Maatstaf. Jaargang 23

[p. 9]

Koen Koch De Verenigde Staten en de Congo 1960-1964

Het Koloniaal Instituut te Amsterdam wordt reeds geruime tijd het Tropenmuseum genoemd, er worden ook af en toe popconcerten georganiseerd en men kan er de kinderen voor een paar uur ‘creatief bezig zijn’ naar toe sturen. Zo heet Belgisch Congo sinds 1971 Zaire, deed datzelfde land zonder veel succes mee met de wereldkampioenschappen voetbal in München en hielden Mohammed Ali en George Foreman er in de herfst van 1974 hun fameuze titelgevecht. Verdwijnen door een eenvoudige naamsverandering en wat culturele en sportieve manifestaties de gruwelijkheden van een koloniaal verleden? Wie dacht tijdens die nacht van de boksmatch ook maar een ogenblik aan wat er tien jaar geleden in datzelfde land aan de hand was?

November 1964 - Belgische parachutisten voeren een luchtlanding uit in Stanleyville teneinde ‘blanke gijzelaars’ te redden uit handen van zwarte rebellen, die zich tegen de centrale regering van Kasavubu en Tshombe verzetten. De parachutistenaanval wordt nauwgezet gecoördineerd met het oprukkende ‘officiële’ Congolese leger, dat voornamelijk bestaat uit blanke huurlingen onder leiding van Belgische officieren en dat voorzien is van Amerikaans wapentuig. De troepen worden vervoerd met Amerikaanse vliegtuigen - de Congolese soldaten in door Amerikanen bemande C-130 transportvliegtuigen en de huurlingen in door Belgen gevlogen C-47's, omdat de Verenigde Staten in hun doorzichtige schijnheiligheid zogenaamd niets van doen wilden hebben met de barbaarse huurlingen, die berucht waren om de bloedbaden, die zij onder de Congolese bevolking aanrichtten.

Het is niet mijn bedoeling in te gaan op de eerste jaren van de Congolese onafhankelijkheid, het gaat hier tenslotte om niet meer dan een korte signalering van een boek van Stephen Weissman, ‘American Foreign Policy in the Congo 1960-1964’. Een bestudering van het Amerikaanse beleid in Congo is daarom de moeite waard, omdat het beleid als een typisch voorbeeld kan gelden van het Amerikaanse optreden in de Derde Wereld, omdat Congo van groot economisch en strategisch belang is vanwege belangrijke grondstoffenvoorraden (koper, uranium etc.) en omdat drie verschillende presidenten - Eisenhower, Kennedy en Johnson - zich er mee bezig hebben gehouden, zodat de aanpak van deze drie heren vergeleken kan worden.

Om dan maar bij het begin te beginnen - en ik geloof niet, dat ik hiermee een opzienbarende mededeling doe -: het Amerikaanse beleid werd gekenmerkt door en was gebaseerd op een heftig anti-communisme. Maar het ene anti-communisme is het andere niet, zodat er toch nogal wat schommelingen in het Amerikaanse beleid te constateren zijn.

Het anti-communisme in de Eisenhower-tijd was dat van de conservatieve republikeinen. Men ging ervan uit, dat rust en orde de hoogste prioriteit hadden teneinde ongestoord de grondstoffenwinning in Katanga te kunnen voortzetten en dat elke verstoring van rust en orde, elke ‘chaos’ zowel die grondstoffenwinning zou stop zetten als regelrecht zou leiden

[p. 10]

tot een ‘communistische machtsovername’. Verder ging men er vanuit, dat er geen krachtige nationalistische beweging bestond, die politieke stabiliteit kon waarborgen en dat die stabiliteit dus slechts tot stand gebracht zou kunnen worden door een pro-Westerse regering. Dienovereenkomstig steunde men de afzetting van de nationalistische premier Patrice Lumumba, die men - overigens ten onrechte - als een ‘communist’ beschouwde, schoof de cia kolonel Mobutu als sterke man naar voren en verhinderde men niet - om het maar eens zo te zeggen -, dat Lumumba tenslotte vermoord werd.

Het is onthullend in het boek van Weissman te lezen, hoe functionarissen van de Verenigde Naties - die nota bene door Lumumba zélf te hulp waren geroepen - in nauwe samenwerking met de cia de afzetting van Lumumba hielpen voorbereiden. De woede van de Sovjet-Unie over dit vn-optreden wordt zo begrijpelijker. Hun aanvallen op secretaris-generaal Dag Hammarskjöld en hun troika-voorstel om de functie van secretaris-generaal voortaan door drie personen (één uit het Westen, één uit het Oosten, één van de ongebonden landen) te laten vervullen dienen in dit kader geplaatst te worden.

De bemoeienissen van de Verenigde Staten met de interne Congolese politiek beperkten zich niet tot de uitschakeling van Lumumba. Het ging er steeds om via omkoping en andere nog effectievere middelen een pro-westerse regering in stand te houden. Dit alles resulteerde uiteindelijk in een volledige vernietiging van de nationalistische en Lumumbistische beweging.

Het andere grote probleem, waar de Verenigde Staten voor waren gesteld, was de door België en de Union Minière gesponsorde afscheiding van Katanga, het rijke mijngebied direct na de onafhankelijkheid in juli 1960, onder leiding van Tshombe. Hoewel de Verenigde Staten in principe tegen de afscheiding waren, ondernam men weinig om die te beëindigen. Men zag wel iets in een ‘politieke’ oplossing, in het totstandbrengen van een zeer losse confederatie tussen Katanga en de rest van de Congo. In Katanga heerste immers rust en orde, die vooral afgedwongen werd door de uit blanke huurlingen bestaande Katangese gendarmerie. De delfstoffenwinning kwam niet in gevaar - wat wilde men nog meer? Zo remde men acties van de Verenigde Naties om Katanga weer met Congo te herenigen af en deze lauwe houding tegenover de afscheiding van Katanga zal wel iets te maken hebben met het feit, dat vrijwel alle besluitvormers in de Eisenhower-periode persoonlijke relaties onderhielden met bedrijven, die in Katanga aanzienlijke belangen bezaten.

Met de komst van Kennedy kwam er ook een ander soort anti-communisme, dat van de liberale democraten. Deze hadden wat meer vertrouwen in het Afrikaansee nationalisme dan de conservatieve republikeinen en zagen in dit nationalisme een betere bescherming tegen het communisme dan een sterk pro-westers, impopulair regiem. Aldus werd zekere Adoula middels de geijkte manier van omkoping en intimidatie naar voren geschoven ten koste van kolonel Mobutu. En ook had men meer oor voor de verlangens van de Afro-Aziatische groep in de Verenigde Naties, die een krachtig optreden tegen de afscheiding van Katanga wenste.

Maar naast deze liberale democraten waren er in het State Department nog steeds degenen, die het tot nu toe gevoerde beleid wilden voortzetten. Kennedy nu weigerde tussen deze twee beleidsalternatieven te kiezen. Zo schommelde het beleid van de Verenigde Staten tussen het krachtig aanmoedigen van vn-optreden tegen Tshombe's Katanga en het in stand houden van Tshombe door succesvol militair ingrijpen van de vn op het laatste moment stop te zetten. Op deze manier duurde het tot januari 1963, voordat Katanga met Congo herenigd werd. Het is duidelijk, dat deze twee en een half jaar durende, door de vs beurtelings gedulde en bevorderde afscheiding voor Congo catastrofale gevolgen heeft gehad.

[p. 11]

De voortdurende toestand van burgeroorlog, het onophoudelijk gewroet van vreemde mogendheden in de interne Congolese politiek, het verlies van een groot deel van de staatsinkomsten (Katanga inde zelf uitvoerrechten etc.) maakten elke opbouw van het land onmogelijk. Dit leidde uiteindelijk in 1964 tot een rebellie in alle delen van het land, die door de centrale regering slechts met behulp van Belgische en Amerikaanse militairen en blanke huurlingen en met ongelooflijke wreedheden tegenover de Congolese bevolking gedempt kon worden en waarvan de boven vermelde episode in Stanleyville de laatste acte was.

Voor de Congolese tragedie dragen de Verenigde Staten en met name president Kennedy, die geen duidelijk beleid voerde, dus stellig een grote verantwoordelijkheid. Weissman benadrukt, dat deze besluiteloosheid een typisch kenmerk van Kennedy was. Ook ten aanzien van Cuba en Vietnam deed deze besluiteloosheid zich voor. Het komt er steeds op neer, dat Kennedy te lang aarzelde een keuze te maken uit twee elkaar uitsluitende beleidsalternatieven, die ik voor het gemak maar aanduidt als het ‘politieke’ en het ‘militaire’ alternatief. Zolang Kennedy niet besloten had, gingen de aanhangers van beide stromingen min of meer zelfstandig hun gang. Door het ontbreken van een echte beslissing en daardoor van voldoende steun voor één van beide alternatieven kon echter ook geen van beide slagen. Wanneer de omstandigheden dan eindelijk dwongen tot een besluit, was de situatie dikwijls zo verslechterd, dat een reactie op een hoger geweldsniveau dan in het begin nodig zou zijn geweest, onvermijdelijk was. In deze besluiteloosheid van Kennedy is zeker een oorzaak te vinden voor de escalatie in Vietnam. De conclusie van Weissman is duidelijk: ‘De Congo was slechts een voorbeeld van Kennedy's grootste gebrek: zijn ongeschiktheid als staatsman.’

Waarom denken we eigenlijk nog steeds dat Kennedy zo'n prima kerel was en hoe komen we van die gedachte af? En hoe heette de President Kennedylaan ook al weer voor hij President Kennedylaan heette? Cape Kennedy is in ieder geval al lang weer omgedoopt in Cape Canaveral.

Stephen R. Weissman, American Foreign Policy in the Congo 1960-1964. Cornell University Press. Ithaca and London; 1974.