Maatstaf. Jaargang 23

[p. 1]

[Nummer 11]

Koen Koch Politieke vernieuwing en de sectariërs van het midden

Ongetwijfeld bestaat er in het politieke spraakgebruik geen term, die zich beter leent voor manipulatief en propagandistisch woordgebruik (zie mijn stukje in het oktobernummer van Maatstaf) dan politieke vernieuwing. In deze hectische tijd van roomkloppers, bestuurbare rolschaatsen en neuswarmers - om de traditionele trits maar weer eens van stal te halen - is de beste aanbeveling voor het één of het ander nog steeds de verzekering, dat het nieuw of vernieuwd is en dan maakt het niet uit of het om de wederinvoering van de hansop van Oma of om een electrische tandenborstel met twee snelheden gaat. Nieuw verwarmt het gemoed en doet het bloed sneller stromen: wie zou er behalve een lid van de zwarte kousenkerk bezwaar kunnen of durven maken tegen vernieuwing? Niemand toch zeker - de voorstander van politieke vernieuwing kan bij gevolg op een aanzienlijke aanhang rekenen en geen enkele politicus zal dan ook nalaten zich te presenteren als de enige en ware kampioen van politieke vernieuwing, waarmee hij dan gewoon - hij is tenslotte ook maar een mens - de verwezenlijking van zijn idealen en het bereiken van zijn doeleinden bedoelt.

In de discussie over politieke vernieuwing proberen mensen met verschillende uitgangspunten en verschillende doeleinden voor ogen het dus met elkaar eens te worden over iets, dat ze verschillend definiëren. Een Babylonische spraakverwarring of een oerhollands spelletje politiek Mens erger je niet - het is onbelangrijk welke naam je het geeft. Duidelijk is het, dat de term politieke vernieuwing, op deze wijze gehanteerd, van elke inhoud beroofd wordt en door serieuze mensen niet langer als een nuttig begrip gebruikt kan worden. Dat is niet zo erg - in de étalage van het druk beklante winkeltje Manipulaties en Propaganda kan politieke vernieuwing een plaatsje op de voorste rij innemen naast openheid, duidelijkheid en progressiviteit - om maar enkele veel gevraagde artikelen uit het uitgebreide assortiment op te sommen. En wanneer men regelmatig de bril schoonmaakt en het zand uit de ogen wist, dan ziet ieder duidelijk de strijd tussen elkaar uitsluitende idealen en belangen, die achter het gebabbel over duidelijkheid en vernieuwing schuil gaat.

Naast onze politici, die voorstellen tot ‘vernieuwing’ van het kiesstelsel in de richting van een gematigd districtenstelsel slechts verdedigen of aanvallen nadat nauwkeurig is berekend, hoeveel zetelwinst- of verlies een bepaalde districtenindeling voor de eigen club zal opleveren, zijn er nog de politieke vernieuwers pur sang, de Vernieuwers in kapitalen zo gezegd. Hoewel en misschien juist omdat zij slechts gering in aantal zijn, winnen zij op voorhand enige sympathie. Zij zijn immers niet zulke herkenbare en fanatieke partijgangers, zij noemen zich zelf daarentegen vaak ‘politiek dakloos’, en het is niet duidelijk, welke maatschappelijke belangen zij vertegenwoordigen. Als belangenloze buitenstaanders buigen zij zich over het zieke lichaam van de Nederlandse politiek. Het is hun ‘oprechte’ en onpartijdige bezorgdheid over het reilen en zeilen van

[p. 2]

het Nederlandse politieke stelsel, die hen verenigt.

Politieke vernieuwing is voor hen verandering van het politieke stelsel in de door hen gewenste richting en het is op dit punt, dat de schoen gaat wringen. Want geen van de Vernieuwers is in staat mij duidelijk te maken welke maatstaven hij aanlegt ter beoordeling van verandering en ontwikkeling van het politieke stelsel of welke waarden hij gaarne gerealiseerd wil zien.

Ook de paus van de politieke Vernieuwers, dr. S.W. Couwenberg - hij is het, die regelmatig voortdurend slechter bezochte congressen over politieke vernieuwing organiseert - slaagt er in zijn artikel ‘Politieke vernieuwing anno 1975’ in zijn blad Civis Mundi (mei 1975) niet in antwoord te geven op zulke essentiële vragen als: politieke vernieuwing - waartoe, in welke richting en met welk doel? Door af en toe in plaats van over politieke over maatschappelijke, staatsrechtelijke of partijpolitieke vernieuwing te spreken, schieten we natuurlijk niets op en ook met vage verwijzingen naar democratisering zonder overigens precies duidelijk te maken, wat daar onder verstaan moet worden, komen we geen stap verder. Niets wordt bereikt op deze manier, behalve dan dat binnenkort ook de begrippen democratie en democratisering in de étalage van het winkeltje Manipulatie en Propaganda geplaatst kunnen worden.

Met de andere Vernieuwers is het niet beter gesteld - de lezer moet me maar op mijn woord geloven. Hoewel ik me daar aanvankelijk hevig tegen verzet heb - het zijn tenslotte toch allemaal geleerde en gestudeerde mensen -, heeft het sterke vermoeden bij me post gevat, dat de Vernieuwers niet alleen niet aan anderen duidelijk kunnen maken, wat ze willen maar dat ze dat zelf ook nauwelijks weten. Achter het gloriërend en zinsbegoochelend geredeneer over Vernieuwing blijkt een grote leegte schuil te gaan: gepraat en geschrijf over Vernieuwing is niets meer dan het is: in trilling gebrachte luchtlaagjes en zwarte symbolen op wit papier, gepraat en geschrijf over niets dus eigenlijk.

Omdat niemand van de Vernieuwers duidelijk kan maken wat zijn uitgangspunten, doeleinden en waarden zijn, verlopen discussies tussen hen volstrekt chaotisch en verzanden in eindeloos heen weer gepraat. Het lijkt alsof een groepje brekebenen een partijtje voetbal speelt met een onzichtbare bal, ieder trapt voortdurend in de lucht en scoort evenzo vele malen. De partijpolitici, door Couwenberg voor zijn congres in september uitgenodigd, moesten dan ook bij het aanvaarden van de uitnodiging ‘de grootst mogelijke weerzin’ overwinnen. Het verlangen naar een rustig middagje met wat vriendelijk geleuter moet het bij hen kennelijk van de weerzin gewonnen hebben. Degenen, die minder gemakkelijk een middagje kunnen spijbelen - de rest van de Nederlandse bevolking dus - lieten begrijpelijkerwijs verstek gaan. Couwenberg verbaasde zich daar oprecht over - misschien is het toch wel een heel aardige man.

Maar goed, ter zake. De verandering van het politieke stelsel, de richting, waarin het zich ontwikkelt, dat zijn natuurlijk uiterst belangrijke kwesties. Juist hierom breken revoluties uit, vinden staatsgrepen plaats, worden burgeroorlogen gevoerd en worden mensen gemarteld, dood geschoten en in concentratiekampen opgesloten. Dat het bij verandering en ontwikkeling, c.q. ‘vernieuwing’ van het politieke stelsel dus misschien wel om het belangrijkste, meest fundamentele en dramatische politieke probleem gaat, zou je haast vergeten, wanneer je het schimmenspel van de politieke Vernieuwers aanziet.

Hoe moet nu het probleem van politieke verandering aangepakt en begrepen worden? Veel weet ik er als geïnteresseerde leek natuurlijk ook niet van, maar we kunnen het allicht proberen. Daartoe is het allereerst noodzakelijk - om een lang verhaal kort te maken laat ik allerlei andere belangrijke kwesties maar achterwege - een onderscheid te maken tussen twee soorten politiek, tussen twee soorten po-

[p. 3]

litieke strijd.

In de eerste plaats is er natuurlijk de politieke strijd van alledag, gericht op de belangenbehartiging van de verschillende groepen in de maatschappij. Deze speelt zich af binnen de gevestigde politieke instellingen (zoals het parlement) en volgens min of meer algemeen geaccepteerde regels (zoals ‘de meeste stemmen gelden’). Het gaat dan bij voorbeeld om de strijd in het parlement over de vaststelling van de begroting, om het afdwingen van een verhoging van de aow, om de verkiezingsstrijd, waarbij partijen om de gunst van de kiezers dingen of om de afwerking van een inspraakprocedure bij de vaststelling van een bestemmingsplan.

Bij de tweede soort gaat het om een strijd, die resulteert in een verandering van het politieke stelsel, in een wijziging van dat geheel van instellingen en regels zelf. Het betreft hier als het ware de politiek van de politiek. Het gaat dan bij voorbeeld om verandering van de wijze van samenstelling of om uitbreiding van de bevoegdheden van het parlement of om de wijziging van de regels van het politieke spel.

Dat deze ‘politiek van de politiek’ een ander karakter heeft dan de politiek van alledag, van een ‘hoger’ niveau is, dat de strijd om deze kwesties met meer inzet gestreden wordt en vaak ook meer slachtoffers maakt, spreekt welhaast vanzelf. De uitkomst van de politieke strijd van alledag voor belangenbehartiging wordt immers goeddeels bepaald door het karakter van de instellingen, waarbinnen en de regels, volgens welke die strijd gevoerd wordt. Een parlement, dat volgens een streng censuskiesrecht is samengesteld en slechts bij unanimiteit een besluit kan nemen, neemt andere beslissingen en bevoordeelt andere bevolkingsgroepen dan een parlement, dat via evenredige vertegenwoordiging en algemeen kiesrecht is samengesteld en besluit per gewone meerderheid. In een politiek systeem, waar het niet tegen de politieke moraal indruist via geld of geweld iets af te dwingen, komen bepaalde groepen beter aan hun trekken dan in een systeem, waarin de ambtenaren een toonbeeld van onpartijdige onkreukbaarheid zijn en waarin zelfs het laten vallen van een propje papier als immoreel wordt beschouwd. Verandering van het politieke systeem is een voortdurend, soms wat sneller dan weer wat langzamer verlopend proces. Soms zijn er spectaculaire versnellingen, zoals de invoering van de ministeriële verantwoordelijkheid of de verovering van het algemeen kiesrecht, soms ook gaat het heel langzaam en nauwelijks merkbaar zoals de uitholling van de macht van het parlement ten opzichte van regering en overheidsbureaucratie.

Zo maakte het Nederlandse politieke systeem de laatste tien jaar een aanzienlijk aantal veranderingen door. Ik zal er slechts enkele noemen. De zo juist genoemde verzwakking van de positie van het parlement zette door. Voor het optreden van actiegroepen - voordien nauwelijks hier te lande bekend - werd een plaats in het besluitvormingsproces ingeruimd. Dat de driestheid, waarmee sommige van deze actiegroepen (boeren, vrachtwagenchauffeurs, binnenschippers) te werk gingen, niet tot massale afkeurende reacties heeft geleid, wijst op een verandering van de denkbeelden, over wat wel en wat niet geoorloofd is in het politieke spel. En - om het hier maar bij te laten - de opvattingen over welke problemen wel en welke problemen niet via het politieke proces opgelost kunnen worden, veranderen in snel tempo: met vrijwel ieders instemming breidt de taak van de centrale overheid bij de regulering van het economisch leven zich gestaag uit. Men zou moeite hebben om iemand, die na een verkwikkend middagdutje van tien jaar is ontwaakt, er van te overtuigen, dat hij nog steeds in Nederland woont. De uitspraak van de Vernieuwers, dat de politieke vernieuwing in het slop zit en dat er in de afgelopen jaren weinig of niets veranderd is, kan dan ook maar op twee manieren geduid worden. Zij zijn ófwel slechts in staat alleen die politieke verandering waar te nemen, die

[p. 5]

in de door hun gewenste richting gaat, ófwel zij beperken hun waarnemingsveld tot een zeer klein gebied, waar misschien inderdaad weinig veranderingen hebben plaats gevonden (dat van de partijpolitieke constellatie bij voorbeeld). In het eerste geval is hun uitspraak altijd waar en tegelijk inhoudsloos, omdat de Vernieuwers bij gebrek aan explicitering van hun doeleinden en waarden niet duidelijk maken wat volgens hun een gunstige ontwikkeling is en dus met een elastieken duimstok meten en in het tweede geval is hun visie op het politieke gebeuren zo beperkt, dat er nauwelijks waarde aan kan worden gehecht. Op dit laatste kom ik nog terug.

Waarom vindt er nu politieke verandering plaats, wat zijn de drijfveren achter dit proces? Heel in het algemeen kan men het volgende veronderstellen. Er zal naar verandering van het politieke systeem gestreefd worden, wanneer er een aanzienlijke discrepantie bestaat tussen de maatschappelijke positie van bepaalde groeperingen en hun positie in het politieke systeem. Met andere woorden: groeperingen zullen naar veranderingen van het politieke systeem streven, wanneer zij binnen het bestaande stelsel en wel juist door het specifieke karakter ervan in de politieke strijd van alledag ter verdediging van hun materiële en andere belangen niet die successen boeken, waarop zij gezien hun maatschappelijke (machts)positie recht menen te hebben. Het streven naar politieke verandering ligt dus in het verlengde van de politieke strijd van alledag en kan daarvan niet los gezien worden: het is een reactie op frustraties in de alledaagse strijd voor belangenbehartiging. Zo kan het streven naar algemeen kiesrecht door de arbeidersbeweging beschouwd worden als een reactie op het feit, dat via census-kiesrecht samengestelde parlementen te weinig gevoelig waren voor de behoeften en belangen van de arbeidersklasse. Niet alleen kunnen alle belangrijke revoluties op deze wijze geïnterpreteerd worden, maar ook kan bij voorbeeld het optreden van actiegroepen op deze wijze verklaard worden: het is een reactie op een verstopt politiek systeem, een reactie die gericht is op belangenbehartiging, maar die tegelijk ook resulteert in een verandering van het politiek systeem - het wordt ‘toegankelijker’ gemaakt. En daarbij doet het er dan minder toe, dat dit laatste zelden de bedoeling van de actievoerders zal zijn geweest.

Deze discrepantie tussen maatschappelijke en politieke (machts)positie van belangrijke groepen in de samenleving, die ten grondslag ligt aan processen van politieke verandering, is terug te voeren op het feit, dat het politieke systeem slechts traag reageert op en zich ongaarne aanpast aan verschuivingen in de maatschappelijke krachtsverhoudingen, die zich bij voorbeeld ten gevolge van de economische ontwikkeling voordoen. Zo leidde de ontwikkeling van het kapitalisme tot de ondermijning van de economische en sociale positie van de aristocratie en tot de opkomst eerst van de bourgeoisie en van de arbeidersklasse later, terwijl de aristocratie nog lange tijd nadien haar overheersende positie in het politieke systeem met succes tegen de aanvallen van beide andere klassen kon verdedigen. Deze situatie leidde, zoals bekend, ten slotte tot langdurige en gewelddadige veranderingsprocessen, tot revoluties en burgeroorlogen. In ieder geval moet nu duidelijk zijn, dat een analyse van (verschuivingen in) de maatschappelijke krachtsverhoudingen voorwaarde is voor een goed begrip van processen van politieke verandering en ‘vernieuwing’.

Keren wij nog eenmaal terug naar onze Vernieuwers. Wat in het licht van het bovenstaande om een verklaring vraagt is het feit, dat hun vernieuwingsstreven niet in het verlengde ligt van een alledaagse politieke strijd ter verdediging van belangen. Boven heb ik immers duidelijk gemaakt, dat Vernieuwers zich onderscheiden door hun ‘onpartijdige’ en ‘belangenloze’ opstelling. Dit mag bij nader inzien toch geen verbazing wekken. Deze Vernieuwers blijken immers te behoren tot de maatschappelijke categorie der ‘nieuwe vrijge-

[p. 6]

stelden’, voor wie de persoonlijke problemen van levensonderhoud en werkgelegenheid op riante wijze zijn opgelost en die zich bij gevolg de luxe kunnen veroorloven om zich verre te houden van de alledaagse politieke strijd en die zich bij wijze van hobby kunnen concentreren op het botvieren van hun politieke ambitie en op het realiseren van vage idealen middels een proces van politieke ‘vernieuwing’.

Uit deze gepriviligeerde maatschappelijke positie en uit de specifieke drijfveren van hun optreden volgen twee andere kenmerken van de Vernieuwers: de verwaarlozing van een analyse van de ontwikkeling van de maatschappelijke (krachts)verhoudingen bij hun denken over politieke verandering en hun concentratie op slechts één beperkt facet van het gehele politieke gebeuren, namelijk op dat van de partijpolitieke constellatie. Aan deze beide punten zal ik tenslotte nog enige aandacht besteden.

Zowel het ontbreken van een analyse van de maatschappelijke ontwikkeling als de boven besproken afwezigheid van een duidelijk beeld van de gewenste richting van politieke ontwikkeling maken dat onze Vernieuwers zich in een soort luchtledig bevinden. Zij slagen er niet in een brug te slaan tussen maatschappelijke ontwikkelingen en processen van politieke verandering en evenmin slagen zij er in voor zich zelf een bepaalde rol in dit geheel te definiëren. Het inzicht, dat politieke verandering een afgeleide is van een algemeen maatschappelijke ontwikkeling ontbreekt. Het is bij voorbeeld tekenend, dat Couwenberg er in slaagt te schrijven over de opkomst van zijn Vernieuwingsbeweging in 1966 zonder ook maar zaken als de opkomst van Provo en de Kabouters, de beroering rond het huwelijk van Beatrix en Claus en de Amsterdamse bouwvakkersopstand te noemen. Even verbijsterend is het, dat hij het verval van zijn ‘luxe’ beweging niet duidelijk verbindt met het verslechteren van de economische situatie in de jaren zeventig. Wanneer men de ogen sluit voor dit soort zaken, zal men altijd in opperste verbazing in het duister blijven tasten over de oorzaken van het falen van de Vernieuwingsbeweging van de jaren zestig. Kortom, bij gebrek aan inzicht in de eigen doeleinden en waarden en in de maatschappelijke ontwikkeling, bij gebrek ook aan contacten met groeperingen in de samenleving, die duidelijk hun verlangen naar politieke verandering kenbaar hebben gemaakt (zoals de vakbeweging om maar eens iets te noemen), zal de beweging voor politieke Vernieuwing blijven wat ze nu is, een marginale zaak van politieke hobbyisten, die tot mislukking is gedoemd.

Hoewel de Vernieuwers zich meestal slechts in zeer vage bewoordingen uitdrukken, zijn zij allen zeer duidelijk en eensgezind in hun kritiek op de partijpolitieke constellatie in Nederland. Daar deugt om uiteenlopende redenen niets van en de oplossing wordt zonder uitzondering - een Vernieuwer hoeft niet per se origineel te zijn - gezocht in het oprichten van een nieuwe partij. Naast het liberale, socialistische en christen-democratische alternatief is er behoefte - bij de Vernieuwers althans - aan een ‘vierde alternatief’, wat natuurlijk veel deftiger en ernstiger klinkt dan de driëntwintigste Nederlandse politieke partij, waar het natuurlijk wel op neer komt. De Vernieuwers situeren allen hun nieuwe partij in het centrum van het politieke krachtenveld. Tot zo ver is er overeenstemming, maar bij de karakterisering van de nieuwe partij treden er verschillen aan het licht. Couwenberg laat gewoontegetrouw iedereen in onzekerheid over wat hij bedoelt met zijn ‘principieel gefundeerde centrumconceptie’. Drees jr. spreekt over een partij ‘met de nuchterheid van rechts en het idealisme van links’, Nypels verlangt terug naar een vrijzinnig-democratische partij en zekere jongeheer Nijhof streeft naar de ‘integratie van de waarden van de “politieke democratie” van het liberalisme met de sociaal-offensieve politiek van het socialisme’, hij wil dus eigenlijk een liberaal-socialistische partij en zo wil ik graag van een goede nachtrust genieten en toch naar de bokswedstrijd Ali-Fra-

[p. 7]

zier kijken.

Waar het op neerkomt, is dat iedereen zoveel mogelijk de persoonlijke vrijheid wil verdedigen, terwijl men toch ook de noodzaak van ingrijpen van de regering in allerlei zaken erkent. Een uitstekend standpunt en het zou mooi zijn, wanneer de maatschappelijke problemen netjes in twee vakjes konden worden geplaatst, zodat in het ene de problemen konden worden ondergebracht die de persoonlijke vrijheid betreffen en in het andere de problemen betreffende het regeringsingrijpen. De moeilijkheid is nu juist, dat er geen enkel probleem van enige importantie bij uitsluiting ófwel als een probleem van individuele vrijheid ófwel als een probleem van regeringsingrijpen beschouwd kan worden. Steeds is er dan ook sprake van een combinatie en van een compromis tussen beide elementen.

Het ‘vierde alternatief’ wil dat compromis, dat uiteindelijk steeds in de strijd tussen het liberale en het socialistische alternatief in betrekkelijke openheid tot stand komt, nu hapklaar aan de kiezer aanbieden, zoals het in de betrekkelijke beslotenheid van de eigen keuken door de Vernieuwers is voorgekookt. Ik betwijfel of de kiezer deze opgewarmde prak erg smakelijk zal vinden. Daar komt bij, dat een partij, die zozeer op een compromis is gebaseerd, wel zeer aan scheuringen en onderlinge ruzies moet blootstaan: de splijtzwam is immers al met het deeg voor de geboortetaart meegebakken. Dit maakt ook zo'n vierde alternatief weinig aantrekkelijk voor de kiezer. Ieder heeft zo zijn strikt persoonlijke opvatting over de meest ideale mengeling van beide elementen, ieder ook weet, dat de kans op het totstandkomen van juist deze zeer persoonlijke mengeling uiterst gering is, maar slechts weinigen bezitten de politieke ambitie en kunnen zich de luxe veroorloven te streven naar de oprichting van een politieke partij rond dit ideale persoonlijke compromis. De Vernieuwers willen en kunnen dit, het is dan ook niet onterecht om ze de ‘sectariërs van het compromis’ of de ‘sectariërs van het midden’ te noemen.

De electorale kansen voor zo'n ‘vierde alternatief’-partij - als die al tot stand komt, wat gezien opgemelde eigenaardigheden van de Vernieuwers lang niet zeker is - moeten overigens niet hoog aangeslagen worden. De onduidelijkheid van zo'n partij kan slechts door een zeer uitgekiende reclamecampagne gecamoufleerd worden en het is zeer onwaarschijnlijk dat de kiezer zijn ervaring met D'66 nu al weer vergeten is. Bovendien zal de huidige economische situatie de kiezers niet verleiden tot veel experimenten met nieuwe partijen (zie mijn stukje in Maatstaf november 1974). De enige nieuwe partij, die kans op flink electoraal succes maakt, is de partij, die volgens het bekende recept de onvrede en de onzekerheid over de economische situatie weet te combineren met zo iets als de bezorgdheid over het ‘Surinaamse probleem in Nederland’. En dat zullen zelfs onze Vernieuwers niet als een toe te juichen verandering van de partijpolitieke constellatie in Nederland beschouwen.