwierp die ‘proletkult’ als een poging om een literaire proletarische ‘bovenbouw’ op te richten, alvorens er een socialistische ‘onderbouw’ bestond; een argument dat men mutatis mutandis - ik vermeldde het reeds - ook tegen de gepretendeerde ‘bovenbouw’ van de proletarische dictatuur kon gebruiken. Bogdanow beschouwde het Sowjetregiem als een niet-proletarisch bewind van intellectuele machthebbers. De Poolse Sowjet-functionaris Machajski († 1926) ontpopte zich als een wegbereider van Djilas' theorie over de ‘nieuwe klasse’. In tegenstelling tot Marx meende Machajski dat socialisering van de produktie niet voldoende zou zijn om het proletariaat te emanciperen. De ‘socialisering van de kennis’ vormde zijns inziens een conditio sine qua non voor die emancipatie, want anders zou een professionele intelligentsia de touwtjes in handen houden. Reeds tussen 1898 en 1811 had Machajski herhaaldelijk verkondigd, dat Ruslands revolutionaire intelligentsia, inclusief het anno 1903 ontstane bolsjewisme, geen echte bondgenoot van de arbeidersklasse, maar een potentiële heersende klasse vormde. In 1918 betoogde hij, dat er een ‘volksbureaucratie’ ontstond en karakteriseerde hij de bolsjewistische omwenteling als ‘een contrarevolutie van de intellectuelen’. Ook Max Weber had voorspeld, dat de socialistische industrie door de best gekwalificeerde figuren zou worden geleid en dat deze in wezen niet solidair waren met het proletariaat.

Als prognose ten opzichte van het stalinisme hebben deze theorieën slechts beperkte waarde gehad, want Stalin heeft onder de experts

[p. 58]

nog zwaarder huis gehouden dan onder de eenvoudige Sowjetburgers. Bovendien telde de cpsu relatief veel leden van proletarische afkomst. Het overgrote deel van de ontwikkelde communistische arbeiders verwisselde echter de produktielijn voor bureauwerk. Onder Stalins heerschappij gebeurde dit ook met boeren. Bij al die proletarische en agrarische elementen werden de oude klassebanden doorgesneden. De partijleden namen een onveilige positie in en hadden geen vaste plaats in de maatschappij, wat volgens Pethybridge sterk heeft bijgedragen tot de straffe cohesie van het partijapparaat; dit ‘apparaat’ beantwoordde aan de behoefte om tot een geïntegreerde groep te behoren. Formeel kan die groep zich natuurlijk best als voorhoede van het proletariaat aandienen, maar in de praktijk is zij heel ver van haar achterban verwijderd geraakt. Dat Pethybridge in dit verband van Stalins ‘kaste’ spreekt, lijkt mij onverdedigbaar; een kaste is afgesloten, terwijl Stalin zoveel prominent bloed vergoot - de auteur karakteriseert in zijn slotwoord de gehele stalinistische periode - dat de elite ruimschoots met ‘fris bloed’ kon worden aangevuld...

In hoofdstuk 5 contrasteert Pethybridge de marxistische generalisaties met de brokkeligheid en kleinschaligheid van de Sowjetmaatschappij. De zwakke stee van het regiem school vooral in de gebrekkige controle over het platteland. Bij de geringe voedseloverschotten die de boeren op de markt brachten, kregen de koelakken - de communistische term voor plattelandskapitalisten - een zondebokfunctie, die onder de boerenbevolking weinig opgeld deed. Pethybridge schrijft de geringe verschillen tussen de middenboeren en de koelakken vooral toe aan de niet-agrarische nevenactiviteiten, zoals ambacht en jeneververkoop, van de laatsten. Het is trouwens hoogst twijfelachtig of de kleine boeren klassenhaat koesterden tegen de grotere; het heeft er alles van weg, dat de arme dorpelingen de status van de gegoede boeren zo benijdens- en navolgenswaardig vonden, dat ze niet waren geïnteresseerd in een opruiming van de bestaande dorpsstructuren. Pethybridge meent overigens, dat er geen bronnen bestaan die aangeven hoe de boeren over hun dorpshiërarchie dachten. Maar ook waar wél gegevens zijn, heeft de agrarische geschiedschrijving het niet gemakkelijk; het platteland van een groot land kan zo veel regionale verschillen vertonen, dat er voor vrijwel elke visie ondersteunend materiaal is te vergaren. Toch waagt Pethybridge de generalisatie, dat de verhouding tussen stad en land onder de nep zeer verbitterd was; de stadsarbeiders contrasteerden hun gebrek aan voedsel en brandstof met de betrekkelijke overvloed daarvan in de dorpen, terwijl de boeren hoogst ontevreden waren over de hoge prijzen die zij voor industriewaren moesten betalen. De vermindering van het agrarische marktoverschot hing samen met de vruchtbaarheid van het platteland en met de versnippering van het landbouwareaal; tussen 1917 en 1924 is het aantal boerenbedrijven met 50% (van 16 tot 24 miljoen) gestegen. De pogingen van Lenin en Boecharin om via de coöperaties een geleidelijke, vreedzame collectivisatie op gang te brengen mislukten volkomen; een mislukking die de weg hielp effenen naar Stalins agrarische ‘Endlösung’.

In de nep-periode was het opvallend, dat er tussen de massa's en de partijstaat geen intermediaire instellingen tot ontwikkeling kwamen. De sowjets bleven levenloze organen, de vakbeweging was een staatsbureaucratie en de boeren klemden zich vast aan hun dorpsgemeenschap en sloten zich wantrouwig af van alles wat er boven stond. De totalitaire staat wordt eveneens gekenmerkt door geatomiseerde massa's die tussen zichzelf en de staat geen organisatorische buffer hebben. In dit opzicht was het Sowjet-Rusland van de nep dus reeds tot stalinisme gepredisponeerd. Vervolgens behandelt Pethybridge de bureaucratie, die gedurende de nep nog lang niet was gelijkgeschakeld; er zaten nog tal van niet-communisten in het bestuur en nog in 1928 bleek dat de meeste topdirectieven niet door de lagere in-

[p. 59]

stanties ten uitvoer werden gelegd. Wat dat betreft, bleef er dus voor Stalin nog heel wat werk aan de winkel.

Over diens politiek geeft Pethybridge slotbeschouwingen ten beste, waarin hij de gemeenschappelijke trekken van stalinisme en nationaal-socialisme overdrijft. Daarbij waagt de auteur zich vooral in ideologisch opzicht op glad ijs. Hoogst aanvechtbaar is bij voorbeeld de bewering dat Stalins interpretatie van Marx enige gelijkenis vertoonde met Hitlers ‘pseudohegelian notions’. Geen wonder dat er bij de bewering geen noot staat, want voor zover mij bekend hebben de tirades van de Führer nooit hegeliaanse versierselen vertoond. Even geforceerd is Pethybridges stelling, dat de nazistische volksgemeenschap haar ‘counterpart’ vond in Stalins pretentie dat hij namens zijn partij de volkswil feilloos interpreteerde. Die volkswil werd immers voorgesteld als de proletarische klassestrijd en dat was een marxistische leerstelligheid die de ‘Volksgemeinschaft’ tot ontbinding bracht. Op dit punt stonden het marxisme-leninisme en nationaal-socialisme lijnrecht tegenover elkaar. Enkele van zulke aanvechtbare passages doen overigens weinig af aan mijn conclusie, dat Pethybridge een degelijke en goed geschreven bijdrage tot de geschiedenis van de ussr heeft geleverd.