Maatstaf. Jaargang 22

[p. 13]

Martin Hart Ethologische Romans

Gedurende mijn militaire diensttijd mocht ik thuis blijven wonen. Ik moest echter wel elke dag tweemaal 20 minuten met de trein reizen om de plaats te bereiken waar ik diende. Maar dat had ik er graag voor over. Zodra ik wist dat ik elke dag 40 minuten in de trein zou moeten doorbrengen begon ik uit te kijken naar het werk van een schrijver waaruit ik elke dag gedurende die 40 minuten iets zou kunnen lezen. Eén voorwaarde was dat het niet al te boeiend mocht zijn; ik moest als de reis was afgelopen zonder pijn kunnen ophouden. Het mocht ook niet te moeilijk zijn en er moest veel van zijn want het leek me erg aardig om gedurende anderhalf jaar elke dag in de trein gebogen te zitten over het werk van steeds dezelfde schrijver. Menigeen zal het dwaas vinden dat ik mij tot één schrijver wilde beperken maar ik heb dat soort afwijkingen nu eenmaal, ik kan het echt niet helpen. Ik berekende dat ik 300 dagen in de trein zou zitten ofwel 40 × 300 = 12.000 minuten. Daar ik ongeveer 600 woorden per minuut lees zou het oeuvre van de door mij te kiezen schrijver uit minstens 7 miljoen woorden moeten bestaan. Er zijn niet zoveel schrijvers die meer dan 7 miljoen woorden geschreven hebben. Voltaire haalt gemakkelijk 7 miljoen woorden, Balzac misschien ook en Vestdijk zal er niet ver af zijn. Maar Vestdijk kende ik al zo goed en Balzac voor een deel ook en Voltaire leek me niet geschikt voor in de trein. Min of meer bij toeval las ik toen over Fanny Trollope die ongeveer 114 romans heeft geschreven maar haar werken zijn niet te krijgen. Via Fanny kwam ik evenwel terecht bij haar zoon: Anthony Trollope. Deze heeft heel wat meer geschreven dan 7 miljoen woorden en toen ik las dat een deel van die woorden in de trein waren neergeschreven stond mijn besluit vast: Trollope zou mijn auteur worden voor de dagelijkse 40 minuten in de trein. Voorzover ik wist waren zijn boeken niet zo diepgaand dat ze te moeilijk zouden zijn voor in de trein en niet zo boeiend dat het mij moeilijk zou vallen erin op te houden als mijn treinreis zou zijn afgelopen.

Ik begon met The Warden. Ik vond het een kostelijk boek, ik vergat mijn medereizigers met een ochtendhumeur 's morgens en ik werd zo meegesleept door het verhaal dat ik niets merkte van het lawaai tijdens het spitsuur 's avonds. Na The Warden nam ik Barchester Towers ter hand. Ik herinner het mij nog precies. In Leiden stapte ik in de trein, ik nam het kleine, rode boekje uit de binnenzak van mijn jas om er tot Rijswijk uit te lezen. Al spoedig was ik helemaal vergeten dat ik in de trein zat; mijn medereizigers moeten stellig gedacht hebben dat er een idioot naast hen zat want soms rolden tranen over mijn wangen. Tranen van het lachen: alleen bij Don Quichote en The Pickwick Papers heb ik meer gelachen dan bij Barchester Towers. En misschien bij Dode Zielen van Gogolj. Ik las en las; eerst toen ik een vreemd gedaver hoorde kwam ik tot mijzelf. Ik keek op van Barchester Towers, ik zag veel water. We reden over de Moerdijkbrug. Ik was domweg vergeten om in Rijswijk uit te stappen.

[p. 14]

Later is mij dat nooit meer overkomen. Maar in één opzicht had ik mij vergist wat Trollope betrof. Hij was veel te boeiend voor in de trein. Steeds als de reis was afgelopen voelde ik mij treurig omdat ik het boek moest dichtslaan. Het kostte mij de grootste moeite om niet op mijn werk in Trollope te lezen en menige lunchpauze heb ik het niet kunnen laten hoezeer ik mijzelf ook voorhield dat ik Trollope alleen in de trein mocht lezen. Het was jaren geleden dat ik zo gelezen had; ik moest teruggaan tot mijn kindertijd om op vergelijkbare voorvallen te stuiten. Ik ben ook niet de enige die het zo vergaat. Talrijke Engelse en Amerikaanse critici vertellen over het immense genoegen waarmee zij, vaak tot diep in de nacht, in Trollope hebben gelezen. En wat meer is: Trollope is, zoals een Amerikaans criticus heeft opgemerkt ‘not only extremely readable but perpetually rereadable’.

Toen ik ongeveer de helft van het oeuvre van Trollope had doorgenomen doemde er een nieuwe moeilijkheid op. Tot op dat moment had ik zijn werken geleend uit de Leidse universiteitsbibliotheek en uit de Koninklijke bibliotheek in Den Haag. Maar zij hadden lang niet alles. Ik liet via de Leidse ub briefjes door het land gaan en dat leverde inderdaad nog een paar romans van Trollope op, ik stroopte zelf bibliotheken af op vrije dagen en vond her en der nog een enkele roman. Mijn Engelse zwager kocht romans van Trollope voor me in Engeland, nieuw of tweedehands en zo lukte het me om 40 van de 47 romans van Trollope te leren kennen. Maar als er iets is waardoor ik soms niet slapen kan is het wel dat ik nog steeds zeven romans van Trollope nooit in handen heb gehad.

Trollope is op 24 april 1815 in Londen geboren en op 6 december 1882 in diezelfde stad gestorven. In de 67 jaar van zijn leven heeft Trollope meer gedaan en geschreven dan enige andere Engelse auteur. De eerste dertig jaar van zijn leven heeft hij overigens voornamelijk luierend doorgebracht. Maar daarna heeft hij in Ierland, in Zuid-Engeland en in een aantal Engelse koloniën de postdienst grondig gereorganiseerd en tegelijkertijd schreef hij 71 boeken. Behalve 47 romans zijn daar reisboeken bij, monografieën over andere auteurs, korte verhalen, een enkel toneelstuk en een verrukkelijke autobiografie. Waar haalde deze ambtenaar bij de posterijen in godsnaam de tijd vandaan om zoveel te schrijven? Wel, hij werd 's morgens om half zes door zijn Ierse bediende gewekt en van sterke koffie voorzien en vervolgens schreef hij tot half negen. Hij schreef ook tijdens treinreizen en bootreizen. Op zichzelf is dat alles nog niet eens zo merkwaardig; onbegrijpelijk is evenwel dat deze man, op deze wijze werkend, zulke voortreffelijke romans heeft voortgebracht. Misschien heeft hij teveel geschreven al heeft Cockshut, die een uitstekend boek over Trollope schreef, zonder twijfel gelijk met zijn opmerking dat de kans op iets goeds toeneemt als er veel wordt voortgebracht. Een uitgesproken natuurwetenschappelijke benadering van literatuur, deze opmerking van Cockshut.

Trollope wordt werkelijk zeer onderschat. Dat komt in de eerste plaats omdat hij zichzelf onderschatte en te openhartig was in zijn autobiografie. Maar het komt ook omdat Trollope zich zorgvuldig onthoudt van beschrijvingen van het innerlijk leven van de figuren in zijn romans. Daardoor lijken zijn romans veel oppervlakkiger dan de romans van andere 19e eeuwse schrijvers. Maar die oppervlakkigheid is maar schijn; in plaats van diepzinnigheden zijn bij Trollope bijna wetenschappelijk aandoende beschrijvingen van menselijk gedrag te vinden, gedrag zoals dat door een objectieve en zorgvuldige waarnemer te observeren valt. In zijn boekje over Trollope zegt Edwards over een gedeelte uit The Claverings: ‘What is perhaps most striking about this scene is that it is observed almost entirely from the outside, and with almost complete detachment.

Speech, gestures, movements and facial expressions are recorded in exact and (it appears) full detail, and for the most part without

[p. 15]

comment.’ Edwards beschrijft hier in feite de werkwijze van de etholoog. Trollope kan beschouwd worden als de etholoog onder de romanschrijvers en als zodanig is hij een zeer modern schrijver ondanks het feit dat hij door en door conservatief was en geen gelegenheid voorbij liet gaan om zich te keren tegen de vrouwenemancipatie (o.a. in He Knew He Was Right). Maar omdat hij een objectieve waarnemer was heeft dat conservatisme nauwelijks enige betekenis voor de inhoud van zijn romans.

In Nederland is Trollope geloof ik volledig onbekend. Maar hoe kan het ook anders in een land waarin zulke zeldzaam stompzinnige uitspraken worden gedaan als: ‘De Engelse literatuur is een kast vol motteballen.’ Men moet wel een door en door kale geest hebben om zoiets te kunnen beweren. Toch bestaat er een heel goed proefschrift van een Nederlander over Trollope (Koets: Female characters in the novels of A. Trollope). De gemiddelde mening over Trollope in Nederland wordt evenwel aardig weergegeven door een opmerking van Bomans. Deze beweert ergens dat in Tiollope's werken, vanwege de Victoriaanse preutsheid, zelfs nooit over hoeren gepraat wordt. En dat terwijl één van de hoofdpersonen uit The Vicar of Bullhampton een prostituée is en er in de inmiddels voor de televisie bewerkte Palliser novels een ontroerende passage voorkomt over een Londense hoer. Nee, Bomans wist niet veel van Trollope. Maar Leo Tolstoj was een groot bewonderaar van Trollope. De onvergetelijke Natasja uit Oorlog en Vrede is geheel gemodelleerd naar vergelijkbare figuren uit het werk van Trollope zoals Mary Thorne en Lucy Robarts. Ook Mario Praz, de schrijver van The Romantic Agony, heeft zeer veel bewondering voor Trollope. In zijn meer dan voortreffelijke boek The Hero in Eclipse heeft hij een stuk over Trollope geschreven dat zonder meer te beschouwen is als het beste essay over Trollope. Het is een stuk waarin Trollope volledig recht wordt gedaan. Trollope is namelijk een zeer groot schrijver; ik

[p. 16]

moet zelfs bekennen dat ik hem beschouw als de grootste Engelse romanschrijver maar dat komt misschien ook omdat Trollope in zijn romans een typisch ethologische visie op het doen en laten van mensen heeft verwerkt. Over dat aspect van Trollope zo dadelijk meer.

Trollope is misschien alleen al daarom uniek omdat zijn 47 romans en zijn korte verhalen vrijwel allemaal zijn uitgekristalliseerd rondom hetzelfde gegeven. Als je een best-seller wilt schrijven, moet William Faulkner tegen zijn broer John (die het ook eens wilde proberen) gezegd hebben, schrijf dan over twee mannen die dezelfde vrouw willen hebben. Dat nu is het onderwerp van bijna al Trollope's romans; er is een heldin die de keus heeft tussen twee mannen (suitors). Haar bloedverwanten prefereren de een en zijzelf prefereert de ander. De afloop is bijna altijd dat het meisje haar voorkeur volgt en trouwt met de door haar familie verafschuwde man. Soms is er wat variatie. In The Bertrams trouwt de jonge vrouw met de door de familie geprefereerde minnaar, welke zich echter doodschiet, waarna zij alsnog de ander neemt. In Ralph the Heir trouwt ze met de door haarzelf verafschuwde minnaar omdat de ander verdwijnt; in één van de korte verhalen pleegt het meisje, na met de door haarzelf verafschuwde minnaar te zijn getrouwd, zelfmoord. In The Vicar of Bullhampton en in The Belton Estate engageert het meisje zich met de verafschuwde man maar verbreekt ze, geheel tegen de zin van anderen, het engagement en trouwt met de ander. Dit op zichzelf misschien niet zo interessante thema gaf Trollope de gelegenheid om telkens weer andere vormen van dwang, manipulatie, ge- en misbruik van autoriteit, te beschrijven. En in elke roman beschrijft en portretteert hij de personen weer zo fris en levend dat elke plot anders is.

Al die vormen van dwang en manipulatie worden op een bijna wetenschappelijke wijze beschreven. Trollope's stijl is sober en zakelijk, hij schuwt poëtische uitweidingen, lange na-

[p. 17]

tuurbeschrijvingen, beelden van de stad of het platteland. Zijn stijl is uitsluitend gericht op het geven van informatie over het gedrag van zijn personen en is daar ook bij uitstek geschikt voor. Daar hij nooit graaft in het innerlijk van zijn personen is hij geheel aangewezen op alle facetten van het uitwendig waarneembare gedrag. Dat gedrag bestaat in de eerste plaats uit het voeren van dialogen; in Trollope's romans staan tweegesprekken centraal. En hij kon dialogen schrijven; ik geloof zelfs dat het geen woord teveel is als ik zeg dat in de hele wereldliteratuur geen betere dialogen te vinden zijn dan in de romans van Trollope. Misschien zijn er evengoede dialogen, ik denk nu aan Roger Martin du Gard, aan Theodor Fontane, aan de Thomas Mann van Die Buddenbrooks. Maar Trollope wordt op dit punt door niemand overtroffen. Behalve die dialogen treffen bij Trollope de uiterst precieze beschrijvingen van handelingen, gelaatsuitdrukkingen e.d. Het lijkt wel of hij zijn mensen onder een vergrootglas hield (om een uitspraak van Hawthorne over Trollope te variëren), of hij ervaring had met het op ethologische wijze registreren van gedrag. Voorts maakt Trollope gebruik van een derde methode om mensen te karakteriseren. Hij laat ze brieven schrijven. In de romans van Trollope wemelt het van de brieven die personen aan elkaar schrijven. Via deze brieven worden personen haarscherp gekarakteriseerd. Neem alleen de brieven van Sowerby uit Framley Parsonage. Wat een meesterstukken! Maar dat alles is misschien nog niet voldoende om Trollope's romans als ethologische romans te kwalificeren. Zijn romans handelen echter voornamelijk over een van de meest besproken onderwerpen uit de ethologie: de agressie. Het lijkt vreemd om dat te zeggen over het werk van een schrijver waarin agressieve gewelddaden even schaars zijn als wintertalingen in de Amsterdamse grachten. Hoogst zelden gaan personen in de romans van Trollope met elkaar op de vuist. Men vindt het in Mr. Scarboroughs' family, Is He Popenjoy, Can You Forgive Her en in Doctor Thorne. In The Land-Leagers wordt een kind doodgeschoten en in Phineas Redux wordt een moord gepleegd. Trollope geeft deze enkele gewelddaden zeer sober weer. Geen literaire franje rondom de moord in Phineas Redux, geen griezelige, beangstigende passage's à la Dickens in enige roman van Trollope. Deze soberheid van Trollope vind ik zeer indrukwekkend temeer omdat hij steeds laat zien dat dergelijke gewelddaden op zichzelf niet zo belangrijk zijn maar het eindpunt zijn van een langdurige ontwikkeling, die veel boeiender is.

Bij Trollope staat die vorm van agressie centraal waarbij de tegenstander geen lichamelijke schade wordt toegebracht. Vaak wordt beweerd dat bij mensen, in tegenstelling tot bij dieren, de agressie niet geritualiseerd zou zijn. Wij zouden geen goede mechanismen in ons gedrag hebben om te voorkomen dat ons lichamelijke schade wordt toegebracht in geval van agressie van een tegenstander. Het zou te ver voeren om hier uitvoerig uiteen te zetten dat wij, evenals de andere dieren, wel degelijk beschikken over vormen van geritualiseerde agressie waarbij het toebrengen van lichamelijke schade wordt voorkomen. Ik hoop dat elders te doen. Onze geritualiseerde agressie bestaat uit een bepaalde manier van dialogiseren. Het ‘bekvechten’ valt er onder, het proberen om de tegenstander te laten ‘afgaan’. Trollope nu was een meester in de weergave van die geritualiseerde agressie in zijn dialogen. Zijn werken handelen steevast over mensen die andere mensen tot iets willen dwingen. Dat dwingen tot kan niet gebeuren met het pistool of met de vuist, het moet gebeuren met de kracht van argumenten of simpelweg met het hebben van overwicht op de ander. Maar behalve via woorden gebruiken de personen in de romans van Trollope ook een andere vorm van dwang: autoriteit. Trollope schreef over een maatschappij die aanzienlijk minder gedemocratiseerd was dan de onze. Het Engeland van zijn tijd werd gekenmerkt door een vrij strak standenstelsel en vanzelfsprekend was iemand van een hogere stand de meerdere

[p. 18]

van iemand van een lagere stand. Zo stond ook de geestelijke boven de leek, zo stond de rijke boven de arme, de adellijke persoon boven het gewone volk, de man boven de vrouw, de oudere boven de jongere en de Engelsman boven de buitenlander. In de romans van Trollope proberen de rijken, de geestelijken, de ouderen, de graven en baronnen, de mannen en de Engelsen hun wil op te leggen aan de armen, de leken, de jongeren, de mensen van het volk, de vrouwen en de buitenlanders. Daarbij komt het steeds tot een conflict tussen de maatschappelijk gezien ‘hogere’ en ‘lagere’. Gewoonlijk is dan de ‘lagere’ in staat om met een aantal welgekozen woorden de ‘hogere’ de mond te snoeren. Daarop probeert de ‘hogere’ zich te wreken via allerlei manipulaties of hij beroept zich op zijn autoriteit. Bij Trollope botst de op kunstmatige wijze door de maatschappij gesanctioneerde hiërarchische orde tussen mensen onderling op de natuurlijke hiërarchische orde die ontstaat doordat de een nu eenmaal intelligenter is, of meer karakter toont, of veel welbespraakter is dan de ander. In een enkel geval ontstaat daarbij lichamelijk geweld omdat de verliezer zich niet kan neerleggen bij zijn afgang. Daarom zijn Trollope's romans vooral ook studies over het ontstaan van geweld, lichamelijk geweld wel te verstaan. Bij hem is agressie onmacht, is het het laatste redmiddel van mensen die hun meerdere hebben moeten erkennen in een tegenstander die ze altijd voor een mindere hadden gehouden. In Is He Popenjoy (Trollope was niet erg gelukkig in het bedenken van titels voor zijn romans) is een dergelijke vorm van agressieve onmacht meesterlijk uitgebeeld. Het komt echter maar zelden tot gevechten met de handen, het blijft bij gevechten met de mond. Kostelijke dialogen zijn dat vaak. Zoals b.v. Bertie Stanhope (jong, een leek) de Bisschop van Barchester (oud, een geestelijke) van repliek dient, dat is ronduit meesterlijk. Later is de vader van Bertie het slachtoffer van de zoon die ter verantwoording wordt geroepen voor het feit dat hij simpelweg niets uitvoert. De passage is waard aangehaald te worden:

‘Would it suit you, sir,’ said the father, ‘to give me some idea as to what your present intentions are? - what way of living you propose to yourself.’

‘I'll do anything you can sugggest, sir,’ replied Bertie.

‘No, I shall suggest nothing further. My time for suggesting has gone by. I have only one order to give, and that is that you leave my house.’

‘To-night?’ said Bertie; and the simple tone of the question left the doctor without any adequately dignified method of reply.

‘Papa does not quite mean to-night,’ said Charlotte, ‘at least I suppose not.’

‘To-morrow, perhaps,’ suggested Bertie.

‘Yes, sir, to-morrow,’ said the doctor. ‘You shall leave this to-morrow.’

‘Very well, sir. Will the 4.30 p.m. train be soon enough?’

‘You may go how and when and where you please, so that you leave my house to-morrow. You have disgraced me, sir; you have disgraced yourself, and me, and your sisters.’

‘I am glad at least, sir, that I have not disgraced my mother.’ Na een dergelijk antwoord resten voor de tegenpartij slechts scheldwoorden. Die volgen dan ook in overvloed.

In de romans van Trollope zijn honderden van deze scènes te vinden. Ze geven steeds weer opnieuw een verdere uitdieping van het thema: verbale agressie. Slechts zelden zijn de personen bij Trollope sluw of leugenachtig en weten ze zich daardoor te handhaven. Een figuur als Lizzy Eustace uit The Eustace Diamonds is een uitzondering. Zij is sluw en leugenachtig, Trollope heeft zichzelf overtroffen met het portret van dat meisje. Maar meestal geraken de personen in de romans van Trollope in situaties waaruit zij zich niet met leugens redden; gewoonlijk redden ze zich niet en heeft een ander ‘the best of them’ zoals dat bij Trollope heet. De romans van Trollope zijn

[p. 19]

studies van gezichtsverlies, van karakter en karakterzwakte, van mentale kracht tegenover kleinzieligheid, van al die verschijnselen die een rol spelen bij elk conflict tussen mensen dat zonder handtastelijkheden of erger wordt opgelost. In een van zijn mooiste romans The last chronicle of Barset heeft hij misschien wel het meest fraai een dergelijk conflict beschreven. De hoofdpersoon van dat boek is de arme geestelijke Josiah Crawley. Deze wordt beschuldigd van diefstal en de bisschop van het diocees van Crawley (maar vooral de vrouw van de bisschop, de onvergankelijke Mrs. Proudie) vindt dat Crawley, zo lang hij nog niet berecht is, tijdelijk zijn ambt moet neerleggen. Crawley echter meent dat, zolang de rechtszaak nog niet heeft plaatsgevonden, nog niet bewezen is dat hij schuldig is en dat hij dus zijn werk mag blijven doen. De roman handelt onder meer over pogingen van de bisschop en zijn vrouw om Crawley ertoe te krijgen zijn werk neer te leggen. Crawley is echter een koppig mens, een echt karakter. Hij laat zich niet uit zijn ambt zetten; brieven noch helpers van de bisschop zijn in staat hem te doen capituleren. De bisschop heeft ook helemaal het recht niet om Crawley, zolang de rechtszaak nog niet heeft plaatsgevonden, uit zijn ambt te ontzetten. Maar mrs. Proudie meent dat een mogelijke dief geen dominee kan zijn en ten einde raad laten zij en haar man Crawley naar het paleis van de bisschop komen. Zij menen dat een persoonlijk onderhoud met zijn hoogste superieur Crawley het verkeerde van zijn handelswijze zal doen inzien. Bij het begin van het onderhoud probeert de bisschop Crawley zover te krijgen dat hij gaat zitten. Staande zal de bisschop Crawley dan toespreken. Op zich al een treffend detail: men heeft overwicht over een ander als men boven die ander uittorent. Crawley laat het evenwel zover niet komen. Zodra de bisschop opstaat gaat hij ook staan en hij gaat pas weer zitten als de bisschop een zetel neemt. Juist dit soort beschrijvingen van niet-verbaal gedrag voorafgaande aan verbale agressie zijn zo typerend voor Trollope en maken hem tot een etholoog avant la lettre. Na deze handelingen ontstaat een zeldzaam fascinerend gesprek tussen Crawley, de bisschop en zijn vrouw. Op een bepaald moment zwijgt de bisschop en laat hij zijn vrouw alleen het woord doen. Crawley evenwel doet alsof de bisschop nog steeds spreekt; na elke opmerking van haar geeft hij de bisschop antwoord als had deze de opmerking gemaakt. Zij is woedend over het feit dat zij op deze onrechtstreekse wijze genegeerd wordt. Tenslotte is zij zo boos dat ze uitroept: ‘Sir, you will find that your wicked threats will fall back upon your own head.’

En dan zegt Crawley alleen maar:

‘Peace, woman.’

The bishop jumped out of his chair at hearing the wife of his bosom called a woman. But he jumped rather in admiration than in anger. ‘Woman!’ said Mrs. Proudie, rising to her feet as though she really intended some personal encounter.

‘Madam,’ said Crawley, ‘you should not interfere in these matters. You simply debase your husband's high office. The distaff were more fitting for you. My lord, good morning.’

Na deze gedenkwaardige woorden verlaat Crawley het paleis van de bisschop. Het gehele gesprek is een van de grootste scènes uit de Engelse literatuur, een volstrekt meesterlijke weergave van verbale agressie, van het meest specifiek menselijke van de agressie van onze soort.

Juist door dit voortdurend botsen van mensen op elkaar ontstaan al die portretten in de romans van Trollope. De mensen in de romans van Trollope zijn werkelijk door en door levend. En het zijn niettemin gewone mensen, ze worden niet tot leven gebracht via hun eigenaardigheden, een kunst die Dickens tot in de perfectie beheerste. Maar de figuren bij Dickens zijn nauwelijks in interactie met hun omgeving, een Saraih Gamp is er gewoon. Het is een onvergetelijke figuur maar de dimensie van menselijkheid ontbreekt. Bij Trollope is dat nooit het geval, zijn personen zijn sociale

[p. 20]

figuren, ze zijn lid van een groep, een gemeenschap. Hij geeft de mensen weer zoals hij ze zag, ze geobserveerd had. Hij is niet uit op het portretteren van tragiek, van grootheid en val, van grootse dimensies ook al lukt het hem soms wel om een uitermate indringend beeld te geven van een neurotische obsessie die tragische gevolgen heeft (met name in zijn, naar mijn mening, beste roman He Knew He Was Right). Ongetwijfeld is dat de reden waarom men Trollope altijd zo heeft onderschat. Men heeft gezegd dat Trollope geen fantasie had omdat hij de hem omringende maatschappij zonder opsmuk, zonder vertekening, zonder metafysisch perspectief weergaf. Maar een exacte weergave van de werkelijkheid vereist een vermogen tot styleren waar juist ontzettend veel fantasie voor nodig is. Trollope had ongetwijfeld een fantastisch goed geheugen; veel van wat hij tijdens zijn tochten door Zuid-Engeland heeft waargenomen moet hij hebben onthouden en in zijn romans hebben verwerkt. Daarbij was hij uitermate menselijk, hij had begrip voor alle menselijke zwakheden en voor elk falen. Hij geloofde weliswaar geheel in de bestaande Victoriaanse moraal van zijn tijd maar hij was uitermate verdraagzaam, veel verdraagzamer in feite dan zovele van na hem komende generaties. Het is namelijk opvallend dat mensen die hun eigen morele regels moeten ontwerpen omdat ze de bestaande moraal hebben verworpen met een haast blind fanatisme aan die eigen regels vastgehouden. D.H. Lawrence is daarvan een goed voorbeeld. Een gevolg van Trollope's verdraagzaamheid is dat hij zijn personen bijna onbevooroordeeld weergeeft, ook als ze karakterloos zijn. Het is misschien niet eens zo heel moeilijk om een karakter weer te geven. Een persoonlijkheid is gewoonlijk wel tot leven te brengen maar het beschrijven van het ontbreken van karakter, dat is niet eenvoudig. Dickens kan dat beslist niet, Trollope daarentegen was daar een meester in getuige de portretten van Johnny Eames in The small house at Allington en Mark Robarts in Framley Parsonage.

Een andere opvallende eigenschap van Trollope is het geheel ontbreken van enige sentimentele passage in zijn werken. Hij had een bij uitstek volwassen kijk op het gedrag en het leven van zijn medemensen. Misschien is dat ook wel de reden waarom in de romans van Trollope kinderen nauwelijks een rol spelen terwijl je bij de andere Engelse auteurs uit de vorige eeuw struikelt over de massa's kinderen. Eén van de weinige kinderen in zijn romans (in The Land-Leagers) wordt vrij snel doodgeschoten. Dat is maar goed ook; Trollope kon geen kinderen beschrijven.

Ongetwijfeld zijn er hele gebieden van het menselijk leven die in Trollope's romans eenvoudigweg niet in kaart zijn gebracht. Daar staat tegenover dat hij datgene wat hij wel in kaart bracht - de mens als sociaal levend wezen in een gemeenschap die hem aan alle kanten tracht te manipuleren - dan ook zo voortreffelijk en met zoveel liefde en zorg voor elk detail heeft gedaan, dat hij daardoor toch moet worden gezien als één van de grootste romanschrijvers en tegelijkertijd als voorloper van al diegenen die via een zo objectief mogelijke observatie het gedrag van mens en dier trachten te begrijpen.