Maatstaf. Jaargang 23

[p. 39]

D. Hillenius Wat vreet er aan Kousbroek?

Laat ik eens met een net citaat beginnen (Kousbroek, Maatstaf april 1975, blz. 34): ‘De beste theorieën, is wel eens gezegd, zijn theorieën met een zeer geringe mate van waarschijnlijkheid.’ Kousbroek is een voorzichtig man; hij zegt niet dat hij het met die uitspraak eens is, maar uit het vervolg blijkt dat hij het graag gebruikt als breekijzer tegen mijn ethologische opvatting van de mens. Kousbroek doet me zelfs de eer aan te erkennen dat mijn verhalen zo waarschijnlijk zijn dat ze gevaarlijk worden.

Ik weet niet hoe Kousbroek aan dit theoriekriterium komt, misschien uit dezelfde bron die hem heeft wijsgemaakt dat Tokyo zo'n veilige stad is (daar kom ik op terug); het klinkt als een onbegrepen flard van een Popper-popularisatie. Zoals het er nu staat ‘de beste theorieën zijn theorieën met een zeer geringe mate van waarschijnlijkheid’ is het onzin. Het betekent een pleidooi voor al die vreemde occulte sectarische opvattingen waar Kousbroek meestal zo smalend over doet. De aarde is plat, de ziel kan ook buiten het lichaam wandelen, is trouwens onsterfelijk, leve de astrologische zaaikalender, de overeenkomsten tussen dier en mens zijn puur toeval. Kousbroek gelooft zelf niet in die opvatting, want op een andere plaats valt hij me aan omdat ik - als het waar was wat hij schreef - een wel zeer onwaarschijnlijke theorie zou hebben gelanceerd (Kousbroek, Maatstaf april 1975, blz. 32 links onderaan). Uitgaande van het feit dat elritsen, waarvan de hersens op een bepaalde manier verminkt zijn, leiders van de elritsenschool kunnen worden zou ik hebben afgeleid dat het leiderschap van oudere mensen t.o.v. jongere op hetzelfde zou berusten. ‘De hoofdzaak is dat dit een van de vele gelegenheden is waarop Hillenius conclusies gebaseerd op het gedrag van een of ander dier zonder meer op de mens betrekt.’

Dit zou inderdaad een onwaarschijnlijke theorie zijn en dus volgens Kousbroeks bovengenoemde kriterium een goede theorie.

Overigens heb ik dit helemaal niet zo gesteld. Uitgaande van bijzonder ergerlijke verschijnselen bij onze eigen soort, namelijk dat oudere rechters en regeerders censuur uitoefenen op literatuur en film omdat ze zaken walgelijk vinden die jongere en nog van alle vitale functies voorziene soortgenoten eventueel best aangenaam vinden (voor Kousbroek is dat blijkbaar niet ergerlijk, hij noemt de bezwaren er tegen zelfs modieus) zocht ik naar vergelijkingen in het dierenrijk.

Dus nogmaals: ik ging niet uit van een situatie bij dieren om daarop een theorie te baseren over de mens, maar ik ging uit van een geval bij mensen, sprak daar volledig mijn afkeer over uit en zocht toen nog een zo kwetsend mogelijke, karikaturale als je wilt, vergelijking bij dieren.

(Even tussendoor. Wat bezielt iemand die over vrijwel elk onderwerp een mening geschreven heeft bezwaren te maken tegen mijn vele onderwerpen? Ik heb maar twee onderwerpen: biologie en muziek. Onder het zelfde hoofdstuk van Lucas Bols over drankbestrij-

[p. 40]

ding vallen Kousbroeks grapjes over de vele stukken en voorwoorden die ik zou schrijven. Tot mijn spijt kom ik hooguit aan een vijfde van het aantal stukken dat Kousbroek schrijft en mijn totale jaarlijkse woordproductie is hooguit een twintigste van de zijne. Wat vreet er aan Kousbroek?)

Kousbroek als creatief citeerder. Harry Mulisch publiceerde enige tijd geleden een soort gedichtenbundel. Het grondmateriaal van de hele bundel was de claus uit Hamlet waarin de beroemde woorden voorkomen To be or not to be. Via schrappingen en omkeringen van volgorden had Mulisch hieruit nieuwe producten verkregen met soms verbluffende betekenissen. Het aardige van Mulisch is dat hij steeds de oorspronkelijke tekst van Shakespeare door de schrappingen liet meespreken, m.a.w. je zag precies wat het origineel was en wat Mulisch zelf er van gemaakt had. Ik vind dit een voorbeeldige wijze van werken. Mijn bezwaar tegen Kousbroek is niet dat hij creatief met mijn teksten omsprong, maar wel dat hij zijn persoonlijke productie opdiende alsof ze mijn bedoelingen weergaven (en daar dan zijn brave verontwaardiging tegenin). Direct in het begin haalt hij iets van mij aan waaruit zou moeten blijken hoe ongeschikt ik ben voor het toelaten van feiten en argumenten die niet in mijn theorie passen, wat mijn ongeschiktheid voor wetenschap zou inhouden - (‘...ik bleef vriendelijk halsstarrig. Ik voelde mij best in deze toestand...’) dat zijn regels uit een stuk dat ik in 1963 schreef over mijn dienstweigering. Ik was opgehouden met eten omdat ik psychisch de situatie in het dienstweigeringskamp niet aankon. Goede vrienden probeerden mij over te halen weer te eten, maar... en dan komen de aangehaalde zinnen. Dat is dan volgens Kousbroek ‘eigen aan mensen die door een idee fixe worden beheerst’. Er zijn meer van die citaatspelletjes, zo heeft Kousbroek ruim een kolom gevuld met zinnen waarin ik het woord instinct gebruikte. Veelbetekenend zijn uit die opsomming weggelaten mijn definitie van instinct en - wat nog gemener is - er is niets aangehaald uit een hoofdstuk dat ik apart over dit onderwerp schreef (in Sprekend een Dier) waarin ik het begrip nogal relativeer. Het was Kousbroeks bedoeling dan ook kennelijk niet om te laten zien wat mijn (evoluerende) mening over instinct is, maar hij speculeerde simpelweg op het betekenisverlies dat elk woord ondergaat als het maar vaak en vooral zonder verband herhaald wordt.

Volgens Kousbroek zou ik nooit in zijn gegaan op zijn bezwaren tegen mijn opvattingen. Laat ik een paar voorbeelden noemen. Het hoofdstuk ‘Tegen een ethologische benadering van de mens’ (Sprekend een Dier) behandelt grotendeels bezwaren die door Kousbroek zijn opgeworpen. In een ander hoofdstuk (blz. 205) ga ik in op wat Kousbroek in zijn Huizingalezing schreef over Tokyo (Ethologie en Cultuurfilosofie, blz. 37): ‘Tokyo is vermoedelijk het oord waar de concentratie van mensenvlees per vierkante meter het hoogst is ter wereld, en als de ethologen gelijk hadden zou het daar een apocalypse moeten zijn van “jeugdcriminaliteit, revoluties, studentenonlusten, rassenhaat, kindermoord en sadisme” om Hillenius nog eens te citeren. Maar vreemd: niets van dat alles, het is een van de veiligste en minst gewelddadige steden ter wereld.’

In antwoord daarop schreef ik: ‘In een statistiek over 1972 zie ik dat er in Japan gemiddeld bijna viermaal zoveel moorden hebben plaatsgevonden als in Nederland en bijna tweemaal zoveel zelfmoorden’.

Het is waar dat ik daarbij Kousbroeks naam niet noemde, misschien omdat ik het te genant vond. Ik heb hem geen leugenaar willen noemen, misschien is dat te vriendelijk, maar een intellectueel die het ene zegt terwijl alle beschikbare bronnen het anders zeggen komt daar toch dicht bij in de buurt.

Een ander voorbeeld dat Kousbroek blijkbaar niet wil zien is dat ik bij herhaling ingegaan ben op zijn bezwaar dat het juist de verdedi-

[p. 41]

ging van allerlei slechte menselijke eigenschappen en gedragingen is (voor de zoveelste keer in Maatstaf blz. 35) ‘despotisme, discriminatie, terreur, racisme, (...) recht van de sterkste, rassenscheiding, de tyrannie van sterken over zwakken’, (...hij herhaalt zich wat) ‘van mannen over vrouwen, van de norm over de afwijking', die zich zou kunnen beroepen op “de verhoudingen in de natuur”.’

Ik heb in een groot aantal stukken die Kousbroek zegt gelezen te hebben, het laatst nog in Sprekend een Dier, er op gewezen dat geen van de ethologen die over de mens schreven, Lorenz, Wickler, Russell en Russell, Tinbergen, Baerends, Morris, altans voorzover ik ze gelezen heb (Kousbroek noemt ook geen voorbeelden) in de ethologie een verdediging zoekt van menselijke slechte eigenschappen. Integendeel, en dat is ook de motivatie van mij om telkens tegen het kwaadwillig geschrijf van Kousbroek in te gaan, de schrijvers die ik noemde hopen in de ethologie een hulpmiddel te vinden om iets te begrijpen van al die ongewenste eigenschappen en er daardoor vat op te krijgen. Ik blijf er bij, halsstarrig en langzamerhand wat minder vriendelijk tegen deze verdraaier van mijn woorden en bedoelingen, dat als een verschijnsel onaangenaam is (agressie, discriminatie, enfin zie boven) men het mechanisme moet onderzoeken dat tot die onaangenaamheden leidt en dat het daarbij van nut kan zijn om overeenkomstige verschijnselen bij andere levensvormen te vergelijken.

Zo goed als de moderne medische wetenschap niet mogelijk is zonder studie van dieren, zo onmogelijk is het om een goed begrip te krijgen van onze sociale en psychische kwalen als we het sociale en psychische mechaniek van dieren negeren.

Tot slot. Kousbroek heeft het over een gesprek dat ik met hem zou hebben gehad, waarin ik ‘hartelijk als altijd, verzekerde dat (ik) wel beter wist’. Dat slaat dan op mijn herhaalde bewering dat Kousbroek tegen een ethologische benadering van de mens zou zijn, terwijl hij - o.a. in Maatstaf - laat weten dat hij dat helemaal niet is (en dat ik dat zou weten).

Op dat gesprek kom ik straks nog terug, maar als iemand alles wat door ethologen over de mens geschreven is verkettert, daarbij hun bedoelingen verdraait (de verdediging van slechte eigenschappen), daarbij de twee feitelijke stichters van de moderne ethologie over dit onderwerp niet serieus neemt, over welke ethologie heeft hij het dan? Op die manier nemen ook Jehovah-dopers de ethologie (en de evolutie) serieus.

Nog even dat gesprek. Ik herinner me er maar één. Het was op een feestje. Ik ben gek op feestjes, tenminste als er gedanst kan worden. Maar Kousbroek stelde me vragen. Vragen over de ethologie. Het leek hem blijkbaar een onderwerp dat in de mode kwam en waarover hij dringend wat moest schrijven. Ik heb ‘hartelijk als altijd’ op al zijn vragen antwoord gegeven, maar misschien was ik er toch maar met een half hoofd bij, teveel aangetrokken door het dansen. Dat moet dan de basis zijn van Kousbroeks misverstand met de ethologie.

Van een ander gesprek herinner ik me niets. Ik heb blijkbaar vriendelijk naar hem geluisterd en daarom zou ik mijn mening moeten hebben herzien. De stapels mensen waar ik regelmatig naar luister: landbouwers, anthroposophen, handopleggers, Nieuwmarkters, studenten en professoren van de vreemdste faculteiten, ethologen, ethici, creationisten, vitalisten. Ik weet niet precies waarom ik naar al die mensen luister, misschien omdat ik er zelf niet tegen kan dat men niet luistert als ik wat te vertellen heb, misschien omdat ik werkelijk geïnteresseerd ben in mijn eigen soort en omdat ik - op de manier waarop ik waarnemingen doe bij uiteenlopende kikkers - er altijd op uit ben om het gemeenschappelijke onder al die op het eerste gezicht tegenstrijdigheden te ontdekken.