Maatstaf. Jaargang 24

[p. 49]

Ben van der Velden Mijn vader

Vermoedelijk omdat er zo weinig overeenkomst met zijn eigen profetendom was, onderkende mijn grootvader de profetenaspiraties van zijn schoonzoon pas laat. Mijn vader stelde zich niet tevreden met de rol van leider zonder aanhang. Bij gebrek aan werkelijke volgelingen beeldde hij zich in een grote aanhang te hebben op zijn weg naar het hiernamaals. Hij kon dat doen, omdat er niemand was die er lust toe voelde hem te vertellen dat hij droom en werkelijkheid wat door elkaar haalde. Toen men hem na jaren eindelijk toch de waarheid vertelde en hem probeerde duidelijk te maken dat geen mens hem volgde, toen weigerde mijn vader dat te geloven.

Hij werd tenslotte in zijn eigen huis voor gek versleten, trok zich als een kluizenaar in het kleinste kamertje op zolder terug waar hij at, sliep en zich waste - de badkamer betrad hij niet meer omdat hij niet in dezelfde kuip wilde zitten als verloochenaars van zijn profetendom. Hij nodigde zijn kinderen op het kamertje om uit te kunnen wijden over het aantal mensen dat hem op straat aanschoot om hem te vertellen dat zijn met heilig vuur verkondigde prediking de enige ware was. Eindelijk vertrok hij uit huis. Hij moest van de ene naar de andere kamer verhuizen omdat er geen hospita was die begrip toonde voor zijn profetieën en de steeds fantastischer wijze waarop hij zijn kamer inrichtte. Hij sleepte zijn hele boeltje - kleding, bijbels, zakjes suiker en vooral gratis monsters als stukjes touw, flesjes parfum en minuscule potjes verf - in kartonnen dozen met zich mee, die hij niet meer uitpakte omdat een nieuwe verhuizing altijd weer voor de deur kon staan. Ook toen hij een tweekamerwoning kreeg deed hij niets in kasten, maar stapelde hij de dozen tegen de lege kasten aan. Moest hij iets onder uit een doos hebben, dan pakte hij alles op tafel uit en liet het daar staan tot hij ruimte tekort kwam. Daarna stapelde hij in vensterbanken, op de aanrecht, onder de tafel en tenslotte - hij bewaarde alles, van lege flessen tot papieren vlaggetjes van koninginnedag - in de douche en op het toilet waarvan de deur al lang niet meer dicht kon door een vracht aan jassen, broeken, schoon en vuil ondergoed, een rubber waterkruik en een tuinslang die aan een wasrek hing.

Hij kapte zonder gêne met al de burgerlijke fatsoensnormen die mijn moeder altijd hoog had geprezen, gaf toe door veel aanhangers te zijn verraden maar verzekerde daar tegenover veel meer nieuwe volgelingen te hebben gekregen. Wie zijn vernietiging van regels niet accepteerde, kwam er niet meer in. Hij kreeg eens een slagroomtaart, zette die als teken dat hij bewonderaars had drie maanden lang in de boekenkast en serveerde er toen een stuk van aan een gezinshulp die wanhopige pogingen deed om met inachtneming van zijn verbod iets in het huis te verplaatsen toch het één en ander schoon te maken. Toen zij de uitzonderlijk riekende taart niet opat, had hij een reden om haar beledigd de deur uit te sturen en haar nooit meer binnen te laten. Hij klaagde: ‘Ach, die meid kon nergens met d'r vingers afblijven’, maar had waarschijnlijk het gevoel zichzelf van een spionne te hebben bevrijd. Erkennen dat hij geen aanhangers had, dat zijn profetische droomwereld was ingestort, weigerde hij met een zelfde gebrek aan besef van de werkelijkheid als Hitler, die in zijn ondergrondse bunker nog krijgsplannen maakte toen heel Berlijn boven zijn hoofd al een rokende puinhoop was.

Iedereen die hem uit medelijden met zijn miserabele bestaan opzocht vertelde hij trotse verhalen over zijn belangrijke kennissen die

[p. 50]

zeer hoge functies bekleedden en die zeiden: ‘Koos, vertrouw op God, je hebt gelijk. We steunen je graag in je strijd. Kun je niet eens een paar dagen komen logeren om ons wat meer duidelijkheid te geven over de weg naar de hemel?’ Met een nauwgezette organisatie zag hij kans te voorkomen dat twee bezoekers die elkaar niet kenden een ontmoeting in zijn huis zouden hebben en zijn beweringen over de ander zouden controleren. Eén keer ging het mis. Toen ik hem bezocht, kwam er plotseling een man langs die zei mijn naam dikwijls van mijn vader gehoord te hebben. En hoewel mijn vader mij altijd ontving met afwisselend klagen over de miskenning die hij had ondervonden en tranen verspillen over de erkenning die hij uit mijn bezoek meende te mogen opmaken, wist hij die keer niet hoe snel hij mij de deur moest uitwerken.

Net als bij mijn grootvader moet zijn neiging tot profetisme vroeg zijn begonnen. Er was iets van te merken toen hij mijn moeder ten huwelijk vroeg. Hij heeft nooit verteld of hij - jongste zoon uit een gezin met negen kinderen, moeder op achtjarige leeftijd verloren en door oudere zusters grootgebracht - eerder vriendinnen had gehad. Het kan zijn dat hij als jongen zijn uiterlijk niet meehad. Mijn moeder zei hem eens, toen zijn auto defect was: ‘Dat geeft toch niets, met jouw oren kan je gemakkelijk vliegen.’ Behalve die twee te dun gesneden biefstukken aan zijn hoofd, was hij bovendien gezegend met een stel wenkbrauwen waarmee de hele Dam geschrobd zou kunnen worden eer ze versleten waren.

‘Ik heb je moeder broodmager tussen de dekens bij Brinkman uitgetrokken,’ zei mijn vader altijd wanneer zijn ontmoeting met mijn moeder ter sprake kwam. Hij dacht zichzelf een heldhaftige rol toe, als verlosser van mijn moeder uit het verkoopstersbestaan in een manufacturenhandel. Overtuigd van het feit dat zij hem hiervoor eeuwig dankbaar zou zijn, vond hij het al spoedig niet meer nodig om haar met aandacht te overladen. Dat was een misrekening.

Mijn moeder was geen perfecte volgelinge zoals mijn grootmoeder. Zij kon echter wel doen alsof, zoals zij alle kleuren van de regenboog kon aannemen wanneer haar dat belangstelling van haar omgeving kon opleveren. Haar hele leven leek op de hysterische hoofdrol in een opera, waarbij zij wijzen van aandacht trekken wist te introduceren die het flauwvallen van negentiende-eeuwse dames volkomen in de schaduw zetten. Het gevoel van mijn vader haar gered te hebben, had zij zelf met haar houding bevorderd. Er was voor haar niets verrukkelijker dan op het randje van de ondergang, kwijnend van verdriet en wanhoop, iemand te hebben die zich inspande om haar op te beuren.

Kwijnen van wanhoop? Zo stelde mijn moeder het later voor, en haar gedrag in die tijd zal wel niet veel anders zijn geweest. Zij had juist een verloving verbroken omdat zij was ‘bedrogen’, wat zij dertig jaar later nog ‘verschrikkelijk’ noemde. Waaruit dat bedrog had bestaan maakte zij mij nooit duidelijk. Misschien had de verloofde eenvoudig geconstateerd dat zij meer aandacht vroeg dan hij ooit alleen zou kunnen opbrengen, of had hij haar van haar spaargeld beroofd onder het mom van dekens te zullen kopen voor het toekomstige echtelijk bed. In ieder geval, mijn moeder zag het gebeurde als een drama en knipte resoluut de ex-verloofde van al haar foto's af. De vele halve en kwart foto's in ons familiealbum waren lange tijd een raadsel voor mij, tot ik er op mijn dertiende naar vroeg en mijn moeder met een diepe zucht reageerde: ‘Kind, je moest eens weten.’ Ik wist niets, vroeg nog eens en kreeg het verhaal over de bedriegende verloofde te horen.

Twee jaar voor de tweede wereldoorlog kregen mijn ouders hun eerste kind, twee maanden na het uitbreken van de oorlog kwam het tweede, toen de oorlog twee jaar aan de gang was kwam het derde en weer twee jaar later kwam het vierde. Daarna was de oorlog voorbij en duurde het acht jaar eer er - tot verbazing van velen - nog een vijfde en laatste kind bij-

[p. 51]

kwam. Wat mijn vader behalve het op stapel zetten van kinderen verder met zijn profetische aspiraties in de oorlog deed is weinig duidelijk. Hij had een standaardverslag over de oorlog: ondergedoken omdat hij niet in Duitsland tewerk gesteld wilde worden, verzet, tochten met een kinderwagen zonder banden om bij boeren eten te zoeken, gearresteerd en dankzij de medewerking van een nsb-buurman ontsnapt. Er waren tot in het oneindige herhaalde anecdoten, zoals over mijn oudste zuster die Duitse soldaten op zoek naar onderduikers opgewonden toeriep: ‘Zag je mijn vader hollen!’ waarbij zij op de struiken in de tuin wees waarachter mijn vader zich inderhaast had verborgen. Pas veel later haalde mijn vader het heldhaftige tintje van zijn oorlogsverhalen af: ‘Ik deed niets in het verzet. Dat kon ik ook niet, met een moeder als die van jou. Die wilde dat ik geen enkel risico liep en alleen voor mijn gezin zorgde.’ Dat laatste deed hij altijd op zo'n wijze, dat mijn moeder onafgebroken over geldgebrek klaagde, hoewel zij haar liefde voor meubelen, minuscule vaasjes en beeldjes, voor kleding en voor gebak, zonder veel belemmeringen uitleefde.

Onze buren in het tuindorp aan de rand van de stad merkten weinig van het zich langzaam ontwikkelende profetisme bij mijn vader. Hij vond ze waarschijnlijk te dicht op zijn lip zitten en deed geen enkele poging om ze bij zijn aanhang in te lijven. De buren links noemde hij verachtelijk ‘rooien’, hoewel ze fel gele gordijnen hadden (vanaf het ogenblik dat wij uit dat tuindorp verhuisd waren hing mijn moeder als een originele vondst van haarzelf gordijnen in die kleur voor onze ramen). Voor de rooms-katholieken rechts van ons was mijn vader allergisch. De melkboer die achter ons woonde was diaken in de kerk en dat was niet mijn vaders soort. Met een niet geringe minachting noemde mijn vader diakenen en ouderlingen ‘baantjesjagers’ en ‘strooplikkers bij de dominee’, om vervolgens zijn eigen veel betere relatie met de predikant te roemen. Alleen de buurman van de overkant kwam wel

[p. 52]

over de vloer, maar dat had minder met mijn vader dan met mijn moeder te maken. Hij was timmerman en knapte allerhande karweitjes in huis op waartoe mijn vader beweerde niet in staat te zijn. Met hem begon mijn moeder waarschijnlijk haar eerste buitenechtelijke verhouding. Vanaf die tijd had mijn moeder altijd vrienden die konden knutselen en daarom dikwijls met een gereedschapskist langs kwamen. De man met wie ze later voor een tweede keer trouwde was ook als knutselaar in ons huis begonnen: ondanks hoge bloeddruk, een zwak hart en een al jaren bedlegerige echtgenote had hij in zijn vrije tijd onze gang opgeschilderd.

Gemakkelijk hadden die knutselaars het bij ons thuis overigens niet. Mijn moeder wilde werkelijk het genot smaken dat een man iets voor haar deed wat haar eigen man nooit zou kunnen. Bovendien bekeek mijn vader 's avonds nauwkeurig de vorderingen van het geknutsel, waartoe hij zichzelf niet in staat voelde of waarin hij gewoon geen zin had. Hij was er zelfs toe in staat een vrije dag te nemen en van 's morgens tot 's avonds onder het genot van thee, koffie, bier en jenever naar het gezweet van de knutselaar te gaan zitten kijken. Hij dacht er daarbij niet over de ander ook in te schenken, gaf zelfs geen verfkwast aan, en reageerde op hatelijke opmerkingen van mijn moeder over zijn twee linkse handen met: ‘Misschien leer ik kijkend nog iets.’

Hij kon zich veel vrije dagen veroorloven omdat hij, naarmate hij de profetische roeping sterker in zich voelde, minder aanleiding tot werken zag. Hij ging meestal wel overdag de deur uit, maar besteedde zijn tijd in toenemende mate aan het verkondigen van zijn heilsleer. Van zijn zakenrelaties trachtte hij discipelen te maken en hij geloofde dat hij daarin niet zonder succes was. Hij had steeds minder zakendiners, omdat hij zijn relaties geen kans gaf om over zaken te praten en urenlang over het hiernamaals doorging. Zijn carrière verliep net als zijn middelen van vervoer: voor de oorlog een T-Ford, erna een Renault 4 die iedere morgen een fluitketel water nodig had, een Solex en tenslotte alleen het openbaar vervoer.

Vanaf de tijd dat hem alleen het openbaar vervoer ter beschikking stond, ontwikkelde hij overigens een merkwaardige fobie: de angst om te zullen vallen. Hij vertrok 's morgens met twee uitpuilende, loodzware tassen. De ene was gevuld met papieren die op zijn werk betrekking hadden, de andere met allerhande oud papier. Wie hem vroeg waarom hij onnodig zoveel sjouwde, kreeg als antwoord: ‘Om in de balans te blijven.’ Later, toen er van werken en tassen geen sprake meer was, perfectioneerde hij zijn maatregelen om omvallen te voorkomen. Hij ging alleen nog maar met krukken de straat op. ‘Die krukken zijn voor mijn balans,’ verklaarde hij. Wie hem erop wees dat hij nooit gevallen was, kreeg te horen: ‘Maar mocht het gebeuren, dan kan ik op mijn krukken steunen.’ Uit angst te zullen vallen liep hij steeds minder, tergend langzaam schuifelde hij tenslotte voort, mopperend over iedere losse steen die hij kon ontdekken. Hoewel zijn benen en evenwichtsorganen in uitstekende staat waren, wist hij de Britse spoorwegen zover te krijgen dat zij bij een reis door Engeland op ieder station waar hij arriveerde een spoorwegman met een invalidenwagentje zetten om hem naar zijn aansluitende trein te rijden. Sinds de dag dat mijn vader het huis had verlaten, werd mijn moeder tot haar niet geringe gelukzaligheid overstroomd met begripvolle belangstelling van degenen die mijn vader altijd tot zijn volgelingen had gerekend. Zakenlieden en predikanten verdrongen elkaar om hun medeleven met mijn moeder te betuigen. En zij liet een stroom van klachten over mijn vader horen, waarbij zij varieerde van de weinige inspanning die hij zich altijd getroost zou hebben om haar leven financieel dragelijk te maken tot zijn ongeremde sexuele verlangens.

Maar mijn vader accepteerde de rol van eenzame profeet niet en besteedde de rest van zijn leven aan het creëren van telkens nieuwe

[p. 53]

imaginaire volgelingen. Hoewel niemand de moeite nam zijn verhalen over zijn vele bewonderaars op hun juistheid te controleren, verzekerde hij zich bij voorbaat tegen een mogelijk door de mand vallen door onophoudelijk nieuwe groepen aanhangers aan te voeren. Een tijdlang had hij een voorkeur voor adel en kon er geen adellijke bruiloft in het land zijn of hij ging erheen, strooide ongelimiteerd bijbelteksten over de hoofden van het bruidspaar en verdween niet eerder of hij moest een exemplaar van het feestmenu in zijn zak hebben. Wie hem niet tijdig een menu in handen drukte, kon erop rekenen dat hij aan tafel kwam, opgesierd met een feestneus, een toeter en papieren vlaggetjes in de hand. De verzamelde feestmenu's prikte hij thuis tegen muren, kasten, in het toilet, in de nooit meer gebruikte douche en hij liet ze quasi achteloos rondslingeren. En nog zag hij zich genoodzaakt bezoekers op de aanwezigheid van de menu's te wijzen en uit te wijden over de ontroerende aanhankelijkheid van zijn volgelingen, die geen feest lieten passeren zonder hem erbij uit te nodigen. En om zijn povere imitatie van Jan van Leyden's laatste uitspattingen compleet te maken, sloeg hij temidden van de menu's en de fruitmanden, flessen port en sherry, taarten en cakes die hij van sociaal voelende burgers had gekregen, iedere vrouw die binnen kwam op de billen terwijl hij uitriep: ‘Hé, wat ben je toch een lekkere meid!’

Zijn volgelingen stelde hij zich steeds verder van zijn eigen woonplaats voor en dus onbereikbaar voor mogelijk onderzoekende geesten. Eerst had hij een aanhang in Eindhoven, vervolgens in Engeland en tenslotte in de Verenigde Staten. Zoals hij vertelde, reisde hij naar dat laatste land om in zes maanden tijd iedereen die hem daar te logeren had gevraagd tevreden te stellen, wat een zeer druk programma betekende. Hij wilde dat ik hem op het vliegveld zou uitzwaaien. Ik deed het, kreeg nog een keer te horen dat het leven niet om ‘hier beneden’ maar om ‘daar boven’ ging en zwaaide hem na toen hij met het vliegtuig opsteeg in de richting die hij als ‘daar boven’ had aangewezen. Ik hoorde nooit meer iets van hem.