Maatstaf. Jaargang 23

[p. 48]

H.H. Polzer Eindelijk iets nieuws

Laat ik eerst Willard R. Espy ten tonele voeren.

Hij is consultant on business communications en heeft ook een boek samengesteld. Dit heet The Game of Words (Wolfe Publishing Ltd., London 1971).

Het bevat 125 curiosa - acrostichons, clerihews, lipogrammen, palindrooms en (getuige het omslag) nog veel meer voorbeelden van het plezier, de smart, het vermaak, de wonderlijkheid, de kwelling en de verrukking van de Engelse taal.

Veelbelovend. Wie van taalgymnastiek houdt, koopt zo'n boek op het eerste gezicht. En het blijkt nog een aanwinst te zijn ook; zeker voor een bibliotheek waarin iets als C.C. Bombaugh's Oddities and Curiosities of Words and Literature (Dover Publications, Inc., New York 1960) mocht ontbreken.

Er bestaan lieden, die nauwgezet kranten, brochures en ander drukwerk lezen, die boekenstalletjes uitkammen, die onverpoosd verzamelen en rangschikken. Men hoeft niet met dezulken om te gaan; maar ze moeten ook niet worden verdelgd. Ze brengen een schat van informatie bijeen - over folklore, drop, Napoleon, spijkers en zo meer - waaruit creatieve mensen kunnen putten.

Zo ook in dit geval. Espy wil en kan zich niet beperken tot goede voorbeelden van interessante technieken, neen, elk dom kunstgreepje, elk vervelend aardigheidje moet meedoen. Het is als bij eeuwfeesten: alle gemeentenaren, ook die met een totaal onhistorisch voorkomen, worden in costuums gedaan en vertoond.

Nu ja, die volledigheidsmanie moeten wij aanvaarden (zie boven). Erger is de scherts waarmee hij zijn 125 onderwerpen presenteert. Niemand mag de indruk krijgen dat Espy de leukheid van zijn materie slechts ten dele overziet. Voor alle zekerheid verricht hij nu en dan zelf een toer, afgunstig op het applaus voor de vaklieden.

Hij lijkt me iemand die zich inlikt bij humoristische schrijvers, en hen blootstelt aan zijn versjes en woordspelingen.

Na deze waarschuwingen herhaal ik, dat The Game of Words een waardevol bezit is, rijk aan materiaal en stimulans.

Mij bracht het in aanraking met de versvorm double dactyl, ook Higgledy-Piggledy genoemd. Deze werd in 1951 gecreëerd door de dichter en hoogleraar Anthony Evan Hecht (geb. 1932 in New York City).

Espy citeert zes exemplaren, waaronder natuurlijk een eigen maaksel, maar vreemd genoeg geen van Hecht. Twee dezer voorbeelden volgen hier.

Higgledy Piggledy
Oedipus Tyrannos
Murdered his father, used
Mama for sex

That mad debauch, not so
Incomprehensibly
Left poor Jocasta and
Oedipus wrecks

Joan Munkacsi

Tiffety Taffety
Madame de Pompadour
Loved crême brulée, such ex-
Pensive desserts

After developing
Steatopygia
She was the one who in-
Vented hoop skirts

Emily Barnhart

[p. 49]

Aan de hand van deze modellen, beide onvolmaakt, kan men de voorschriften opstellen. De double dactyl bestaat uit 2 vierregelige coupletten. Regel 1 is een kreet, regel 2 een naam, regel 6 een zeslettergrepig woord. Alleen de regels 4 en 8 moeten rijmen; deze bevatten bovendien maar vier lettergrepen (lang-kort-kort-lang), terwijl de zes overige regels elk bestaan uit een dubbele dactylus (lang-kort-kort-lang-kort-kort).

De kwaliteiten en mogelijkheden springen terstond in het oog.

De double dactyl is strak, dynamisch, muzikaal - kortom, ideaal voor ‘light verse’. Dit vereist vakmanschap. Slordigheid valt in deze sector van de poëzie reddeloos door de mand; en onbevoegden moeten zich er maar niet eens aan wagen.

Het eerste voorbeeld eindigt met een fraaie vondst, maar regel 5 is ritmisch en stilistisch gammel.

In het andere wordt zelfs de naam metrisch verminkt, en ook de laatste regel loopt slecht. Verhelderend zijn ze allebei wat betreft de handicaps van de oervorm.

In de eerste plaats gaan aanheffen als ‘higgledy piggledy’ of ‘jiggery pokery’ of ‘clippety cloppety’ al gauw kinderachtig en ‘cute’ aandoen.

Voorts blijkt het formalisme ten aanzien van de regellengten te kunnen leiden tot een bijzonder lelijke en onbeholpen tekstindeling. Zie regel 3 van Munkacsi en vooral de regels 3, 4, 7 en 8 van Barnhart.

Voor het Nederlandse taalgebied - ja, 't is goed, Espy. Terug in je hok - komen de bouwvoorschriften daarom als volgt te luiden.

a)	Tweemaal vier regels; regel 8 rijmt op 4.
b)	De regels 1, 2, 5 en 6 bestaan elk uit een dubbele dactylus.
c)	Regel 1 is een uitroep, verzuchting, vraag, motto, citaat - in elk geval thematisch en afgerond.
d)	Regel 2 is het onderwerp, eveneens afgerond.
e)	Regel 6 is één enkel woord met de hoofdklemtoon op de vierde lettergreep.
f)	De regels 3 en 4 samen bevatten, evenals de regels 7 en 8 samen, drie dactylussen gevolgd door een beklemtoonde lettergreep.
g)	Het eerste couplet moet op zijn minst met een compleet zinsdeel eindigen, dus in geen geval op een voegwoord, voorzetsel of andere overgang.
h)	Regel 8 mag een frappe behelzen, maar dat hoeft niet.
i)	Wel moet het hele gedicht puntig zijn.

ad c)	Regel 1 mag dus nooit langer of korter zijn dan het ‘statement’, als in de volgende voorbeelden: Wat een bedoening! De Bisschop van Mechelen Wat een bedoening nu Toch! Het V.N.-gebouw
ad d)	Zie ad c).
ad e)	Nevenverschijnselen, wereldgeschiedenis e.d. zijn daarmee uitgesloten. Anders zou het te simpel worden.
ad f)	Ziehier een illustratief werkstukje: Neem er een voorbeeld aan! Jantje de pruimengek Kwam in verleiding Maar dacht: Ik loop heen Zou ik een gulzige Negativistische Vader verdriet doende sloeber zijn? Neen!

Nauwelijks was de double dactyl me onder ogen gekomen, of ik zag onderwerpen (Nico van Suchtelen, Gerrit de Stotteraar, Ajax en Feyenoord...) en zeslettergrepige woorden (parafernalia, negenentachtigste, interpretabele...) opdoemen.

Al spoedig had ik twee stuks gereed, die naar Ivo de Wijs en Pieter Nieuwint gingen en hen prikkelden tot navolging. Sindsdien is die versvorm een communicatiemiddel tussen ons. Ze is perfect voor feest-, spot-, nieuws- en an-

[p. 50]

dere gelegenheidspoëzie.

Inderhaast had ik voor de Nederlandse uitvoering de naam Olleke bolleke bedacht, die me nu iets te populair in de oren klinkt. Afgezien van een voorbeeld in het maandblad Bzzulletin bleef het Olleke bolleke binnenskamers, totdat de uitgever Peter Loeb me aansprak. Deze zocht een idee voor zijn nieuwjaarsgeschenk. Ivo, Pieter en ik leverden samen een vijftiental olbols (handige, met ingang van heden gebruikelijke afkorting) in. Een exemplaar van het boekje belandde bij Hopper, die het signaleerde en zich de techniek eigen maakte.

Techniek, d.i. taalvaardigheid en muzikaliteit, is eerste vereiste voor light verse. Humor, d.i. afstandelijkheid en denklenigheid, is ook onmisbaar. De olbol ligt buiten het bereik van introverte, klagerige dichters en van het limerick-, meezinger- en Sinterklaasvolk.

Om aan te tonen dat de olbol elk onderwerp in zijn macht heeft, zou ik hier modellen met zeer uiteenlopende thematiek (bijvoorbeeld aardrijkskunde, godsdienst, politiek, het ongehuwd moederschap en Hendrik de Zeevaarder) kunnen uitstallen. Het lijkt me overtuigender, evenwel, om er vijf te laten zien op slechts één gebied.

Wie kent hier Nederlands?
Allerlei woordvoerders
Spreken van ‘leefbaar’ en ‘werkbaar’
En zo

Leven en werken zijn
Onovergankelijk
Laakbare kaffers
Terug naar 't L.O.

Nog zoiets ergerlijks
Omdat voor oorzaken
‘Cocos is duurzaam
Omdat het niet slijt’

Nooit van ‘doordat’ gehoord
Letteronkundigen
Of vindt u logica
Ook uit de tijd?

Spreektaalgezwelvorming
Stuk overbodigheid
Stuk ondervinding
Stuk levensgeluk

Ach, in een taal als een
Galanterieënkraam
Gaat ieder stijlgevoel
Vroeg of laat stuk

Nieuwe stompzinnigheid
‘Life’ voor een optreden
Life is geen adjectief
Live is dat wel

Semi-geletterde
Nederlandstaligen
Komen met Engels
Terstond in de knel

Zeg het met stoplappen
‘Ja, 't is dus zo dat eh’
Dwaas om te horen en
Mal à propos

Niets dan dwangmatige
Aanloopzinledigheid
Goed voor de vuilnishoop
Is het niet zo?

Elke lezer moet nu een onberispelijke olbol kunnen maken, of zich dat idee voorgoed uit het hoofd zetten.

De eerste categorie doet er verstandig aan, een voorraad zesde regels aan te leggen. Zoals u ziet kunnen zulke lang-kort-kort-lang-kort-kortwoorden ook worden geconstrueerd - soms met zeer lonend resultaat - maar een

[p. 51]

lijst is prettig om bij de hand te hebben. Enig bladeren in woordenboeken, registers e.d. levert inspirerende termen op (artilleriegevecht, begelukzaligen, cholesterolhoudend) en zelfs zonder hulp komt u al een heel eind: jeremiërende, Amalekietentuig, alleronaangenaamst...

Namen zijn ook ruimschoots voorhanden, zeker als u ermee weet te knutselen: Joop de regeringschef, Frans (van die stemmetjes), rietblazer Schoonderwalt. Bovendien bent u voor de tweede regel niet op eigennamen aangewezen; het onderwerp kan evengoed werkende jongeren zijn, of al die beroepsrenners of zelfs Nur, wer die Sehnsucht kennt. Regel 1 is al helemaal kinderwerk. Dikwijls komt deze aanhef uit het onderwerp voort; men kan zich echter uitmuntend behelpen met zinswendingen als Dit is een goeie, zeg! Wat het rijm betreft: elke vakman probeert zo gauw mogelijk aan een sterke slotregel te komen, en bemoeit zich later met regel 4. Maar elke vakman weet ook, dat het werk een eigen wil heeft; een mooie afronding van het eerste couplet is in principe even waardevol als een frappe aan het eind. Zie de voorschriften.

De constructie van een olbol begint gemeenlijk met het onderwerp, vooral als dit een metrisch toepasselijke naam heeft (Willem van Hanegem, Maasstadbestuurderen). Men kan ook uitgaan van regel 6 (door bijvoorbeeld een bij egalisatiefonds passend thema te zoeken) of regel 1 als associatierijke uitdrukking - Hel en verdoemenis! of zoiets. Zelfs is het mogelijk om van één woord of een kort, kernachtig zinnetje een slotregel te maken en de olbol daarnaartoe te schrijven.

Dit voorjaar is bij Bruna het eerste openbare olbolboek verschenen, met zestig stuks afkomstig van de drie al eerder genoemde specialisten.

1975 wordt daarmee een jubeljaar in de Nederlandse literatuurgeschiedenis.

Lezers en liefhebbers!
Dubbele dactylus
Heet nu olbol
Maakt u daarmee vertrouwd

In literaire en
Dactyloscopische
Kringen wordt hij reeds als
Maatstaf beschouwd