Maatstaf. Jaargang 23

[p. 78]

Boekhouding
Martin Schouten Orwell en de politieke impasse van de jaren zeventig

De werklozenstatistiek fungeert weer als koortsgrafiek van de crisis, de malaise grijpt op alle gebieden om zich heen en het enige waar men zeker van kan zijn is dat George Orwells werk 1984 haalt.

Het is eind 1974 en Audens ‘September 1, 1939’ geeft de stemming weer:

I sit in one of the dives
On Fifty-second Street
Uncertain and afraid
As the clever hopes expire
Of a low dishonest decade.

In kort perspectief lijken Nixon en de olie-crisis de waterscheiding van de na-oorlogse jaren. Maar achter de olie-crisis ligt de dollar-crisis en daarachter zal dan wel weer de definitieve knik in de curve liggen. Economische historici zijn al weer bezig het stof weg te blazen van het werk van Kondratieff, de man van de lange-golftheorie.

Kondratieff, een Russisch econoom en een van Stalins slachtoffers, heeft op basis van prijzen, lonen en rentestanden in Amerika en Europa tussen 1780 en 1920 een theorie ontwikkeld van lange golfbewegingen in de economie die ongeveer per vijftig jaren lopen; afwisselend periodes van groei (1789-1814; 1849-1873; 1896-1920) en neergang (1814-1848; 1874-1895). Hij voorspelde dat in 1921 de economie over haaar top heen zou zijn en de Nederlandse lange-golfeconoom Sam de Wolff heeft de klap van 1929 vrij exact voorspeld.

In de jaren '50 en '60 is die theorie min of meer vergeten, maar zo langzamerhand begint men zich te herinneren dat volgens Kondratieff de economie in 1971 weer omlaag moest gaan. En jawel - al moet men natuurlijk niet op een jaartje kijken.

De beelden van de jaren dertig, rijen voor het stempellokaal en klassebewuste aanplakbiljetten, worden herdrukt en men beseft dat een echte crisis een totale malaise op alle gebieden betekent: de politieke creativiteit raakt verlamd en die niet alleen.

De lange-golftheorie verklaart niets, maar het geeft een kader waarin allerlei tijdsverschijnselen opeens op hun plaats vallen. De matheid van de jaren zeventig, de nostalgietrend en de Orwell-revival bijvoorbeeld.

De publicatie van vier dikke delen Verzamelde Essays, Journalistiek en Brieven, waarmee in 1968 de Orwell-revival werd ingeluid, had achterafgezien niet op een beter moment kunnen plaats vinden. Maar wie had kunnen voorspellen dat de schrijver van 1984 ook na afloop van de Koude Oorlog nog een véélgelezen schrijver zou zijn? De rol van dat boek (en Orwells publieke beeld was vrijwel uitsluitend die van de schrijver van die nachtmerrie) in de na-oorlogse Restauratie van het internationale politieke bestel is uitgespeeld. Als verbeelding van de verschrikkingen van de totalitaire staat is het intussen ver overtroefd door de werkelijkheid van de Goelag-Archipel. Dat Orwell veel meer was dan alleen maar de schrijver van 1984 en dat hij van het begin tot het eind links heeft gestaan is de voornaamste boodschap van de recente literatuur over hem. Een

[p. 79]

rechtvaardige correctie van het historische beeld dus, maar waarom zou dat buiten een handjevol literatuurgekken iemand moeten interesseren? Hij staat ook terzijde van de echte nostalgietrend: ik heb tenminste nog geen hoofdartikel in nrc/Handelsblad gelezen waarin Scott Fitzgerald geciteerd werd. Orwell ja, die wel.

Revoluties kunnen alleen maar beleefd worden in termen van een vorige revolutie. In october 1917 was dat de Franse Revolutie, in mei '68 was dat de October-revolutie en bij de eerstvolgende gebeurtenis zal de verbeelding wel aan de macht zijn. Met crises gaat het net zo. De huidige crisis wordt aarzelend en vooralsnog wat huiverig benaderd onder verwijzing naar de jaren twintig en dertig: een ander skelet hebben we nu eenmaal niet in de kast. Orwell was de secretaris van die werkelijkheid en daarom vooral is hij aan de orde. Daarom ook is Orwell and the left van Alex Zwerdling (Yale University Press, 1974. $10.00) belangwekkend.

Eigenlijk is het een beetje een academisch en levenloos boek, maar het heeft de verdienste dat het Orwells schrijversloopbaan konsekwent en betrouwbaar samenvat vanuit een politiek perspectief.

Zwerdling is een snob. Over Orwells briljante reportages schrijft hij: ‘It is clear that Orwell thought of such work as considerably more important than hack journalism.’

Ik ken geen journalist die zichzelf als ‘hack’ beschouwt en die er niet hard op ploetert om van het vluchtigste berichtje iets te maken dat in aanmerking komt voor een toekomstige bundel ‘historie in kranteberichten’, zowel stilistisch als eh - nou ja, laten we zeggen moreel. Waarheidsgehalte and all that jazz.

Maar het aardige van Zwerdling is dan ook weer dat hij Orwells journalistiek uitstekend situeert als tijdsverschijnsel: de documentaire en de reportage waren als literair genre en vogue in de jaren dertig.

Ik denk trouwens dat ook dát met economische golfbewegingen te maken heeft. In de hausse-periode bloeit de echte kunstliteratuur, in de baisse-periode treedt er ook op dat gebied een creatieve malaise op. Experimenten en hermetische hoogstandjes worden een luxe, de dagelijkse werkelijkheid verschijnt op een niet te negeren manier aan de horizon van de schrijftafel. ‘New journalism’ is op het ogenblik niet alleen een trend in de verslaggeverij, in zijn beste vertegenwoordigers (Wolfe, Thompson, Ischa Meijer) is het literatuur. Wat mij betreft de meest vitale nieuwe literatuur die er op het ogenblik gemaakt wordt. Men moet wel erg vastzitten aan de oude hiërarchie met romans/poëzie bovenaan, thrillers daaronder, journalistiek daar weer onder en Jerry Cotton et al below the line om daar geen oog voor te hebben.

Orwell was een ‘new journalist’; geterroriseerd door zijn onderwerpen, geen enkele pretentie van objectiviteit maar wel op een scrupuleuze manier waarheidslievend, de reportage hanterend als instant-autobiografie, gebruik makend van fictie-technieken.

Orwell was een politiek dwaallicht. Ik heb daar bij een andere gelegenheid al eens over geschreven (nawoord bij Een Olifant Omleggen, Arbeiderspers 1973) en Zwerdling bevestigt die opinie, wat me natuurlijk genoegen doet. Maar we moeten verder en wat mij nu interesseert is waarom.

Zwerdling heeft daar geen theorie over, ik wel - als ik het een beetje naar Nederlandse verhoudingen toe redeneer. De hoofdstroom van de linkse beweging bestaat uit arbeiders, vanzelf, en een intellectuele elite. Daar tussenin heb je een kleine burgerij: onderwijzers, kantoorbedienden en zo meer. In Nederland vind je die mensen vanouds in de vrij-socialistische traditie, waarvan de psp momenteel de meest legitieme parlementaire voortzetting is.

Het is een sociale categorie die met het communisme niets van doen wil hebben en voor wie de grote sociaal-democratie (PvdA, nvv) te rechts is. Gevoelssocialisten zijn het meest, met een tamelijk vrijblijvende opstelling in de

[p. 80]

dagelijkse politiek. Een vakbondsleider móet beslissingen nemen, compromissen en al, zij (de psp-ers) verkeren in de betrekkelijke luxesituatie dat ze in veel opzichten langs de lijn kunnen blijven toekijken.

Orwell was zo'n man. Hij was lid van de Independent Labour Party, een soort Engelse psp. Hij voelde zich niet als vanzelfsprekend lid van de arbeidersklasse, maar zocht er op een tamelijk omslachtige manier contact mee om te ontdekken dat die lui net zulke mensen waren als hij; met verstand en gevoel begiftigd, alleen met wat minder geld en veel minder perspectief. Hij hoorde ook niet bij de intellectuele elite van links, die in Engeland nogal gesloten was. Zelfs H.G. Wells heeft nog wel eens gemopperd dat het zo moeilijk was om lid te worden van de Fabian Society.

Hij was ook tégen een revolutie, waardoor hij naast de cp kwam te staan; daar kwam dan ook nog een gezonde afschuw van het Stalinisme bij. Zo kwam hij in strategisch opzicht in een luchtledig terecht: tégen de revolutie en tégen de reformistische praktijk van de dag. En zo zijn ook de buitengewoon eigenaardige zwenkingen te verklaren die hij gemaakt heeft. Maar hij was geen politicus, er valt hem dus ook niet veel kwalijk te nemen, en vanuit die strategische vrijblijvendheid kon hij juist op een moreel allerminst vrijblijvende manier opereren als schrijver.

Zo voert het boek van Zwerdling tot allerlei bespiegelingen. Het meest stimulerend wat dat betreft is het hoofdstuk, getiteld ‘Socialism vs Pessimism’. Socialisme is in wezen een optimistische politiek, zelfs als men overspannen heilstaatverwachtingen meteen naar de kleuterkamer verwijst, die permanent op gespannen voet staat met de normale menselijke psychologie die geneigd schijnt tot alle kwaad en ongeschikt voor enig goed en die de toekomst daarom zwart inziet.

Orwell werd voorgoed gewonnen voor het socialisme in het Spanje van 1936, waar de revolutie juist in zijn euforische Eden-stadium was. Ik denk dat iedereen die wel eens een staking of bezetting heeft meegemaakt dat gevoel, in het klein weliswaar, kent. De euforie van de bevrijding. Daarna komt onvermijdelijk de kater. De werkelijkheid is dikstroperiger dan je even gedacht had. De oude machtsverhoudingen zijn stevig en anders vervalt de nieuwe heersende elite wel in de slechte gewoonten van de vorige. De Spaanse revolutie werd afgestopt door de communisten, het paste niet in de buitenlandse politiek van de Sowjet-Unie die in West-Europa bondgenoten zocht tegen Nazi-Duitsland. Die kater heeft Orwell de rest van zijn leven met zich meegedragen.

Het bestaan van de Sowjet-Unie leek hem de verschrikkelijkste slag die de linkse beweging ooit is toegebracht, waar hij gelijk in had. Maar de Sowjet-Unie was, anders dan hij betoogde, wél socialistisch. De productiemiddelen waren er in gemeenschapshanden.

Als dat geen socialisme is weet ik het niet meer, maar socialisme en onmenselijkheid kunnen best samen gaan. Orwell haalde die twee dingen door elkaar. Het socialisme, ook toen al een Rohrschach-plaatje waarin iedereen kon lezen wat hij graag van Sinterklaas had, is voortgekomen uit de droom van vrijheid, gelijkheid en broederschap maar valt daar absoluut niet vanzelfsprekend mee samen. Nationalisatie is geen panacèe.

Je moet het wel doen natuurlijk als je de macht hebt, want het is een noodzakelijke maar geen voldoende voorwaarde voor een betere samenleving. Maar wie denkt dat dan de heilstaat uitbreekt is gek of religieus. Bijna alle liberale kritiek op het socialisme is juist, alleen is het liberalisme als economisch stelsel nog net even vervelender voor een gewoon mens van eenvoudige komaf. Maar het is absurd om het in termen van absoluut goed en absoluut kwaad te zien.

In de gewone politiek kun je met dat soort nuanceringen niet aankomen, dat begrijp ik ook wel, maar een man als Orwell had toch wijzer moeten wezen - zo krijg je alleen maar die teleurgestelde liefdes waar ook niemand wat

[p. 81]

mee opschiet.

Als hij theoretisch iets meer geschoold was geweest had hij ongetwijfeld het verwoestende van Leninistische ideeën over een voorhoedepartij ingezien.

Maar goed, zo raakt men dan in debat met een dode schrijver en levender kan een dode schrijver moeilijk wezen. Hij stond konsekwent aan de kant van de slachtoffers, ook die van het socialisme, en dat bevalt me.