Maatstaf. Jaargang 24

[p. 65]

Boekhouding
Martin Hart Bevroren dromen

Over Penelope Vigar: The Novels of Thomas Hardy: Illusion and Reality

Eén van die, in Nederlandse ogen, bijna ongelofelijke kenmerken van de Engelse letterkunde is die constante stroom van biografieën en monografieën over leven en werk van de grote Engelse auteurs. Als men alles wat over Shakespeare en Jane Austen is geschreven zou willen doornemen kan men rustig enige jaren uittrekken. Maar zelfs over schrijvers die men in Engeland niet beschouwt als de grootsten, zoals Hardy, werden en worden steeds interessante en informatieve studies geschreven. Ik ken ongeveer vijftig boeken en een zestigtal lange artikelen over Hardy en er is stellig veel meer. Bijna al die literatuur getuigt van een scherp inzicht en een grote eruditie van de auteurs. Toch is het onbevredigend dat al deze schrijvers niet inzien hoe uniek Hardy eigenlijk is. Dat hangt ongetwijfeld samen met die zojuist vermelde stroom van monografieën over de klassieke Engelse auteurs. Daardoor is er in Engeland een echte literaire traditie wat grote voordelen heeft maar ook het nadeel dat alles wat verschijnt en verschenen is wordt getoetst met maatstaven die aan deze traditie ontleend zijn. Het is een traditie van meesterlijke karaktertekening, van voorbeeldige dialoogtechniek, van moraliserend realisme; een traditie, kortom, waarin het werk van Hardy geheel uit de toon valt omdat in zijn romans niet de realiteit maar de illusie van de realiteit, de droom, domineert. Weliswaar heeft ook Hardy geprobeerd om, in navolging van Thackeray en George Eliot, dat typische Engelse realisme in zijn werk onder te brengen maar dat is nooit bevredigend gelukt.

De monografie van Penelope Vigar over Hardy is een studie van de interactie tussen de intense droomsfeer (Illusion) en dat realisme (Reality) in het werk van Hardy. Daarmee voegt ze aan de lange lijst van werken over Hardy een boek toe dat beslist iets nieuws bevat en bovendien eindelijk het meest belangrijke facet van het werk van Hardy bestudeert, namelijk dat wat zij ‘Illusion’ noemt. Immers: al die andere boeken over Hardy handelen of over zijn filosofie, of over sociologische aspecten van zijn werk, of over het feit dat Hardy geen goed schrijver is omdat hij niet schrijft als Jane Austen of Henry James. Maar Penelope Vigar schrijft hoegenaamd niet over deze facetten van Hardy. Integendeel: zij heeft op bewonderenswaardige wijze aangetoond dat de essentie van Hardy's romankunst is dat ‘many scenes remain in the memory as being vast and magnificently real’. Daarbij vergelijkt ze Hardy's werk met de schilderkunst, wat wel voor de hand ligt omdat Hardy zelf zo vaak over zijn grote belangstelling voor schilderkunst heeft geschreven. Toch is die vergelijking niet zo bijzonder illustratief; de zo onvergetelijke scenes uit het werk van Hardy zijn beslist geen schilderijen in woorden, zeker geen impressionistische schilderijen zoals Vigar wil. Als men Hardy al wil onderbrengen in een of andere stroming uit de schilderkunst zou men hem een ex-

[p. 66]

pressionist moeten noemen. Maar ook een parallel met het expressionisme zou niet veel hebben bijgedragen aan een beter begrip van het waarom van de zo onvergetelijke intensiteit waarmee Hardy zijn Wessex heeft uitgebeeld.

Zodra Penelope Vigar zich echter met de romans zelf bezighoudt verdwijnt de vergelijking met de impressionistische schilderkunst naar de achtergrond. In plaats daarvan geeft zij uitmuntende analyses van de beelden in de romans van Hardy en van de wijze waarop deze, via eigenaardigheden in het taalgebruik van Hardy, relief en diepte krijgen. Eerst door dit boek van Vigar ben ik mij ervan bewust geworden dat één van de redenen waarom ik zoveel van het werk van Hardy houd is dat hij altijd over vuur en licht, kleur en gloed in al hun manifestaties, schrijft. Vigar laat zien dat alle memorabele scenes in The Woodlanders via suggestieve beschrijvingen van licht, lichtval, schaduwwerking e.d. in de lezer opgloeien. De meest onvergetelijke scene uit The Return of the Native is die waarin verhaald wordt over het dobbelen bij het licht van gloeiwormen, een heel bijzondere vorm van licht ook weer. Het blind worden van Clym Yeobright in dit boek krijgt, tegen deze achtergrond gezien, plotseling een diepere betekenis. Zo zijn er allerlei facetten in het werk van Hardy die helder en betekenisvol oplichten dankzij deze analyse van Penelope Vigar. Anderzijds kan zij daardoor ook op zeer overtuigende wijze aantonen waarom sommige scenes bij Hardy zo mislukt zijn, namelijk omdat in die scenes één of andere manifestatie van licht en schaduw ontbreekt.

Eén van de boeiende facetten van dit werk van Vigar is dat het doorlopend de filosofie van Gaston Bachelard illustreert. Vigar heeft Bachelard stellig nooit gelezen anders zou zij hem zeker genoemd hebben. Zij zou namelijk bij haar analyses een nuttig gebruik hebben kunnen maken van zijn fascinerende, maar niet altijd zeer heldere en helaas vaak wat mystificerende boeken over de Poétique de l'Espace. Bachelard meent dat er vier typen auteurs zijn, schrijvers waarbij of licht, of water, of lucht, of aarde het meest belangrijke is. Inderdaad is het aantoonbaar dat die schrijvers, die evenals Hardy, zo excelleren in het oproepen van voor altijd onvergetelijke scenes, daarbij steeds één bepaald element of een combinatie van hoogstens twee elementen van de vier: lucht, aarde, water, vuur in al hun manifestaties beschrijven. Bij William Faulkner, die als geen ander in staat is om een bepaalde gebeurtenis zo te beschrijven dat je hem nooit meer vergeet, is dat de aarde en de combinatie van aarde en water: modder. Bij iemand als Pasternak is het water en lucht in al zijn vormen; bij Simon Vestdijk is het, evenals bij Hardy, vuur en licht, kleur en gloed. Men kan bij Vestdijk alleen al aan de titels van zijn romans vaak zien dat hij zich bezighoudt met licht en vuur, De Vuuraanbidders, Ierse Nachten, Het Glinsterend Pantser.

Het is jammer dat Penelope Vigar het werk van Hardy niet vergelijkt met het werk van andere auteurs die in staat zijn om op zo indringende wijze de illusie van de werkelijkheid op te roepen. Dat zou een nuttiger vergelijking geweest zijn dan de vergelijking met de schilderkunst. Misschien komt dat omdat in Engeland dat soort schrijvers zo zeldzaam zijn. Maar zij zou, op grond van die vergelijking, hebben kunnen inzien dat Hardy's ‘erratically powerful literary style’ blijkbaar onlosmakelijk verbonden is met dat unieke vermogen om die intense droombeelden op te roepen. Immers: zowel bij Wilhelm Raabe als William Faulkner, de twee grootmeesters op dit gebied, is eenzelfde soort stijl te vinden. Ook vind ik het jammer dat zij niet meer aandacht schenkt aan de droom want de verwantschap tussen dromen en dit specifieke facet van sommige literaire werken is onmiskenbaar. Zo verbaast Vigar zich over het feit dat een vreemde passiviteit (strange passivity) verbonden is met die onvergetelijke scenes. Ze omschrijft dat als volgt: ‘Often, it seems, Hardy places a barrier between the flow and movement of real life

[p. 67]

and what he chooses to select from it as representative. He sees not real people so much as a picture of those people, as he “freezes” them for us in characteristic poses.’ Maar dat element van onbeweeglijkheid, dat bevroren zijn van het beeld is nu juist zo kenmerkend voor onvergetelijke dromen. Alle dromen die een zeer diepe indruk op mij gemaakt hebben, hebben gemeen dat daarin een beeld voorkwam van een tot bijna onbeweeglijkheid gestolde gebeurtenis. In de film Wilde Aardbeien van Ingmar Bergmann komt aan het slot ook een dergelijk droombeeld voor waarbij men ziet hoe de vader van de hoofdpersoon uit de film op een zomermiddag zit te vissen. Eén van de redenen waarom dit beeld zo ontroerend en onvergetelijk is, is het feit dat er bijna geen actie is, de actie is bevroren. Ook Marcus Cunliffe gebruikt, als hij over beelden bij Faulkner spreekt, de term ‘frozen’. Zo is er in Light in August een beschrijving van een paardrijdende man, op zichzelf een zeer duidelijke actie, maar waarbij het opvallend is dat Faulkner die actie als het ware bevriest door het taalgebruik. Zo spreekt hij over een ‘slow and ponderous gallop’, over het feit dat ‘the actual speed itself was absent.’

Men kan het betreuren dat in dit boek van Vigar bij de beschrijving en analyse van het werk van Hardy dit soort vergelijkingen ontbreken. Daardoor lijken allerlei eigenaardigheden in het werk van Hardy typerend voor Hardy zonder dat ze het zijn. Daardoor is ze ook niet in staat om te laten zien hoeveel Hardy gemeen heeft met zeer grote schrijvers als Faulkner en Raabe wat een adequaat antwoord geweest zou zijn op dat beuzelachtige gezeur over Hardy van mensen zoals Frank Chapman en Q.D. Leavis. Anderzijds is het natuurlijk een bijzondere verdienste van Penelope Vigar dat zij geheel zelfstandig al die bijzonderheden in het werk van Hardy ontdekt en zo knap geanalyseerd heeft. Haar boek is daardoor een uitermate waardevolle aanvulling op de literatuur over Hardy, dit temeer omdat zij zich, in tegenstelling tot bijna al haar voorgangers, met het meest essentiële onderdeel van Hardy's werk heeft beziggehouden.