Maatstaf. Jaargang 22

[p. 19]

H. Verhaar Franz Kafka, het geheim van het slot

Na de streek van zijn geboorte, huis en haard, vrouw en kinderen verlaten en aldus alle banden met zijn oude leven verbroken te hebben, is K. terechtgekomen in een dorp dat het dorp van de graaf Westwest blijkt te zijn. Hij wil er een nieuw bestaan opbouwen en probeert zich er te vestigen en zich toegang te verschaffen tot het grafelijke slot. Dat deze onderneming, al is zij gedoemd te mislukken, op zichzelf niet onzinnig is, vinden kennelijk ook de slotautoriteiten, want zij gaan op K.'s uitdaging in, aanvaarden hem als door henzelf ontboden landmeter en staan hem dienovereenkomstig toe tijdelijk in het dorp te verblijven. K. krijgt zelfs assistenten toegewezen. Niettemin zal hij het slot nooit bereiken en in het dorp geen voet aan de grond krijgen. Hij is en blijft er een vreemdeling, een weerloze verstotene die tegen de verstikkende papierwinkel en de volstrekt ondoorgrondelijke ambtenarenhiërarchie van de grafelijke overheid niet is opgewassen en wiens herhaalde pogingen om met het slot in contact te treden door de dorpsbevolking, onverschillig of hij opzettelijk grof te werk gaat of het taktisch denkt te doen, worden gadegeslagen met angst, vijandschap, argwaan en ergernis. Men laat hem voelen dat het al heel wat is dat hij geduld wordt, ijdele dwaas die hij is, overmoedig uit onwetendheid en ongevoelig voor de eigenaardigheden van de ‘heren’ en de instanties die zij vertegenwoordigen. De paar dorpelingen die bereid zijn hem te helpen blijken daar óf in het geheel niet toe in staat te zijn - het zijn zelf uitgestotenen - óf slechts schijnbaar, omdat de hoge relaties die zij denken te hebben - en dat denken ze met recht van het dorp uit gezien - in werkelijkheid weinig voorstellen. Voor het slot gaat het hier immers om ambtenaren die, hoeveel moeite het ook kost ze te benaderen, tot de allerlaagste behoren en die in ieder geval niets kunnen of willen doen.

Het slot behoort, zoals gezegd, tot Kafka's onvoltooide werk, maar niet tot het onvoltooibare. Het zou niet anders kunnen aflopen dan met K.'s dood of met een eeuwig schaak: K. zal nooit een stap dichter bij zijn doel komen, maar te verslaan is hij ook niet, daarvoor is hij net te ver in het domein van de vijand doorgedrongen. Dat zijn althans de twee mogelijkheden die je als lezer ziet. De schrijver heeft, als we Max Brod mogen geloven - en er is geen enkele reden waarom we dat niet zouden doen in deze kwestie - nog iets subtielers bedacht. Een combinatie van beide mogelijkheden met de schijn van een halve overwinning. Kafka was volgens Brod van plan K. te laten sterven, niet tengevolge van ouderdom, ziekte, een ongeval of een misdrijf, maar van uitputting. Op zijn sterfbed zou hem nog juist de heuglijke tijding bereiken dat het slot hem ‘bepaalde bijkomstige omstandigheden in aanmerking genomen’ toestemming verleende zich in het dorp te vestigen.

Dit ironische, zeer gesloten einde, is voor de lezer het begin. Tegen Gustav Janouch zei Kafka dat zijn geschrijf niets dan zijn persoonlijke angstspook is, dat het niet gedrukt moest worden maar verbrand en uitgedoofd, dat het geen enkele betekenis heeft. ‘Ik ben geen licht,

[p. 20]

ik ben alleen tussen mijn eigen dorens verdwaald, ik ben een doodlopende straat. Maar wij zijn die straat nu ingelopen en hebben er betekenis aan toegekend, nu is er geen weg meer terug, zoals ook Brods negéren van de testamentaire beschikking niet meer ongedaan gemaakt kan worden. Er rijzen vele vragen en als ze niet te beantwoorden zijn is het altijd nog de moeite waard ze te stellen.

Wat heeft K. voor leven geleid voor hij op reis ging en in het dorp belandde? Waarom heeft hij dat leven prijsgegeven voor een bestaan met zóveel onzekerheid? Toen hij van huis vertrok, wist hij toen waarheen zijn reis hem voeren zou of is zijn confrontatie met de graaf Westwest aan toeval te wijten? Of wellicht te danken? Is hij echt landmeter of geeft hij zich alleen maar voor landmeter uit? Heeft het slot hem echt ontboden of speelt het een spelletje? Met welk doel? Wat heeft K. in het dorp te zoeken? Wat denkt hij te vinden in het slot? De assistenten die hem toegewezen worden, zijn dat werkelijk hulpkrachten of moeten we ze eerder als bewakers zien? Wat zijn de bijkomstige omstandigheden die het slot tenslotte in aanmerking zou gaan nemen?

En zo verder. De Kafkakunde heeft zich vooral beziggehouden met de vraag wat er in het slot gevestigd is - maar het is al de vraag of dat een legitieme vraag is -, en meer terloops heeft zij ook nog onderzocht of Kafka, toen hij zijn boek schreef, een werkelijk dorp en een werkelijk kasteel voor ogen stonden en zo ja welk - en daarvan is het zeker de vraag of het legitieme vragen zijn.

Reeds dit laatste probleem, om met het gemakkelijkste te beginnen, is niet eenvoudig te beantwoorden.

Kafka kan aan literaire kastelen gedacht hebben, met name aan de allegorische burchten Het labyrint van de wereld van de klassieke Tsjechische schrijver Comenius; of aan het kasteel en het dorp die zo'n belangrijke rol spelen in de roman De grootmoeder van Bozena Nemcová, die Kafka las en bewonderde. Op deze kastelen kom ik nog terug. Ook kunnen hem werkelijke burchten voor ogen hebben gestaan. Er zijn er vele in Bohemen en verscheidene komen in aanmerking. Daaronder vooral het kasteel van Wallenstein en de graven Clamm-Gallas in Frydlant, vlakbij de huidige Tsjechisch-Oostduitse grens, waarheen Kafka voor de Arbeiterunfallversicherungsanstalt op dienstreis was geweest en dat hij had beschreven in zijn dagboek. Maar ook het platteland van Sirem, waar zijn zusje woonde en waar hij vaak logeerde, is een mogelijkheid, en zelfs de Praagse burcht. Ikzelf voel wel voor het slot van het dorp Kuttenplan, vlakbij Planá, waar Otda woonde en waar een deel van het boek geschreven is. Een Baedeker van Oostenrijk-Hongarije uit Kafka's tijd merkt over dit dorp op: ‘mit Schloss auf dem Kellerberg (unzugänglich)’, en vooral deze toevoeging tussen haakjes is nogal overtuigend. Jan Molitor heeft indertijd een pleidooi gehouden voor Frydlant. Als men zich Frydlant voor ogen stelde, werd de roman toch wel veel duidelijker, werkelijker, minder metafyisch, meende hij. Maar vermoedelijk heeft Kafka helemaal niet aan Frydlant gedacht, als hij ergens aan gedacht heeft. Of hij heeft er hoogstens een beetje aan gedacht.

Klaus Wagenbach heeft de knoop doorgehakt en aan de discussie een einde gemaakt, helaas geenszins door de mogelijkheid te opperen dat Kafka wel niet één bepaald dorp-met-slot op het oog zal hebben gehad, evenmin door de kwestie voorgoed als onbelangrijk terzijde te schuiven, maar door het spoor van Kafka's vader te volgen naar het dorp van de grootvader. Hij is er zózeer van overtuigd het enige echte slot gevonden te hebben, dat de vraag of hij gelijk heeft voor een ogenblik interessanter is dan de vraag of de zaak van belang is.

Wagenbachs dorp ligt een goede 100 kilometer ten zuiden van Praag. Het is tegenwoordig een inrichting voor geestelijk gehandicapte jongens rijk, die geleid wordt door nonnen en is gevestigd in wat de bevolking ter plaatse nog steeds ‘het slot’ noemt: een door schuren en boerderijen omgeven stijlloos bouwsel uit het

[p. 21]

eind van de 18e eeuw, dat ondanks zijn poort, binnenplaats en toren in de verste verte niet op een oude ridderburcht of een pronkend paleis lijkt - om met Kafka te spreken - en reeds op korte afstand zó'n rommelige indruk maakt dat iemand die niet wist dat het een slot was het voor iets anders zou houden. Daar in Wossek of Wohsek - Duits voor Osek - overleed op 10 december 1889 de slager Jacob Kafka, laatste van de joden, die er voor de grote uittocht naar de stad gewoond hadden. Zijn begrafenis werd overeenkomstig de joodse traditie vrijwel zeker bijgewoond door zijn oudste kleinzoon uit Praag, die toen zes was en nadien vermoedelijk nooit meer een stap in het dorp gezet heeft. Wél heeft hij er nog vaak over horen spreken, want zijn vader hield ervan zijn kinderen voor te houden dat hij ze in staat stelde in Praag een herenleventje te leiden en dat dat wel iets anders was dan zijn eigen harde jeugd op het Boheemse platteland.

Misschien klonken Kafka de verwijten van zijn vader nog in de oren, en misschien voelde hij weer de kou van die tocht in december 1889 door het dorp om het slot heen naar het joodse kerkhof aan de rand van het bos, toen hij jaren later zijn roman over K. schreef en als plaats van handeling een winters dorp met een weinig kasteelachtig kasteel koos. Maar verder?

Al is de overeenkomst treffender dan bij een willekeurig dorp-met-slot het geval zou zijn, het moet teleurstellend genoemd worden dat het slot in Osek niets onheilspellends heeft, niet op een berg ligt en bij een dorp behoort waar nergens een brug te bekennen valt waarop je, vóór de grote sprong in het ongewisse, lange tijd kunt aarzelen en in een schijnbare leegte omhoogkijken.

Daar komt bij - waarmee we van de werkelijkheid van het Boheemse platteland terugkeren naar de werkelijkheid van Kafka's boek - dat de huidige slotvrouwen uitermate gastvrij zijn en graag bereid een nieuwsgierige vreemdeling het heiligste der heiligen binnen te leiden (een sombere refter vol in zichzelf gebarende jongens en op de muur een rood vaan met de tekst ‘wij strijden voor vrede en socialisme in de wereld’).

Een dergelijke gastvrijheid gaat te ver. Iedereen die Kafka's boek gelezen heeft is weliswaar weinig wijzer geworden, weet niet wat er precies met het slot aan de hand is, wat er te vinden kan zijn als men alle kanselarijen doorgekomen is, waar het zijn macht aan ontleent en waarom het zo'n onweerstaanbare aantrekkingskracht op K. uitoefent, maar één ding weet hij stellig zeker: er voeren vele wegen heen, maar geen enkele die toegang geeft. Toen niet en nooit.

[...]

En de boeiendste vraag, de vraag die ons het dichtst brengt bij de kern van de betekenis van Kafka's werk, is wat er in het slot gehuisvest is. Wie hem naar eer en geweten wil beantwoorden ziet zich gesteld voor het probleem dat wat in het boek het slot geldt evenzeer geldt voor het boek als zodanig. De landmeter en de lezer die hem op zijn moedeloze tocht volgt, hebben overeenkomstige ervaringen; gesloten slot, gesloten boek. Toch is het de moeite waard een poging tot het vinden van een sleutel te wagen, desnoods van een die alleen voor mij geldt.

We hebben gezien hoeveel pogingen er zijn ondernomen vanuit wereldbeschouwingen, vanuit het werk en niets dan het werk, vanuit de biografie. Er is ook gezegd dat Kafka ons de sleutel in handen heeft gegeven in de Brief aan zijn vader, waarin hij opmerkt dat de wereld voor hem in drieën gedeeld is: één wereld ‘waarin ik, de slaaf, leefde onder wetten die alleen voor mij waren uitgevonden en waaraan ik bovendien, ik wist niet waarom, nooit geheel kon voldoen, dan een tweede wereld die oneindig ver van de mijne verwijderd was, waarin u leefde, bezig met regeren, met het uitdelen van de bevelen en met de ergernis dat die niet werden opgevolgd, en tenslotte een derde wereld, waarin de overige mensen gelukkig en vrij

[p. 22]

van bevelen en gehoorzamen leefden.’ Is dat niet precies de situatie van Het slot? De wereld waarin Kafka leeft als slaaf van zijn vader als de wereld die K. verlaten heeft; de wereld waar de vader en zijn macht zetelen als het slot met zijn ondoordringbare ambtenarij; de wereld waar de anderen gelukkig zijn als de dorpsgemeenschap. Het lijkt erop - en wat de samenhang is zal ik nog laten zien -, maar het is het niet. Over het leven dat K. achter zich gelaten heeft weten we zo goed als niets, maar we weten heel zeker dat de dorpsbevolking allerminst vrij en gelukkig is; ze is integendeel helemaal overgeleverd aan de invloed van het slot dat geen enkele ongehoorzaamheid duldt. Men heeft de roman een moderne Divina commedia genoemd, in het dorp de gewone wereld gezien en het slot - Vestdijk noemde het een ‘plomp decreet’ - verheven tot zetel van de goddelijke genade die wij allen en K. in ons aller naam deelachtig trachten te worden. Ook heeft men het slot opgevat als een woonstee van de duivel, van het alomtegenwoordige kwaad, waarmee K. voor ons allemaal de strijd aanbindt. Psychoanalytici laten Kafka in de landmeter rebelleren tegen zijn vader, progressieve marxisten zien een revolutionair in hem, het prototype van de man die zich uit eigen beweging inzet voor de verandering van zijn lot en dat van de zijnen. Ikzelf neig tot het vermoeden dat het slot een gigantisch computercentrum herbergt waar een paar ambtenaren in het geniep alles van ons weten zonder dat wij de opgeslagen informatie en de aanwending ervan kunnen controleren. En voor de Tsjechische jeugd die volgens Goldstücker Het slot overschreef, doorgaf en er zelfs een brommer voor over had, heeft de graaf Westwest zonder twijfel de duidelijk herkenbare trekken van Stalin vertoond, en een van zijn lage ambtenaren die van president Novotny.

Het nadeel van dergelijke ‘herverwoordingen’ - Kafka zelf roert de vraag tenslotte niet eens aan - is onmiskenbaar dat ze veel zeggen over de lezer in kwestie en weinig over het boek.

Maar het zou verkeerd zijn daaraan de gevolgtrekking te verbinden dat ze dus niets zeggen. Kafka heeft het probleem, juist door eraan voorbij te gaan, zelf opgeroepen en een tekst is pas literatuur als er een lezer is die er betekenis aan toekent. De verschillende interpretaties van verschillende lezers zeggen ieder voor zich iets en tesamen vrij veel, aangenomen dat we met goede lezers te maken hebben, en vooral ook met ontvankelijke en niet al te bevooroordeelde. Het kan geen toeval zijn dat de een - Max Brod - in dit en niet in enig ander literair slot de Genade vermoedt en een ander ponskaarten. Er is een samenhang tussen de rebellie tegen de vader van de Freudianen en de rebellie tegen de maatschappij van de marxisten.

Het komt er, denk ik, op neer dat het slot leeg is en dat het een ieder - binnen de grenzen van het nauwgezette lezen - vrij staat het te vullen. Gelijk heeft niemand, ongelijk evenmin. De opgesomde interpretaties lopen tot op grote hoogte slechts schijnbaar uiteen trouwens, ze zijn alleen te concreet om de geheime waarheid van de roman volledig recht te doen. Gemeenschappelijk hebben ze het vermoeden dat het slot iets te maken heeft met ons geluk. Vestigt men zoiets algemeens als het Geluk in het slot - of het Ongeluk, dat doet er niet toe, een geluk dat zich onbereikbaar verschanst heeft is zijn tegendeel, zoals een onbereikbare goddelijke genade een duivelse ongenade is - dan heeft men wel een gelijk van groter geldigheid, maar aan de ene kant nog lang niet algemeen genoeg, aan de andere kant zó vaag en algemeen dat er over het boek niet veel meer mee verklaard is.

Moeten we dan met Emrich vaststellen dat het kenmerkende van Kafka's waarheid juist is dat ze zich niet anders laat formuleren dan in ‘schrijvers eigen termen, namelijk in de woorden en beelden van de roman zelf?’ De machteloosheid van de wetenschap, die het zoeken opgeeft dat de gewone lezer voortzet?

Dat geloof ik toch niet. Het slot bevat wel degelijk aanwijzingen dat het niet alleen maar

[p. 23]

gaat over wat er woordelijk staat. Er is wel degelijk een formuleerbare onderliggende betekenis. Dat die betekenis niet op een andere, betere wijze overtuigend over te brengen is dan in de termen van het boek zelf, in zijn eigen beelden, wil ik niet ontkennen. Het is een andere kwestie.

Wat Kafka voor zichzelf formuleert en ons als lezers duidelijk maakt, is dat alles wat K. nastreeft uiteindelijk, net als zijn falen, in hemzelf gelegen is. Wil de landmeter wel wat hij denkt te willen? Weet hij eigenlijk wel wat hij wil, en - wat nog belangrijker is - wat ook daadwerkelijk in zijn vermogen ligt? Als hij al geruime tijd in het dorp is en teleurstelling op teleurstelling heeft moeten verwerken, belandt hij op een nacht bij toeval in de slaapkamer van de ambtenaar Bürgel, door wie hij vanuit bed langdurig wordt toegesproken. Deze ‘heer’ legt hem geduldig en omstandig uit dat soms ineens, door een kleinigheid, misschien een gebaar of een oogopslag, mogelijk wordt wat eigenlijk niet mogelijk is, en hij suggereert niet slechts dat het nu wel eens zo'n moment zou kunnen zijn, maar biedt ook hulp.

Dat is wat K. met inzet van al zijn krachten bevochten heeft, het glorieuze moment waarop hij al zo vele dagen wacht, de eerste - en laatste! - keer dat iemand van het slot zich bereid toont hem te helpen en daartoe een mogelijkheid ziet. Maar wat doet K.? In plaats van op te springen van vreugde en gretig toe te happen is hij geheel afwezig. Hij luistert nauwelijks, kan zijn ogen niet open houden van vermoeidheid en valt tenslotte in slaap. Met als gevolg dat hij weer van voren af aan kan beginnen en daar ditmaal zelf schuldig aan is. Het is in de literatuur een bekend thema dat de held in slaap valt op het allerongelukkigste moment, en deze slaap is dan ook nooit zonder bijzondere betekenis.

[...]

Wie uitgerekend in slaap valt als hij zijn doel nadert, is er geestelijk noch lichamelijk aan toe dat doel te bereiken. Vechtend tegen het slot en vechtend, daar bij Bürgel op bed, tegen de slaap, vecht K. zonder het zich bewust te zijn - en daardoor juist - tegen zichzelf. Net als de man uit de parabel Voor de wet, de verbinding tussen Het proces en Het Slot, houdt hij halt bij een wachter die hij had kunnen passeren. Hij is een stap vooruit op Jozef K. en dat is op zichzelf niet gering, maar het neemt niet weg dat ook hij al faalt in een eerste fase. Hij mist de kans tot het inzicht te komen dat geen slot zo gesloten is of er is wel één poort voor hem alleen bestemd. Hij gaat te gronde aan zijn eigen gebrek aan inzicht in zichzelf. Dat is nu eenmaal het lot van de mens volgens Kafka, die schreef dat er wel een doel is maar geen weg en wel hoop maar niet voor ons.

Het slot is, als gezegd, voor de literatuurkritiek even ondoorgrondelijk en onbereikbaar als het slot dat is voor K. Vele wegen leiden er heen, geen enkele geeft toegang. Al moet er voor iedere lezer één poort zijn die voor niemand anders dan voor hem alleen bestemd is. Het slot ligt nergens en er is niets te vinden. Indien het toch bestaat, dan als wancreatie van onszelf; en indien er iets gevestigd is, dan wat wij er zelf in geprojecteerd hebben.

Tot zover wij lezers. Maar nu Kafka zelf.

[...]