Maatstaf. Jaargang 24

[p. 49]

Ben van der Velden Mijn grootvader

De eerste profeet die ik van mijn leven heb ontmoet was mijn grootvader. Zijn uiterlijk was het tegendeel van wat bijbelillustratoren zich bij een profeet voorstellen. Geen boom van een kerel met wapperende manen en lange baard, maar een klein mannetje met een glimmend kaal hoofd en een gladgeschoren kin. Hij had ruw rode wangen, alsof hij er met zijn scheermesje doorheen had willen krabben. Hij was een hartpatiënt, had tien of twaalf keer op sterven gelegen en was er tot verbazing van de familie iedere keer weer bovenop gekomen. Zijn sterfbedden nam hij zelf minder zwaar op dan zijn naaste verwanten. Tot verontwaardiging van de naast zijn bed wenende familieleden stak hij een keer knipogend zijn grote teen door een gat in de gehaakte sprei die zijn stervende lichaam bedekte.

Het sterven van opa werd in de loop der jaren zo'n routinekwestie in de familie, dat mijn oom Hans - de met tante Jans getrouwde boekhouder - weleens wegens overwerk verstek liet gaan. Toen mijn grootvader eindelijk echt stierf, was hij alleen, wat de familieleden zeer speet. Jarenlang hadden zij zich ingespannen om het mee te maken en nu had hij toch nog kans gezien om het zonder hun te doen. De doodsoorzaak van mijn grootvader is altijd wat duister gebleven. Op het eerste gezicht leek het alsof hij om het leven was gekomen terwijl hij op ouderwetse wijze met behulp van een gaspook zijn kolenhaard wilde aanmaken. Volgens de ene theorie, door de meeste familieleden aangehangen, heeft hij toen de gaskraan al openstond en hij de gaspook wilde aansteken en hartverlamming gekregen. Maar er is ook een theorie volgens welke hij zonder wenenden naast zijn bed heeft willen sterven en daarom in zijn eentje zelfmoord heeft gepleegd. Hij zou, om deze suïcide te camoufleren, gedaan hebben alsof hij de haard wilde aanmaken, maar in werkelijkheid zichzelf hebben willen vergassen. Die hartverlamming zou er daarna bijgekomen zijn. Om de nagedachtenis aan mijn grootvader onbesmet te houden, heeft de meerderheid van de familie het opperen van deze tweede mogelijkheid dadelijk na de begrafenis verboden. Maar ik heb hem nooit uitgesloten: het einde van een profeet is altijd een drama. Simson trok de tempelpilaren omver, mijn grootvader zette de gaskraan open.

Tot de begrafenis kwam de mogelijkheid van zelfmoord nog wel ter sprake, hoewel dat op fluistertoon gebeurde om de veronderstelling tot de volwasssenen te beperken. Ik ontdekte de kwestie toen ik op het toilet zat, waar de geur van mijn grootvaders sigaren nog hing. In de lange bruine gang hoorde ik oom Hans tegen tante Jans zeggen: ‘Toch geloof ik dat pa het zelf heeft gedaan. Maar laten we het er niet meer over hebben.’

‘Maar pa was toch gelovig?’

Dat was een argument waartegen oom Hans niets kon inbrengen voordat zij in de huiskamer waren en ik hun gesprek niet meer kon volgen.

De dagen tussen het overlijden en de begrafenis leek het alsof de familie alsnog het sterven van mijn grootvader wilde bijwonen. Mijn moeder deed pogingen in die richting door keer op keer te vertellen dat zij het sterven had voelen aankomen, hoewel zij op het bewuste tijdstip niet wist dat wat zij voelde aankomen sterven was, en nog minder dat het om mijn grootvader ging. Het maakte grote indruk. De maandagmorgen dat mijn grootvader overleed had zij, zonder te weten waarom, niet de kleding aangetrokken waarin zij gewoonlijk de was deed. In plaats daarvan had zij haar corset aangeregen (hoewel ook dat haar niet

[p. 50]

slank kon maken), had zij haar beste kleding aangetrokken, had zij oorknoppen ingedaan en een vleugje eau-de-cologne in haar nek gesmeerd. Was dat niet wonderlijk? ‘Ik had het gevoel dat er iets bijzonders ging gebeuren,’ vertelde zij en zelfs de dominee die de nabestaanden kwam troosten en gewoonlijk voor telepathie als een heidens bijgeloof waarschuwde, keek haar vol ontzag aan.

Het verlangen alsnog het sterven van mijn grootvader mee te maken werd het duidelijkst zichtbaar bij de bezoeken aan zijn lijk, dat in een ziekenhuis lag opgebaard. Het was een eenstemmig bewonderend gefluister over de natuurlijke kleur van mijn grootvaders gezicht. Met de blosjes op de wangen leek hij net een levende. Pas later, toen zijn stoffelijk overschot in de aula van de begraafplaats onder een glasplaat was te zien, was hij echt een dode. De familie zag hem toch nog in twee stadia! Het enige dat er in het ziekenhuis aan mankeerde, was het feit dat zijn mond wat scheefgetrokken was door het zuurstofapparaat, dat men nadat hij op de grond was gevonden meer had gebruikt om aan te tonen dat hij echt dood was dan om hem tot leven te wekken. Terwijl mijn grootmoeder haar overleden echtgenoot nog eens onder een stroom van tranen op het voorhoofd kuste, legde oom Hans met zijn gevoel voor details uit dat de blos op de wangen te danken was aan het feit dat het lijk pas kort voor het bezoek uit de vriescel in de kamertemperatuur was gebracht. Oom Hans, lang, kalend en een klapperend kunstgebit, kon zulke opmerkingen onder geen enkele omstandigheid voor zich houden. Zelfs niet toen de kist met mijn grootvader het graf in zakte. Met vertrokken mond constateerde hij dat de kist scheef in de kettingen hing en dat dus mijn grootvaders hoofd het eerst op de bodem van de kuil zou bonzen. Zijn twee dochters, mijn nichten, die later in een wanhopige poging om aan hun gedetailleerde opvoeding te ontsnappen de spiritus- voor de sherryfles hielden en de buurman niet meer van de echtgenoot onderscheidden - mijn tante kreeg er wallen van onder de ogen -, die twee dochters stonden op dat ogenblik proestend te lachen. Een zenuwlachje, dat wel meer bij begrafenissen te horen is, maar dat bij mijn vader op het ogenblik dat mijn grootmoeder de eerste kluiten in het graf mocht gooien, een binnensmonds maar voor iedereen verstaanbaar ‘Gedraag je!’ ontlokte.

Dat de overledene geen volkomen eerbied afdwong, was niet verwonderlijk, want hij was zijn leven lang een eenzame profeet geweest. Wat hij ook had ondernomen om de familie mee te krijgen op weg naar een volmaakte samenleving, de enige die hem was gevolgd was mijn grootmoeder. ‘Ik ben als een roepende in de woestijn,’ klaagde hij dikwijls. ‘Jij bent de enige die mij hoort, Jacoba.’ Dat leek inderdaad zo te zijn toen grootmoeder Jacoba binnen een jaar na zijn dood ook overleed. Niemand twijfelde eraan dat zij naar zijn ideale maatschappij had willen vertrekken die ergens - waar precies wist hij alleen - in het hiernamaals was gesitueerd.

Mijn grootvader had zijn profetenrol al jong op zich genomen. Hij was streng calvinistisch toen hij mijn grootmoeder, die rooms-katholiek was opgevoed, voor het eerst de stoep zag schrobben. Over een mogelijke verliefdheid die op de eerste ontmoeting kon zijn gevolgd, werd later nooit iets verteld. Wat wel regelmatig aan de orde kwam, was het feit dat mijn grootmoeder zich met grote snelheid tot het calvinisme bekeerde. Hoe moeilijk dat was geweest werd gepresenteerd als illustratie van de gruwelijke wijze van optreden van katholieken, die ze sinds de inquisitie nog niet hadden afgeleerd. Toen haar ouders mijn grootmoeders calvinisme ontdekten, verboden zij haar mijn grootvader ooit nog te ontmoeten en stopten zij haar in een klooster. Maar zo gemakkelijk liet mijn grootvader zich zijn eerste volgelinge niet ontnemen. Voor God - niet voor zichzelf natuurlijk! - was hij bereid de middeleeuwse ridder te spelen. Hij ontvoerde mijn grootmoeder uit het klooster en trouwde met haar in een protestantse kerk. Met een

[p. 51]

trouwring had hij zijn volgelinge geketend. In de tijd dat ik mijn grootvader leerde kennen, was er van zo'n doortastendheid al lang geen sprake meer. Hij handhaafde zijn profetendom slechts door op familiebijeenkomsten - met name op zijn eigen verjaardag en op Nieuwjaarsdag - met standvastigheid zijn geloof in de hem door God voorgeschilderde toekomst te verkondigen. Maar anderen trachten te overtuigen dat zij die toekomst ook konden bereiken door hem te volgen, dat deed hij niet meer. De enigen die hij een kans gaf in zijn gezelschap in het hiernamaals te komen waren de leden van de van vele kerken afgescheide kerk waar hij 's zondags de preek beluisterde. Maar zijn familie, nee. ‘Een profeet wordt in eigen land niet geëerd,’ zei hij dikwijls tegen zijn drie dochters, mijn moeder, tante Jans en tante Klaartje.

Die familiebijeenkomsten verliepen overigens volgens een vast patroon. Mijn ouders kwamen er met hun vijf kinderen - mijn broer, mijn drie zusters en ikzelf -, oom Hans en tante Jans brachten hun twee dochters mee en soms kwam tante Klaartje die reden had om haar dochter tegen de familie te beschermen en haar dus niet meebracht. Bovendien kwam er een man, die om zijn theologische kennis door mijn grootvader werd geëerd en die ik later nog eens zag toen hij op de postkamer van een groot bedrijf brieven frankeerde. En de dominee, die kwam ook.

's Morgens werd er koffie gedronken, terwijl de gesprekken zich beperkten tot stijgende prijzen, het bijna maar nog net niet overreden zijn van een buurman en de melkboer die ook al karnemelksepap per fles leverde. Daarna kwam er een maaltijd, die gekenmerkt werd door de jus, die met behulp van tomaten oranje was gekleurd. Mijn grootvader propageerde deze jus zeer, evenals op een petroleumstel gebakken aardappelen, maar kreeg hierbij alleen navolging van mijn grootmoeder.

Na het eten, in een lome sfeer met sigarenrook en chocolaatjes, kwam de toekomst op tafel. Dat wil zeggen, er werd niet over gesproken, maar iedereen maakte de anderen duidelijk wat hij geloofde en dat er sinds het jaar daarvoor nog niets aan was veranderd. Mijn grootvader - die zijn sigarendoos op de door hemzelf gerepareerde schroeivlek in het tafelkleed legde - betoogde dat de lijn van de geschiedenis langs goede en slechte profeten loopt. Hij zat bij de goede en - om maar eens een voorbeeld te noemen - zijn dochter Klaartje bij de slechte. Dat schokte niemand, want dat Klaartje slecht zat, daarover was iedereen het eens. Mijn grootvader had haar - als gescheiden vrouw met gestifte lippen - eens als Izebel gekwalificeerd. Zelfs tante Klaartje had daarbij geen emoties getoond en was volgens de regels haar geloof - ze was Jehova's getuige - gaan uitleggen. Iedereen luisterde ernaar, je moet er geweest zijn om erover te kunnen oordelen. Vervolgens begon de dominee, alsof tante Klaartje er niet was, uit te leggen wat voor poel der zonde er net was geopenbaard en dat er nog veel meer van die poelen waren, waarop hij een veelzeggende blik op oom Hans wierp. Die ging op zijn beurt uiteenzetten waar hij in gradaties van de anderen afweek, waarop mijn vader zich alleen nog maar met hem behoefde te vergelijken. De theologische deskundige was de enige die zijn mond hield. Mijn grootvader herhaalde als gastheer zijn standpunt nog eens. Mijn moeder en tante Jans hielden zich altijd afzijdig in een hoekje of in de keuken waar zij - hoewel zij de veertig waren gepasseerd - bakvisachtig gierden van het lachen om ik weet nog altijd niet wat voor grappen en het soms zelfs in hun broek deden. Van de kinderen werd op zo'n middag verwacht dat zij stil luisterden of in de voorkamer ingebonden jaargangen van een christelijk geïllustreerd weekblad bekeken.

Was het bijzonder warm weer, dan werden de standpunten wel eens tijdens een wandeling bepaald. Mijn grootvader, zwarte hoed op de kale kruin en wandelstok in de hand, benadrukte zijn eenzame leiderschap door zonder ophouden naar de plaats te kijken waar zijn wandelstok de straatstenen ging raken. Soms

[p. 52]

lag daar een stuiver, of een dubbeltje. Dan bukte hij zich, raapte het muntje op en zei: ‘Zie je wel?’ Hij lichtte nooit toe waarop dat sloeg.

Soms leek hij toch wat wrok te koesteren tegen de familieleden die zich niets van zijn preek aantrokken. Vooral toen duidelijk werd dat mijn vader aan een eigen profetenloopbaan bouwde. Maar hij zei er weinig of niets van, en stierf bij de gaspook voor de kolenhaard. ‘Maar zijn geest leeft,’ troostte mijn vader mijn grootmoeder, en hij nam nog een hap van zijn broodje met ham.