Maatstaf. Jaargang 22

[p. 67]

Jacques den Haan Talking Shop

In de marge van Evelyn Waugh

12 april 1945: ‘Chucked appointment to show London to insignificant Yank named Edmund Wilson, critic.’ Uit: The Private Diaries of Evelyn Waugh edited by Michael Davie. The Observer 29 april 1973. De notitie is voor mij wat dubbelzinnig. Het waarschijnlijkst is dat hij de afspraak liet lopen met de onbetekenende Yank, Edmund Wilson, criticus, om hem Londen te laten zien. Minder waarschijnlijk is: Ik liet een afspraak lopen (met iemand anders) teneinde E.W. Londen te laten zien.

Het verklaart misschien dat Edmund Wilson nogal wat kritiek had op Engeland en de Engelsen in zijn reisboek uit 1947 Europe Without Baedeker. Sketches among the ruins of Italy, Greece and England. Hij had nooit goed begrepen wat men bedoelde met ‘British rudeness’. Hij begreep nu dat het hun vorm van goede manieren was. Ze hebben hem daar blijkbaar meer dan hem lief was de ‘cold shoulder’ gegeven. Die ‘onbetekenende Yank’ had zich toch zeer bewonderend uitgelaten over de eerste romans van Evelyn Waugh. Hij las ze niet toen ze de meeste aandacht hadden getrokken: Decline and Fall in 1928, de andere in de jaren dertig. Wilson las ‘Decline’ in 1943 en was er zo door gepakt, dat hij de andere er achteraan las in de volgorde van verschijnen, ‘...ik vind dat deze romans van Waugh in Engeland de enige zijn, die je vergelijken kunt met Fitzgerald en Hemingway.’ En even verder noemt hij hem ‘het enige eerste klas komische genie dat in het Engels verschenen is sinds Shaw.’Het artikel heet ‘Never Apologize, Never Explain’, is geschreven in maart 1944 en te vinden in Wilson's bundel Classics and Commercials uit 1950. Maar dan, in dezelfde bundel, in het stuk ‘Splendours and Miseries of Evelyn Waugh’ schrijft Edmund Wilson dat Waugh's Brideshead Revisited een ‘bittere slag’ voor hem is geweest - hij was de enige niet. Waugh's snobisme, tot dusver in bedwang gehouden door zijn satirieke aanpak, komt hier schaamteloos en teugelloos naar voren. Aan de andere kant voorspelt Wilson het boek een buitensporig succes en inderdaad is het, dacht ik, Waugh's meest verkochte roman geweest. Wilson was goed in het peilen van de publieke smaak, hij heeft er een soort spelletje van gemaakt met opmerkelijke uitkomsten.

In de bundel Writers at Work bracht Partisan Review in de derde serie in 1967 weer een aantal interviews bijeen, onder andere een met Waugh. Hij verkoos, gehuld in een witte pyjama in bed ondervraagd te worden in een Londens hotel. Interviewer: ‘Hebt u ooit professionele kritiek op uw werk verhelderend gevonden of nuttig? Edmund Wilson bij voorbeeld?’

Waugh: ‘Is hij een Amerikaan?’

Interviewer: ‘Ja.’

Waugh: ‘Ik denk niet dat wat zij te zeggen hebben van veel belang is, wel?’

Het is mogelijk dat Waugh geen kritieken las. Aan de andere kant hebben we hier misschien een voorbeeldje van de soms krasse onwetendheid van Evelyn Waugh. Heel lang geleden is hij eens in ons land geweest, waar enkele schrijvers toen met hem gesproken hebben.

Een van hen heeft me toen verteld dat hij van de meeste Engelse schrijvers van romans of dichters ‘nooit’ gehoord had. Het enige waarin hij belang stelde was in welke mate de rooms-katholieke kerk in ons land vooruit ging, hoe het hier met de missie stond en dat soort zaken. Het is een soort ‘heilige’ onwetendheid, graag gezien in de kringen der uiterst vromen, van welke signatuur ook. Het is de heilige onwe-

[p. 68]

tendheid van de potentiële boekverbrander. Het is de onwetendheid van Savonarola met zijn kreet: ‘Een oud wijf weet meer van het geloof dan Plato.’ En hij verbrandde de boeken van Plato.

In de marge van Cyril Connolly

Het is opmerkelijk dat Cyril Connolly, zijn medestudent in Oxford, Waugh bijzonder scherp op de korrel heeft in zijn essaybundel Enemies of Promise. En ook daar valt het sleutelwoord ‘ignorance’. ‘De satire van Evelyn Waugh in zijn vroege boeken was ontleend aan zijn onwetendheid van het leven. Hij vond wrede dingen leuk omdat hij ze niet begreep en hij was in staat die vrolijkheid over te brengen. Maar het knelpunt van de humorist is dat zijn gevoeligheid, als die zich blijft ontwikkelen er de oorzaak van is, dat hij de dingen steeds minder vermakelijk gaat vinden... De Engelse humorist moet daarom óf ophouden leuk te zijn en daarbij zijn status als humorist verliezen óf zijn integriteit opgeven en, estetisch in de groei geremd, doorgaan zijn publiek te verstrekken wat het wil. Daarom zijn humoristen geen gelukkige mensen. Zoals Beachcomber of Saki of Thurber branden ze terwijl Rome viool speelt, of, zoals P.G. Wodehouse, herhalen ze zich met een profijtelijke berusting.’ Anton Tsjechov lijkt me een goed voorbeeld van vrolijk beginnen en eindigen in de ‘Tsjechov-stemming’ - versluierd, versomberd.

In The Condemned Playground komt Connolly nog eens terug en schrijft hij dat Waugh's ontwikkeling hem gestadig van Links naar Rechts heeft gebracht ‘en Rechtervleugel-satire is altijd zwakjes - en hij is een satiricus. De anarchistische charme van zijn boeken (waarvan Black Mischief het beste voorbeeld is) veranderde in A Handful of Dust in een woeste aanval op Mayfair vanuit een Tory-gezichtspunt. En hoewel daar veilig, wordt het voor hem moeilijk voort te gaan, omdat Tory-satire, gericht op mensen op een bewegende trap vanaf een stationaire, uiteindelijk gedoemd is tot gemelijkheid... A Handful of Dust is een heel mooie roman, maar het is Evelyn Waugh's eerste, die een zeur tot held heeft.’ Ik heb de verleiding niet kunnen weerstaan wat uitvoerig te citeren vanwege de bewonderenswaardige wijze waarop Connolly de ontplooiing van Waugh's oeuvre heeft voorspeld. Ook Connolly was een Eton-en-Oxford man en van een generatie, die nogal wat schrijvers heeft opgeleverd: Evelyn Waugh, Cyril Connolly, Graham Greene, Anthony Powell, Henry Green, Peter Quennell - vier romanschrijvers en twee essayisten. Is schrijven een methode om aan de conditionering van Eton-Oxford te ontkomen? Het zou een studie waard zijn. Connolly heeft, meen ik, maar één korte roman laten verschijnen en hij publiceert spaarzaam, want hij is zonder meer de luiste van allen. En helaas de briljantste. Helaas, want in een leven van nu meer dan zeventig jaar heeft hij betrekkelijk weinig gegeven om van te genieten. Met kennelijke instemming haalt hij in zijn beroemdste boek The Unquiet Grave een uitspraak van Pascal aan, waarin deze vindt dat alle menselijke narigheid voortkomt uit het feit, dat we niet rustig in een kamer kunnen zitten. Ook citeert hij het vermaan van Henry Miller, tot hem gericht: ‘U bent erg wijs, vol begrip en werkelijk erg vriendelijk. Het verbaast me dat u de criticus blijft. U moet verder gaan. U moet grote angsten en twijfels kennen en u hebt een andere persoonlijkheid over de originele gelegd, een beschermend, gemaskerd wezen dat zich bezig houdt met wat u veronderstelt dat een harde, wrede wereld is.’

The Unquiet Grave, in 1973 nog weer eens herdrukt, is in 1944 verschenen onder het pseudoniem Palinurus. Hij was de roerganger van de Trojanen. Overmand door de slaap viel hij overboord, zwalkte drie dagen op een stuk hout rond, werd op de kust geworpen en daar vermoord door hebzuchtige inheemsen, die niet eens de moeite namen hem te begraven. Daarom kon zijn geest niet bezworen worden.

The Unquiet Grave is een boek, dat in de

[p. 69]

oorlog is ontstaan en ‘Angst’ is er een sleutelwoord. Angst in vele vormen, een bijzonder heftige vorm is blijkbaar ‘angoisse des gares’. Waarom Victoria- en Waterloo-station ‘erger’ stations zouden zijn dan Paddington, zou dan moeten komen vanwege schuldgevoelens bij de terugkomst van het vasteland: ouders niet geschreven, te veel geld uitgegeven enz. En waarom dan die ouders niet geschreven, dat onthult dan weer een nieuwe verdieping ‘angst’. Ik schreef: ‘ontstaan’, in dit geval een beter woord dan ‘geschreven’ want The Unquiet Grave bevat een grote hoeveelheid citaten, met zorg en eigen tussenteksten tot één patroon verweven. We vinden er ook het waarom van de spaarzame publicaties. ‘De ware functie van een schrijver is het produceceren van een meesterwerk en geen andere taak is van enig belang.’ Wat hij dan onder meesterwerken verstaat blijkt spoedig. ‘The Odes and Epistles of Horace, the Eclogues and Georgics of Virgil, the Testament of Villon, the Essays of Montaigne, the Fables of La Fontaine, the Maxims of La Rochefoucauld and La Bruyère, the Fleurs du Mal and Intimate Journals of Baudelaire, the Poems of Pope and Leopardi, the Illuminations of Rimbaud, and Byron's Don Juan.’ Een classicus, dat is duidelijk. Even verderop bekent hij dat hij Les Fleurs du Mal of Saison en Enfer wel had willen schrijven, zonder Rimbaud of Baudelaire te zijn, dat is zonder hun geestelijk lijden en ziek en arm te moeten zijn. Dat zou ik dan toch meesterwerken op een koopje willen noemen.

Het boek huilt van heimwee naar de gezegende streken rondom de Dordogne, naar het Parijs van het Ile Saint-Louis, de rue Mouffetard, de quai Bourbon. Hij placht er rond te wandelen en de bars te bezoeken in gezelschap van een fret aan een tuigje. De mooiste van hen was ‘the English rose’, die drie continenten had gezien vanuit een warme mouw. Later kwamen de ‘lemurs’ - de maki's of vos-aapjes, uitstervende schoonheden van Madagascar. De meest begaafde was Polyp, met de manieren van een

[p. 70]

verwende maharadjah, zijn intelligentie niet inferieur, zijn hart vol kiesheid - vrouwen, gin en muscaatdruiven waren zijn enige zwakheden. Er zijn hier wat half verborgen associaties. ‘Lemuria’ is de naam die dierkundigen aan een hypothetisch vasteland geven, nu verzonken in de Indische Oceaan, waarvan men meende dat het Madagascar met Indië had verbonden. Dat zou dan de vreemde verspreiding verklaren van de lemur, een primaat, die slechts in die twee regionen voorkomt. ‘Lemures’ zijn ook de geesten van de doden in de Romeinse mythologie; die van Palinurus wordt hier dan bezworen, waarmee de cyclus voltooid is en er, als de slachting van de oorlog voorbij is, weer gedacht kan worden aan ‘geluk als het hoogste goed’. ‘Uw tijd loopt af, waterige Palinurus. Wat gelooft ge?’ ‘I believe in two-faced truth, in the Either, the Or and the Holy Both.’

Van 1939 tot 1950 is Cyril Connolly redacteur geweest van Engelands beroemdste tijdschrift Horizon. Het heeft hem veel bewonderaars en veel verguizers opgeleverd. De laatsten verguisden hem omdat hij zich in zijn tijdschrift te weinig met de oorlog wilde bemoeien, te weinig naar hun zin wel te verstaan want met Stephen Spender als mede-redacteur van 1939-1941 publiceerde Horizon goede oorlogspoëzie en intelligente artikelen over de oorlog. Wel constateert Connolly dat het tijdschrift in die tijd de tendens ging vertonen ‘a Left-wing school magazine’ te worden. Hij stelt het vast in zijn voorwoord bij de bloemlezing, die hij uit de jaargangen van zijn tijdschrift bijeen bracht, The Golden Horizon. Hij wist grote namen voor zijn Horizon-karretje te spannen: C. Day Lewis, Dylan Thomas, H.G. Wells, George Orwell, Cecil Beaton, Louis Aragon, ‘A Message from Moskou’ van Alexei Tolstoy, Paul Eluard, Arthur Koestler, Bertrand Russell, Alberto Moravia, Hermann Hesse, T.S. Eliot, E.E. Cummings, Marianne Moore, Edith Sitwell... Hij had geen boodschap aan wat zijn lezers prefereerden, maar koos naar zijn eigen inzichten.

Connolly's oeuvre is klein: de korte roman, die aan de Rivièra speelt The Rock Pool is uit 1935, een knap boek over de gevaren van het schrijverschap Enemies of Promise is uit 1938, de essaybundel The Condemned Playground verscheen in 1945, in 1953 kwam Ideas and Places, een keuze uit de ‘comments’ die hij voor Horizon schreef, in 1963 Previous Convictions, voor een groot deel gevuld met tien jaar boekbesprekingen, aangevuld met een paar parodieen, onder andere op James Bond. Het boeiendst zijn de verslagen van zijn reizen: Florence bij 70 voorbeeld, waarvan hij vroeger niet hield, Rome, Griekenland. Tien jaar later, bij zijn zeventigste verjaardag verscheen The Evening Colonnade (David Bruce & Watson). Het patroon is nog steeds hetzelfde: reizen, vele boekbesprekingen van gewoonlijk slechts enkele bladzijden en handelend over in die tien jaar verschenen boeken over Voltaire, Proust, Yeats, Huxley, Orwell, Solzhenitsyn, Hemingway, in totaal zo'n zestig. De bundel wordt afgesloten met beschouwingen over ‘Art Nouveau’, studies over psychologie, Engelse landhuizen, belangrijke bibliotheken, detectives, een grapje over ‘My Nobel Prize’ en ten slotte een telefonische conversatie met zijn ‘vaderfiguur’ Logan Pearsall Smith, in 1946 overleden.

Die komt eens vragen hoe het eigenlijk met de boeken staat, die hij - Smith - heeft geschreven. Zijn autobiografie Unforgotten Years?

Een uitspraak daaruit maakte toen nog al gerucht: ‘De mensen zeggen dat leven de hoofdzaak is, maar ik prefereer lezen.’ Zijn bundels met geestige aforismen: Trivia, More Trivia, Afterthoughts? Ze zijn geschreven in een soort mandarijnenproza, dat hij eindeloos schaafde; hij schreef bepaald niet om den brode. Hij presenteert zich in het voorwoord bij de verzamelbundel All Trivia: ‘“Je moet oppassen niet te veel over Stijl te denken, zei mijn vriendelijke raadgeefster, of je wordt net als die kieskeurige lieden, die maar slijpen en slijpen tot er niets meer over is.” “Zijn er dan werkelijk zulke Mensen,” vroeg ik gretig. Maar de goed ingelichte dame kon me geen nauwkeurige in-

[p. 71]

formatie over Hen geven. Ik hoor vaak over Hen op deze tantaliserende manier, en misschien zal ik eens het geluk hebben ze tegen te komen.’ Hij was een stijlaanbidder, die onze tijd zich niet eens meer als een curiosum zal herinneren. Connolly, die na Oxford een tijdlang secretaris van Pearsall Smith is geweest, een sinecure, die hem vele vreugden des levens verschafte, is in zekere zin de leerling van Smith, wat de verzorging van zijn taal betreft: hij is alleen beduidend minder maniakaal. Maar ook een lezertje!

Ook in The Evening Colonnade zijn de reisverslagen het boeiendst: gondoliers, slaapwagens, de Charentais-meloentjes uit de Provence, de hotels, goed tafelen, de teleurstellingen van het Prado: ‘Wat is mijn smaak er op achteruit gegaan. Bosch betovert me niet langer... De wilde fantasieën van de Tuin der Vreugden lijken wel stripverhalen.’ Hij ging in deze tien jaar wat verder van huis: Uganda, Kenya, Tanzania, waarover hij prachtige bladzijden schreef. De besprekingen, die dan volgen zijn vaak interessant, vooral als ze over schrijvers gaan, die Connolly heeft gekend. Zo verweeft hij zijn herinneringen aan Aldous Huxley, die teruggaan tot zijn studententijd met zijn beschouwing over het boek van Huxley's echtgenote, This Timeless Moment van Laura Archera Huxley. Het zelfde bij zijn stuk over Ian Fleming, die hij dertig jaar had gekend. Ondanks dat beweert hij nog veel geleerd te hebben uit de levensbeschrijving van John Pearson, The Life of Ian Fleming. Connolly is trouwens over het geheel zeer mild in zijn oordeel. Zo is hij bijzonder te spreken over A Moveable Feast van Ernest Hemingway, postuum verschenen en naar mijn smaak reeds het boek van een uitgebluste schrijver. Connolly over ‘Little Magazines’ - die ‘bestuivers van kunstwerken: literaire bewegingen en eventueel literatuur zelf zouden niet zonder ze kunnen bestaan’ is bijzonder de moeite waard. Hij onderscheidt twee soorten: dynamische en eclectische. ‘De dynamische redacteur leidt zijn magazine als een commandogroep, waar uitgezochte mensen getraind worden om de vijandelijke positie aan te vallen: de eclectische is als een hoteleigenaar, wiens kamers iedere maand met weer een andere kliek worden gevuld.’

Horizon was eclectisch - volgens hem. Verderop motiveert hij de noodzaak: toen de oorlog uitbrak ‘moest een magazine wel eclectisch zijn om te overleven. Het was het goede moment om alle schrijvers in de Ark bijeen te brengen en alleen dan kon de Ark de papierdistributie passeren - door dollars te verdienen of prestige.’

Kenneth Tynan, al evenzeer een Oxfordman, hoewel bijna 25 jaar jonger dan Connolly, gevreesd en gewaardeerd als film- en toneelcriticus, kenner van het stierengevecht, waarover hij bijzonder levendig berichtte in zijn boek Bull Fever uit 1955, publiceerde in 1967 een omvangrijke bundel Tynan Right and Left, artikelen over toneel, film, mensen, plaatsen en gebeurtenissen. Hij heeft er een bijdrage ‘Cyril Connolly at Fifty’, uit 1954. Hij vertelt er dat Connolly aan het werk was aan een ‘korte roman’ - ik vraag me af wat dat geweest kan zijn. Connolly bekent dat hij het lang kan uithouden zonder te werken, maar er blijkt toch wel dat hij niet met de armen over elkaar zit. Hij moet zijn neusbeertje verzorgen, vroeger had hij, zoals opgemerkt, maki's als huisdier en reisgezel en zijn kamers waren van hun duidelijke stank doortrokken. Hij tuiniert hartstochtelijk en avontuurlijk en was toen van plan een ‘vergifhoekje’ in zijn tuin aan te leggen. De lijst van zijn hobbies is indrukwekkend: ‘lezen, reizen, praten, eten, drinken, autorijden, tuinieren, denken, struiken planten en naar vissen kijken, bouwkunst, porselein, zilver, schilderijen, meubels, lezen, lezen, lezen.’ Epicurist of sybariet - we mogen kiezen.