Maatstaf. Jaargang 21

[p. 24]

Dick Verkijk Wat niet in de memoires van Vogt staat

Antisemitische maatregelen bij de radio

De jodenvervolgingen in Duitsland hebben in ons land voor de oorlog altijd grote verontwaardiging gewekt en vooral organisaties in de vooruitstrevende hoek hebben het nationaal-socialisme niet in de laatste plaats om zijn anti-semitisme bestreden.

Maar nazi-Duitsland heeft toch kans gezien om van ‘de joden’ een ‘Frage’, een probleem te maken - óók bij de anti-antisemieten. Met nadruk willen we vaststellen, dat we hiervan beslist geen studie hebben gemaakt, maar bij het doornemen van de jaargang 1939 van Vrije Geluiden viel ons een aantal artikelen op, waaruit we een paar zinnen willen citeren, omdat ze toch een beeld geven, welke voorstellingen over het ‘jodenprobleem’ er bij ons leefden toen wij werden bezet.

De artikelen zijn alle geschreven door volstrekt integere mensen, die er stuk voor stuk op uit waren het anti-semitisme, dat zij verafschuwden, te bestrijden.

‘Er bestaan nog steeds velen,’ schrijft dr. P.J. Waardenburg in Vrije Geluiden van 14 januari 1939, ‘die van geestelijke rasverschillen (tussen joden en niet-joden) niet willen hooren en eveneens verzet een aantal Joden zich ertegen een aangeboren geestelijk verschil tusschen zichzelf en niet-joden te erkennen. Zelfs het woord ras hooren zij in dit verband niet gaarne. Maar met dergelijke overgevoeligheid komen wij niet verder in de hoogst ernstige tijden, die wij thans beleven. (...) De vraag is dus deze: Voelen Joden en niet-joden zich van nature aan elkaar gelijk? Voelen zij zich bij elkaar volkomen op hun gemak, is hun alle onwennigheid volkomen vreemd?’

Dr. Nicolette Bruining, voorzitster van de vpro, een week later: ‘Want er heerscht thans in dit opzicht zulk een overgevoeligheid, dat een objectieve beschouwing hiervan thans haast niet meer mogelijk is.’ Men is geneigd uit sympathie met de joden vanwege hun tragische lot, ‘uitsluitend over hun deugden en groote capaciteiten te spreken. En dat is natuurlijk ook onjuist, met deze voorstelling van zaken zijn noch de Joden, noch wij gebaat.’ Prof. dr. J. Lindeboom spreekt in Vrije Geluiden van 17 juni 1939 vol afkeer over de ‘pogroms en verdere bestialiteiten, waarvoor onze oostelijke buren blijkbaar met zoo goed gevolg bij hún oostelijke buren, de Russen, in de leer zijn geweest.’ Hij verwerpt de ‘quasiwetenschappelijke en -historische beschouwingen’ van de nazi's, maar zegt dan toch dat er ‘een korrel waarheid’ in zit. ‘Biologisch gesproken zijn Joden anders dan de anderen, lichamelijk en geestelijk.’ En als de vrijzinnigprotestantse wereld een hulpactie op touw zet voor joodse vluchtelingen, wordt vermeld, dat het hulpcomité tot nog toe ook veel heeft kunnen doen ‘voor de protestantse niet-arische vluchtelingen’.

Er werkten voor de oorlog veel joodse landgenoten bij de omroep, vooral in de verschillende omroeporkesten. Twee omroepen hebben zich wat hun joodse medewerkers betreft slecht tot zeer slecht gedragen. Op 5 januari

[p. 25]

1941 ‘louwmaand’ schrijft ‘Kameraad’ Rosman aan ‘Kameraad’ Van de Vegte in zijn brief, waar we al eerder uit hebben geciteerd: ‘De kro telt nog slechts twee joodsche musici, in de leiding van de kro zit geen enkele jood. Sinds de Heer Schaffers de leiding van de programma-afdeeling bij den kro in handen nam, verdwenen ruim 15 joden uit het kro-Orkest.’ Dat gebeurde in oktober 1939! Op 30 december 1940 had Frans Mikkenie zich tegenover de Hauptabteilung Volksaufklärung und Propaganda ook over Schaffers uitgelaten. Freudenberg kreeg Mikkenies rapport ter inzage en legde in een ‘Aktennotiz’ bestemd voor de Hauptabteilung vast: ‘Ik zal die zaak nauwkeurig laten onderzoeken, en als Schaffers in de aangeduide zin heeft gewerkt, er voor zorgen, dat hij op passende wijze in het verdere radiowerk wordt ingebouwd.’

Voor de oorlog had een in Duitsland in het Nederlands verschijnend blaadje ‘Wereld-Dienst’ zich al druk gemaakt over ‘verjoodsing’ van de omroep in Nederland. Vlak voor de Duitse invasie, op 19 maart 1940, stond er een stuk in ‘De avro-omroep in joodse handen.’ Als ‘bewijs’ werd aangevoerd, dat ‘Guus Weitzel, L.J. Jordaan, mevr. Antoinette van Dijk e.a. behoren tot het volk van het Oude Testament’ en ‘de neutrale landen (moesten) hun Joden eens bijzonder scherp onder deloupe nemen en bijzonder streng waken over hun politieke bemoeiingen’. De Radiogids van de vara reageert er bijzonder fel op en wil de avro ‘bij alle verschil van inzicht, dat wij met de avro hebben gehad en nog wel eens zullen hebben (...) tegen de aantijgingen in bescherming nemen.’ In de Radiobode van de avro hebben wij geen reactie gevonden, noch op het stuk van de Wereld-Dienst noch op het kritische commentaar van de vara. De eerste reactie komt op 21 mei, zes dagen na de capitulatie: Vogt ontslaat een groot aantal joodse medewerkers, nog voor er van enige antisemitische maatregel van Duitse zijde sprake is. Zij krijgen geen schadeloosstelling. En daar gaan ze: Jacob Hamel, Han Hollander, Max Tak, Ida de Leeuw van Rees, Jettie Cantor, Chita (Boris Lensky), Albert van Raalte, Antoinette van Dijk. Huilend verlieten de ontslagenen de avro-studio. Of Antoinette van Dijk ook joodse was, wist Vogt niet zeker, maar hij heeft toen maar het zekere voor het onzekere genomen en ook haar maar ontslagen. (Volgens sommigen is mevrouw Van Dijk wel joodse, volgens anderen niet, maar dit leek ons te irrelevant om het uit te zoeken.)

Na de oorlog maakt Vogt zich boos over het feit dat de Duitsers joodse componisten verboden, want wie zijn dat? - het is nauwelijks na te gaan. ‘Het gevolg is, dat, bij twijfel, de componist van een of ander muziekstuk maar, wat zijn naam betreft, door de programma-opsteller wordt geariseerd’ waaruit maar weer blijkt, dat anderen dan Vogt in twijfelgevallen de beslissing ook nog wel eens ten gunste van joden namen.

Jacob Hamel heeft later nog wel eens een brief aan Vogt geschreven en hem om een muziekstukje gevraagd, dat in de avro-archieven moest zitten en dat hij nodig had voor een boekje, waar hij voor tijdverdrijf mee bezig was. Hij heeft nooit antwoord gehad, omdat Vogt het ‘te gevaarlijk vond om met joden contact te hebben’. Jacob Hamel heeft er zich ook tegenover Frits Thors wat triest over beklaagd, dat hij niet eens het avro-jaarverslag toegestuurd had gekregen.

Willem Vogt ontkende in eerste instantie ten stelligste, dat hij die ontslagen heeft gegeven. Geconfronteerd zijnde met enige nadere gegevens zegt hij, dat Han Hollander werd ontslagen, omdat er niet meer gevoetbald werd, en Jacob Hamel en Antoinette van Dijk omdat er zodanige programmawijzigingen optraden na de bezetting, dat hij geen gebruik meer van hun diensten kon maken. Zij waren, aldus Vogt, alledrie free-lancers. Hij heeft ook een ‘wenk gegeven aan de redactie van de Radiobode om de namen van joodse medewerkers te veranderen om ze niet in moeilijkheden te brengen’.

Tegen het eind van de oorlog is Vogt met een

[p. 26]

door hem zelf ontworpen brief naar Albert van Raalte gegaan, waarin stond dat hij, Van Raalte, altijd goed was behandeld door Vogt. Om een reden, die insiders tot op de dag van vandaag verbaast, heeft Van Raalte die brief getekend. Het is na de oorlog Vogts redding geweest. Er is echter nóg een brief van Van Raalte, waarin hij verklaart ‘dat hij op 21 mei 1940 als vaste medewerker bij de avro zonder meer ontslagen is kennelijk uit hoofde van het feit, dat hij toch op den duur als Jood door den bezetter wel niet gehandhaafd zou worden.’

Door Dubois, Haccoû en Enserinck is in de concentratieperiode een schadevergoedingsregeling opgesteld, waarbij de door de avro ontslagen medewerkers met terugwerkende kracht alsnog schadeloos werden gesteld. Daar viel ook Jettie Cantor onder, die nu zegt, dat Vogt het verschrikkelijk vond dat hij haar moest ontslaan en het haar ‘in tranen’ heeft meegedeeld, nadat hij nog geprobeerd had haar te laten spelen in haar eigen ensemble, dat dan niet meer haar eigen naam, maar die van Johnny Kroon droeg. En in Westerbork had zij nog met Han Hollander gesproken, ‘die vol lof was over Vogt’, aldus mevrouw Cantor. Vast staat, dat zowel mevrouw Cantor als Han Hollander (evenals de andere al genoemde ontslagen joodse medewerkers) onder Dubois' schadeloosstellingsregeling vielen en ook daadwerkelijk het geld met terugwerkende kracht uitgekeerd hebben gekregen.

Vast staat ook, dat de ontslagbevoegdheid van Vogt pas ophield op 1 januari 1941, toen officieel werd geconcentreerd en Dubois die bevoegdheid overnam. En op 21 mei 1940 was er nog helemaal geen ontslagplicht voor joden dus gevreesd moet worden, dat de tranen van Vogt toch enigermate krokodilletranen zijn geweest.

Toen begin 1941 in Hilversum, nog vóór zulks landelijk was verordonneerd, op de restaurants de bordjes verschenen: ‘Joden niet gewenscht’ hing er ook een op het avro-restaurant. Dubois heeft onmiddellijk laten weten, dat de studio's onder zijn jurisdictie vielen en heeft het bordje laten verwijderen.

Het is rechtvaardig ten aanzien van Vogt óók te vermelden, dat hij later in de oorlog wapens van de kp in huis heeft gehad, waardoor hij groot persoonlijk risico liep.

Op het anp in Amsterdam was men er nog sneller bij. Daar stapte op 15 mei, zeer vroeg in de morgen, de perschef van de Duitse ambassade H. Hushahn Jr. het redactielokaal binnen en ontsloeg alle drieëntwintig joodse medewerkers onder wie - de overigens afwezige - chef-redacteur Cohen. Directeur Van de Pol was daar niet bij aanwezig, maar erkende blijkbaar wel de rechtskracht van dit besluit, want hij trok het niet in.

Hoe dan ook: de anp-ers stonden op straat en kregen later uit ‘de kleine kas’ theoretisch zes weken salaris, maar toen Nol Lissauer verscheen, hadden ze voor hem nog maar veertien dagen. H.M.A.N. Koemans - hij zou later een meeloper blijken te zijn - stuurde de ontslagenen een brief met de mededeling, dat het hun verboden was het anp-gebouw nog te betreden, zodat ze niet eens hun eigen privé-spullen, die er nog lagen, konden ophalen. Bij de Raad van Beheer van het anp kregen ze nul op het request en toen Nol Lissauer namens de ontslagenen in Leiden aanklopte bij de voorzitter van de Nederlandse Dagblad Pers (die het anp als gezamenlijke persdienst had opgezet), de heer Henny, zei deze: ‘Ik heb wel wat anders aan mijn hoofd dan me met de joden van het anp te bemoeien.’ Ten slotte heeft de Nederlandse Journalisten Kring zich over hun ontfermd en hun een uitkering gegeven totdat in de loop van 1940 ze ander werk hadden gevonden. Dat was de dank van het anp voor vijf dagen en nachten in touw zijn om de Nederlandse luisteraars op de hoogte te houden van wat er aan de hand was.

En dat gebeurde allemaal door Nederlanders, want natuurlijk blijft Van de Pol verantwoordelijk voor de ontslagen bij het anp. Een Duitse ambtenaar, die kort na de bezetting

[p. 27]

gedetacheerd was bij het Departement van Economische Zaken in Den Haag zei tegen Lissauer, toen hij zich ook bij hem over het ontslag beklaagde: ‘Kein Jude darf entlassen werden weil er Jude ist’ - geen jood mag om zijn joods-zijn ontslagen worden; dat was toen inderdaad nog zo.

Maar bij de Rundfunkbetreuungstelle denkt men aan de toekomst. Half juli telext Freudenberg naar Berlijn, of ze hem het ‘Juden-abc’ willen toesturen. Freudenberg doelt hier op wat in latere stukken ‘het handboek’ wordt genoemd. ‘Judentum und Musik’ met het ‘abc’ van Hans Brückner.

In het najaar verschijnt het Jaarverslag van de Radioraad over 1939. Daarin worden als hoogtepunten wat de uitzendingen betreft genoemd via de phohi-Werelduitzendingen: ‘toespraken door de koningin of leden van het Koninklijk Huis’ en het optreden voor de microfoon op 25 september van ‘liederen van het koor van de Amsterdamse synagoge’. Van Gorkum, een van de felste nazi's bij de rbs windt zich bijzonder op over de combinatie van die twee gebeurtenissen. ‘Als men weet, wat voor betekenis juist het Koninklijk Huis in het leven van het Nederlandse volk vroeger (!) heeft gehad en in dit kader een uitzending uit de Amsterdamse synagoge in zekere zin tot een gebeurtenis van gelijke betekenis wordt verheven, dan werpt dat zonder enige twijfel een uitermate scherp licht op de verjoodsing van het Nederlandse openbare leven’ en Van Gorkum stelt voor om een en ander ‘in der geeigneten Form propagandistisch auszuwerten’.

Omstreeks januari/februari 1941 worden er ‘richtlijnen voor het samenstellen van programma's op het gebied der grammofoonplatenmuziek’ vastgesteld. Zo moeten o.a. grammofoonplaten met werken van joodse componisten, onder leiding van joodse dirigenten of met medewerking van joodse solisten of van joodse orkesten ‘aan den radioomroep worden onttrokken’. Ook platen die door de ‘Reichsmusikprüfstelle’ als niet gewenst voor

[p. 28]

Duitsland worden geacht, mogen ook in Nederland niet meer worden gedraaid. ‘Het is aanbevelenswaardig in twijfelachtige gevallen het handboek Judentum und Musik met het abc door Hans Brückner, 3e of 4e oplage te raadplegen,’ aldus de richtlijnen, en dan volgt nog een hele opsomming van de grammofoonplatenmaatschappijen en met name genoemde artisten, die er onder vallen - louter als voorbeeld.

Op 4 maart volgt de laatste daad van Freudenberg als hoofd van de rbs in Hilversum. Hij stuurt een brief ‘Betr. Jüdische Mitarbeiter des Rundfunks’ aan het Centraal Bureau, bestemd voor Dubois, met de toevoeging ‘persönlich’, waarin hij Dubois, ‘verwijzend naar het persoonlijk overleg in bovengenoemde zaak’ een vragenformulier stuurt voor een enquête onder alle vaste medewerkers van het Centraal Bureau en de omroepverenigingen en onder de free-lancers, die regelmatig aan de omroep meewerken of die volgens contracten-op-korte-termijn aan de omroep verbonden zijn. ‘Ich bitte Sie, die Ermittlungen möglichst schnell durchführen zu wollen, sodass ich bis spätestens 15. März im Besitz der Unterlagen bin.’ Behalve de gebruikelijke vragen over woonplaats, beroep e.d. óók deze: ‘Behoorde u vroeger tot de joodse geloofsgemeenschap, zo ja: van wanneer tot wanneer; dezelfde vraag ook voor de echtgenote.’ Deze vraagstelling lijkt een compromis tussen Dubois en Freudenberg, want velen die volgens de Neurenbergse nazi-wetten jood worden geacht, kunnen op grond van deze vragen rustig vrijuit gaan, temeer daar alleen gevraagd wordt de vragen ‘nach bestem Wissen’ te beantwoorden.

Tot nog toe heeft Dubois het met zijn ploeg nog aardig weten te redden, tot verbijstering van de nsb-ers. In zijn al eerder vermeld rapport schrijft Schmidt nog begin maart aan Ekering: ‘Men bestaat het, dat een Joodsch zanger van een allooi, dat sowie so reeds om zijn prestaties van den microphoon dient te verdwijnen, onmiddellijk komend van de Amsterdamsche knockploeg in de vara-studio bij een volledig Joodsch orkestje (Opm. schrijver: dat had Bomli gecreëerd) zijn walgelijke liedjes staat te kwelen. En in die nieuwe projecten, die onder Bomli's dictatorschap voor de komende weken zijn vervaardigd, komt deze zanger nog voor. Zijn naam is Bert van Dongen. Tenminste deze arisch klinkende naam heeft hij zich aangemeten.’

Maar lang zou Bomli's ‘Joods orkestje’ het ook niet meer houden. Freudenbergs ‘Fragebogen’ van 4 maart was de eerste stap op weg naar ontslag. De volgende zou al heel snel volgen.

(Fragment uit ‘Radio Hilversum, 1940-1945’. Verschijnt februari 1974).