Maatstaf. Jaargang 22

[p. 77]

Jacques den Haan Talking shop
Een brievenboek van Alice B. Toklas

Andreas Burnier eindigt haar essaybundel Poëzie, jongens en het gezelschap van geleerde vrouwen met een vers ‘Op zoek naar Gertrude Stein’, dat eerder verscheen in het Hollands Maandblad van januari 1967. Ze had kennelijk de rue de Fleurus opgezocht en ze bericht Gertrude dat het er nog mooi bij staat, het huis, ‘goed in de verf’, hetgeen miss Stein evenwel minder goed gedaan zal hebben dan ze denkt aangezien ze er sinds 1938 niet meer woonde. Wijders stierf ze niet in '45 zoals het in het vers heet, maar in 1946, al doet er dat niet zo heel veel toe. ‘Ik weet niet of Alice nog leeft,’ staat in het vers - nou, nog net wél in januari 1967, maar ook maar net. Alice B. Toklas: op 7 maart 1967, even voor haar negentigste verjaardag, ‘her heart stopped.’ Ze was in december 1957 overgegaan tot de rooms-katholieke kerk en in een brief aan Carl Van Vechten en zijn vrouw, zeer oude vrienden, belijdt ze haar geloof in een hemel, bevolkt niet alleen met ‘God and Jesus but the angels and saints’. En verder natuurlijk met haar geliefde Gertrude: ‘There had to be a heaven. How else could they be reunited?’ In die brief draait ze er niet om heen dat Gertrude Stein niet in haar nieuw gevonden hemel had geloofd: ‘Er was een hele discussie over de kerk en Baby's Judaïsme - dat een soort ethische conceptie was - een moderne versie van de Mozaïsche wet, die natuurlijk geen toekomstig leven insloot...’ Een tijdje later schreef ze aan de Amerikaanse dichter William Alfred: ‘De goede Vader Taylor en Bernard hebben mij beiden verteld dat ze in de Hemel was en dat ik daar tot haar bidden moest. Dat is natuurlijk een grote vertroosting.’ Sorry, maar ‘Baby’ was Gertrude Stein - some baby! Andreas Burnier noemt haar ‘Cesar van de eeuwwenteling’ en inderdaad, we kennen die Cesarkop, dat gezicht met de zware trekken van de vele portretten die er van de beide dames bestaan.

Bij uitgever Angus and Robertson verscheen: Staying on Alone. Letters of Alice B. Toklas edited by Edward Burns met een inleiding van Gilbert A. Harrison. Het bevat een groot aantal foto's waaronder een van Sir Cecil Beaton, waarop miss Stein er in geslaagd is er uit te zien als een Russiche generaal - onder Stalin wel te verstaan. Die foto heeft als onderschrift ‘But we do love clothes don't we’, een zinsnede uit een brief aan mevrouw Van Vechten, die over de mode handelt. Alice Toklas had zo juist de Dior-collectie gezien en bericht daarover en over haar ongerustheid wat Pierre Balmain wel denken zal dat ze wel naar Dior was geweest maar nog niet bij hem. Balmain was bijgelovig en meende dat ‘Baby and I brought him good luck’. Ik vind het een wat irriterende manie, dat andere namen geven - een Amerikaanse manie? Hemingway had er een handje van: ‘Hemingstein’, ‘Baron’ voor zijn zoon en voor Mariene Dietrich de sierlijke benaming ‘the Kraut’, of behoorde het bij de generatie? Zo heette Carl Van Vechten Papa Woojums, Alice was Mama Woojums, Gertrude Baby Woojums en Fania Marinoff Van Vechten was ‘Keizerin’ of Madam Woojums. In het brievenboek in kwestie gaat het eerste telegram over de dood van Gertrude uit naar W.G. Rogers, die in brieven aangesproken wordt als ‘Kiddie’. De eerste brief is aan Papa Woojums en zijn vrouw en beschrijft het snelle en zo onverwachte einde van ‘Baby’, die toen 72 was. De baby-talk is het enige dat mij zo nu en dan hinderde. Voor de rest betoont miss Toklas zich een vrouw met ouderwetse deugden: onveranderlijke trouw aan

[p. 78]

de nagedachtenis van haar vriendin, aan haar vrienden en andere vriendinnen, een vrouw met smaak, afkerig van vulgariteit, oprecht vriendelijk en verontschuldigend in haar verzoeken, die dan nog bijna altijd te maken hadden met Gertrude's literaire nalatenschap of met kwesties over de nalatenschap in het algemeen, hetgeen nogal strijd opleverde met leden van de familie Stein. Ze had te maken met Gertrude's zaakwaarnemer in Amerika, een man met de bijna onwaarschijnlijke naam van Edgar Allan Poe, van de firma Bartlett, Poe & Claggett. Zo was er nogal geharrewar over het beroemde portret van Gertrude van de hand van Picasso. Het ging naar het Metropolitan Museum of Art, dat er wat vreemd mee omgesprongen heeft en het bijvoorbeeld uitgeleend heeft aan het New Yorkse Museum of Modern Art, een instelling die Gertrude en Alice haatten en waarover dan ook verontwaardigde brieven geschreven zijn, ‘so much chichi’, zoals het hier heet. ‘Chichi’ was er ook toen een bankier en een jurist de overname kwamen regelen en ontdekten dat het portret niet gesigneerd was. Alice weigerde Picasso alsnog te vragen het te signeren; iedereen wist dat het van hem was. Ze heeft hem en enkele vrienden de gelegenheid geboden er afscheid van te nemen: ‘Picasso came over to say good bye to it and said sadly - ni vous - ni moi le reverra jamais. It was all there was left of their youth.’ Alice was er ontdaan van, hoewel ze over het algemeen weinig larmoyant is. Er is een zeldzame hartekreet als onderschrift bij een merkwaardige en wat pathetische foto van beiden. Ze staan met de rug naar de camera en op enige afstand van elkaar op de binnenplaats van de rue de Fleurus en het onderschrift is: ‘Ik had bij God gewild dat we samen waren gegaan, zoals ik nogal dwaas altijd gedacht had - een bom, een scheepsramp - alles behalve dit.’

Voor de uitgave van de nagelaten geschriften heeft ze de volledige steun gehad van Carl Van Vechten en Thornton Wilder. Carl is als schrijver ver ondergewaardeerd. Van hem is een zo geheel vergeten kostelijke roman als tijdsbeeld Peter Whiffle, een roman over negers in Harlem, Nigger Heaven. Hij verzorgde dus de zogenaamde Yale Edition van de nagelaten geschriften en een keuze Selected Writings of Gertrude Stein, in 1946 verschenen. De Yale-universiteit is de beheerder van de Stein-documenten.

Het commentaar bij de brieven is van Edward Burns en is bepaald onmisbaar. ‘We ate Madame Cézanne but I don't want - figuratively - to burn a Picasso,’ zoals het in een brief heet op kerstdag 1946 aan de Van Vechtens. Ze schrijft hoe moeilijk het is in het Parijs van kort na de oorlog om althans één kamer verwarmd te houden. Uit het commentaar blijkt nu dat het opeten van mevrouw Cézanne een herinnering uit de jaren van de tweede wereldoorlog was. De dames - beiden van Joodse afkomst en daarenboven Amerikaans - vertoefden min of meer verstolen in hun buitenhuis in Bilignin. Omdat uiteraard de gelden uit Amerika uitbleven waren ze in 1943 genoodzaakt een schilderij te verkopen. Ze ondernamen een gevaarlijk uitstapje naar de Zwitserse grens en verkochten daar aan een Zwitserse kunsthandelaar het portret van Cézanne van zijn vrouw. Alice had het recht iets uit de schilderijencollectie te verkopen als de nood aan de man kwam, ze maakte evenwel van dat recht geen gebruik om het wat warmer te hebben en daarom wilde ze geen Picasso ‘verbranden’.

Veel brieven dus aan Woojums, veel brieven ook aan William Garland Rogers - ‘kiddie’ - die als chauffeur van een ambulance in 1917 de dames voor het eerst had ontmoet. Na jaren zonder contact bezocht hij Bilignin in 1934 en spoorde ze aan tot de Amerikaanse tournee, die een keerpunt in Gertrude's leven werd - eindelijk de lang en zo vurig begeerde erkenning! Het Amerikaanse bezoek is uitvoerig bescheven in het boek dat W.R. Rogers in 1948 liet verschijnen: When This You See Remember Me (in 1973 herdrukt als Discus Avon pocketbook). We zien Alice de ont-

[p. 79]

vangst van het boek in een brief aan hem bevestigen. Ze feliciteert hem van ganser harte er mee en noemt het ‘fascinating’, maar spaart hem haar kritiek niet, hoe minzaam ook verpakt. Het is inderdaad een onderhoudend boek. We vinden de aankoop van de eerste Picasso beschreven voor de alleszins schappelijke prijs van honderdvijftig francs. We vinden de constatering dat Kiddie erg gesteld was op Alice, maar dat hij ook een beetje bang van haar was. ‘I was never afraid of Miss Stein.’ We zien Alice inkopen doen met Kiddie op sleeptouw. Ze kocht bij de slager een lamsbout en dat moest een lam zijn, geweid op een ‘pré salé’, een weide aan zee. Er waren verscheidene bouten en Alice maakte haar keuze geleid door ‘kleur, aanzien, gevoel, geur, gewicht, vorm en ik weet niet wat meer.’ Daarna bewaakte ze de slager zorgvuldig bij het uitsnijden, wat op haar aanwijzingen moest gebeuren. ‘Als ik de slager was geweest zou ik haar uitgesneden hebben,’ maar hij geeft later aan tafel, haar alle eer van een ‘feilloos braadstuk’. Deze Alice vinden we ook in de brieven terug waar ze aan vriendinnen recepten verstrekt: Potato quenelles, poulet Célestine, spinaziesoep, mosterdrecept, Doody's ice cream, Mocha Torte, hetgeen tenslotte uidoopt op The Alice B. Toklas Cook Book, dat in 1954 verscheen.

Er is één brief waarin miss Toklas zich verontwaardigd betoont, ze berispt een bewonderaar, die te grote nadruk op de seksualiteit had gelegd. De dames leefden in de tijd van het grote taboe. De tijd waarvan ik mij herinner dat een vader zijn zoon bij de politie ging aangeven vanwege homoseksualiteit - ik veronderstel nadat alle tuchtigingen vruchteloos waren gebleken. Het was de tijd waarin de van homoseksualiteit verdachte uit wat toen nog de betere kringen heette te zijn, de gelegenheid kreeg zich naar het buitenland in ballingschap te spoeden, een kans, die bijvoorbeeld Oscar Wilde gekregen heeft en waarvan hij in zijn verblinding geen gebruik heeft gemaakt, hetgeen hem op twee jaar tuchthuis kwam te

[p. 80]

staan. Het was de tijd waarin het tegen de grond slaan van een homo tot de goede werken werd gerekend en er zijn al dan niet boze tongen, die bericht hebben dat ook Hemingway zichzelf op die manier wel eens heeft moeten bevestigen. Zo is er in de omvangrijke literatuur rondom hem ergens een verhaal, dat hij per ongeluk een gedeelte van een conversatie, niet voor zijn oren bestemd, tussen Alice en Gertrude had opgevangen en woedend was vertrokken.

Een vriendin van de beide dames was de Amerikaanse schrijfster Natalie Barney - met volle, maar hier nooit genoemde naam Natalie Clifford Barney. Zij was de ‘amazone’ aan wie Rémy de Gourmont de brieven richtte, die ook in boekvorm zijn uitgegeven. Ze hield een eens zeer beroemde salon in haar huis in de rue Jacob, waar bijvoorbeeld Rilke in zijn Parijse tijd op bezoek kwam, een literaire salon, waarin ze een ‘entente’ zocht tussen Franse schrijfsters als Colette, de hertogin van Clermont-Tonnerre, die onder haar meisjesnaam Elisabeth de Gramont publiceerde, en angelsaksische schrijfsters. Een vriendin van Natalie was de dichteres Renée Vivien, die al vrij vroeg in deze eeuw is overleden en in het brievenboek dan ook niet voorkomt. Renée heeft onverhuld haar sapfische verzen gepubliceerd. Het is geen grote poëzie, maar soms zeer subtiel, soms wrokkig tegen de menselijke domheid en wreedheid, en duidelijk onder invloed van Baudelaire. Dit openlijk belijden van een instelling in die kring rondom Natalie is in volkomen tegenstelling met de discretie van Alice en Gertrude. De persoonlijke geschriften van miss Stein, het Toklasboek bijvoorbeeld of Everybody's Autobiography zijn op het punt van het seksuele uiterst zwijgzaam. Edmund Wilson gebruikte in een bespreking van haar werk in zijn bundel The Shores of Light de term ‘toenemende gereserveerdheid’. Wel heeft hij haar bij het Amerikaanse bezoek een ‘kruisverhoor’ afgenomen, zoals het heet in een brief aan Carl Van Vechten. Wilson is daar ‘Bunny’-af (ex. Bunny) en Alice noemt hem ‘Queen Victoria’. Voor haar doen vinnig is ze dan in een briefje aan Julian Sawyer, een bewonderaar. Hij had een aantal lezingen gehouden en daarbij herhaaldelijk verwezen ‘naar de seksualiteit als een benadering voor het begrijpen van Gertrude's werk. Gertrude zou dat met nadruk hebben ontkend - haar feitelijke verwijzingen naar seksualiteit zijn zo zeldzaam...’ In een brief verderop aan Donald Sutherland wordt Julian Sawyer afgedaan als ‘onwetend, onintelligent, ongevoelig en pretentieus’. Sutherland vroeg waarschijnlijk om die informatie omdat hij bezig was aan een boek, Gertrude Stein: A Biography of Her Work, dat Yale in 1951 publiceerde.

Dit brievenboek vermeldt dan ongezocht de vele vrienden en vriendinnen, die op bezoek kwamen of af en toe schreven. Daaronder waren Sylvia Beach, de eerste uitgeefster van Ulysses in haar boekwinkel Shakespeare and Company, de fotograaf van wie verscheidene foto's zijn opgenomen, Cecil Beaton, de romanschrijver en componist Paul Bowles, die niets meer van zich laat horen, Janet Flanner, Parijse correspondente van The New Yorker, ‘shy’ Greta Garbo, de schilderes Marie Laurencin, Anita Loos, eens wereldberoemd met haar Gentlemen Prefer Blondes, Pablo Picasso natuurlijk, de Engelse schilder en fantast Sir Francis Rose, die de grafsteen voor Gertrude heeft ontworpen, de excentrieke dichteres Edith Sitwell, de componist die teksten van Gertrude Stein heeft verwerkt, Virgil Thomson en vele anderen.

Wie goede herinneringen bewaart aan The Autobiography of Alice B. Toklas zal zich dit brievenboek niet laten ontgaan!