Maatstaf. Jaargang 21

[p. 41]

Joyce & Co. Work in progress

Als je de klokken kent weet je wanneer ze gaan slaan en je voelt de lucht bewegen voor je ook maar het schuren van de touwen hoort. De gloeiende zon had de koelte van mijn gemoedsrust doen verdampen en het grove linnen van mijn overhemd voelde ruw en stug op mijn schouderbladen. Zonder te wachten op het luiden der klokken ging ik de treden van de stoep op en liep de nu kille hall binnen. Ik merkte dat ik vanzelf mijn stappen verhaastte en de muziekkamer binnenging en met een gevoel van opluchting op hetzelfde moment in de stoel achter het clavecimbel neerviel en een gespreide hand op de toetsen neerdrukte als ik de lucht voelde trillen nog voor ik de slagen hoorde. Maar ik had vergeten het handeltje dat de ravepennen inschakelt over te zetten en het droge getik van de pennen die de snaren niet raakten werd overstemd door de rollende slagen. In plaats van ik weet niet welk breed accoord (de inzet van het a-moll concert) neer te zetten, sla ik alleen de a aan als het trillen van de laatste slag is weggestorven. De derde.

Staande, met mijn linkerwijsvinger op de toets, tokkel ik met mijn rechterhand de snaren van de viool aan, die op het clavecimbel ligt. Het is altijd de d-snaar die zakt. Maar het zit hem niet in de schroef. ‘Erwin, wat wij vroeger altijd deden, en de nieuwe tijd heeft niets nieuws gebracht: eerst de schroef met harde zeep insmeren en dan wat krijt er over heen, gewoon wit schoolkrijt.’ Ik pak de viool op en draai de d-snaar omhoog, sla de snaren aan, nu weer een fractie lager. Dan strijk ik met de stok. Ik leg de viool weer neer en begin de stok in te harsen nu, als in de verte de klokken van Intragna luiden. Dat ligt aan de windrichting. Als hij van het meer af komt hoor je Cavigliano, die zijn hoger. Maar Intragna is altijd iets later: wat is de ruimte ertussen, staat alles even stil? Zijn viool, een kostbaar model uit het Italiaans gedeelte van Tirool, dat zie je aan de sterke welvingen. Waarom moest ik hem krijgen? Vieuxtemps, en zijn moeder kwam uit de Elzas, Wissembourg geloof ik. Ik ben er vanuit Strasbourg eens naar toe gefietst om zijn geboortehuis te zien. Hij beloofde me een grote toekomst als ik filosofie zou gaan studeren. Toen hij voelde dat hij zou gaan sterven gaf hij me al zijn boeken mee, elke week drie. Het heeft nog jaren geduurd maar hij had een grote bibliotheek. De d-snaar is weer iets gezakt. Als ik hem bijgedraaid heb doe ik mijn kussentje om. Ik heb altijd heel ouderwets met een kussentje gespeeld dat ik om mijn hals vastmaak en heb nooit kunnen wennen aan die grote stellages die aan de viool vastzitten.

Dan begin ik zonder papier de chaconne uit de tweede partita van Bach te spelen. Het gaat plotseling heel goed en werkt verkoelend op mijn gemoed, zoals altijd. Maar wanneer ik weer begin te denken, raak ik in de war en breek af. Ze had beloofd om ook op het concertje te komen maar ze was er niet.

Natuurlijk niet. En daarom was alles prachtig, bloemen voor mijn zusje achter het orgel en het jongensachtige lichaam van Alfine voor mij later op de avond. Een succes voor de salon.

‘Quos ego!’ We speelden toen het e-dur concert van Bach, zijn tweede, waarvan Debussy over het adagio gezegd heeft: als je dat hoort weet je niet waar je moet blijven. ‘Con espr.’ Het is het concert dat ik het liefst speelde, telkens opnieuw, het instuderen onderbroken met verhalen van Vieuxtemps over het liefdeleven van Claude Debussy in Moskou en hoe hij zelf als jongeling onder leiding van de meester het kwartet instudeerde. Ze hadden het slecht gespeeld, dat kon iedereen horen, maar Debussy was razend enthousiast geweest en had die avond een groot feest aangericht waarop hij

[p. 42]

publiekelijk en huilend zijn grote liefde openbaarde en hoe die werd tegengehouden door haar moeder. Hij had haar nederig en officieel de hand van haar dochter gevraagd en ze had hem in zijn gezicht uitgelachen en de deur gewezen. Ik zoek mijn partij in de stapel maar hij zit er niet tussen. Ik wendde mijn vlugge gedachten nu hierheen, dan daarheen, zij vlogen naar alle kanten en overdachten alles, zoals het trillende licht van het water in koperen bekkens weerspiegelt de zon, of het beeld van de blinkende maan en overal fladdert door het vertrek en reeds zich verheft in de lucht en tegen de zoldering slaat van het hoge huis. Hoe goed ik altijd weet waar mijn boeken zijn, zoveel moeite heb ik altijd met het vinden van mijn bladmuziek. Zal wel in de kerk liggen bij het orgel, waar ik laatst met Carla Zurini heb gespeeld, het dochtertje van de koster. Een schat je is het maar ik hoop niet dat ik haar vandaag tegenkom. Als ik nu ga is ze nog op school. Het donkere kille schip van het kerkje dat de viool zeer krachtig doet uitkomen, vijf seconden nagalm. Ik merk dat ik het koud heb en trek mijn jasje aan dat in de hall ligt. Je moet een beetje schuin gaan staan op de galerij, zodat het geluid meteen tegen de muur weerkaatst, dan heb je er het minste last van.

Vroeger vond ik het altijd verschrikkelijk om met mijn viool over straat te gaan. De kist met riemen stevig vastgebonden achterop mijn fietsje. Handschoenen aan om mijn vingers een beetje warm te houden. Zo rap mogelijk haastte ik me door de besneeuwde lanen van Bloemendaal. Jongens gooiden sneeuwballen naar me en lachten: héé jammerplank en ze sneden me handig af op hun soepele sportmodellen. Of bloedserieuze ettertjes die zelf ‘op blokfluitles zaten’ kwamen naast me rijden en vroegen bewonderend: speel je viool? (Nee hoezo, hoor je dan iets?) De brede deur van het pension openduwend hoorde ik hem boven met een hese tenor stukken uit de Tannhäuser zingen, de vleugel met geweld bedwingend.

‘Ah, Erwin, ik heb mijn stem te laat ontdekt helaas, je had mijn moeder moeten horen zingen in de Bachkoralen, van háár heb ik het geërfd, tot op hoge leeftijd was ze de eerste alt van het koor, maar ik ben er te laat mee begonnen en dan mis je de techniek. Maar doe je jas toch uit, je sneeuwt, je had zeker wind tegen dat je zo laat bent. Ik herinner me dat we ook zo'n strenge winter hadden in Parijs tijdens de oorlog, tot diep in het voorjaar van '18 hield de vorst aan, het volk was wanhopig. Zal ik een glas thee voor je zetten of wil je liever een glas Macon. Dat is beter voor je, word je sneller warm van, maar vertel niet aan je ouders dat ik je zo nu en dan eens dingen laat doen die niet bij je leeftijd passen. Het zijn niet de jaren die tellen, maar de geest. Schopenhauer heeft zeer interessante dingen gezegd over het genie. Ik weet niet of ik je dit wel kan vertellen, maar kom, laten we beginnen, wat moest je allemaal doen?’ De kamer stond vol potten en vazen waarin grote takken van eeuwig groen loof een golvende zee van natuur imiteerden.

Flessen wijn. Franse boeken en bladmuziek lagen overal op de vloer. Aan de muur bruin geworden foto's van Parijs tijdens de Wereldtentoonstelling. De kap was van de vleugel afgehaald om zijn eigen composities kracht bij te zetten. Terwijl ik mijn handen warm blies en mijn viool uitpakte schonk hij drie glazen wijn in, het derde voor onder de les klaarzettend op een hoekje van de vleugel en vertelde over de plannen van hem en zijn vriend Lanoix om boven in de Eiffeltoren een klokkespel aan te brengen. Alles was al voor elkaar, het plan door de gemeenteraad goedgekeurd, toen plotseling een brief kwam dat het lawaai voor de wijk Passy prohibitief was. Hij lacht zijn droog lachje. ‘Het was zijn dood. Geen Vlaming, van de Franse school, ja.’ Ik heb nog eens de oude Zurini proberen duidelijk te maken wat het voordeel was als je de klepels tegen de klokwand opbond en we zijn een middag lang met touwen in de toren bezig geweest. Maar het ging allemaal te snel voor Zurini en hij had gelijk, zijn deuntjes klonken op de ouderwetse manier veel beter. Ze hebben ook een soort wedstrijd, waarbij ze de touwen losmaken van

[p. 43]

het manuaal en in een arcadisch vraag en antwoordspel met de klokken van de dorpjes in de buurt samenspelen. Of ze geven liedjes door, van Domodossola heel Centovalli door tot bij Ascona. Een intrigerend gehoor dat me doet denken aan het begin van de Oresteia waar de val van Troje met vuren van bergtop tot bergtop naar Argos wordt geseind, zoals hier op de feestdagen van Maria Lichtmis en Wilhelm Tell op de bergtoppen ketens van vuren worden ontstoken. Ik loop weer naar binnen en wil weer gaan spelen maar de atmosfeer in het huis benauwt me en overal voel ik de ruimte op mij drukken alsof de vijand al in het kamp was binnengedrongen en de schepen onder mij in brand stak. Toen Erik de bovenverdieping van een pand in Amsterdam betrok, moest hij in het plafond kubusvormige uitsparingen aanbrengen omdat hij anders met zijn strijkstok niet overweg kon. En toen ik een keer bij hem kwam om het dubbelconcert te spelen, bleek dat we niet met zijn tweeën in hetzelfde vak konden staan zonder elkaar te hinderen; daarop deed hij de deur naar de slaapkamer open, waar het plafond op identieke wijze was bewerkt en zo hebben we gespeeld, ieder in een andere kamer, met de deur tussen ons open. ‘Quosque tandem?’ Heb ik het kwartier gemist? Ik rommel een beetje op het clavecimbel, heb het nooit behoorlijk leren bespelen. Dan sta ik op en loop de kamer door en gooi het raam open. Wolken drijven in de bedding van de rivier. Het ruikt sterk naar humus, de aarde rookt bijna van het water. De blauwe lucht heeft eenzelfde tint als de tableaux van mijn jeugdherinneringen. Als ik ademhaal verslik ik me in de vochtige lucht en sluit het raam driftig. Ik loop naar de badkamer, drink een glas water en bet mijn slapen. Dan loop ik weer naar de muziekkamer en begin mijn viool in te pakken. Ik kies de strijkstok met het smalle puntje dat zo prettig is voor de springstreken en met een onhandige beweging veeg ik met mijn mouw het blokje hars van het clavecimbel af op de grond waar het in stukken en brokken uiteenvalt. Met mijn voet veeg ik de

[p. 44]

gruizels weg en de zool begint te plakken en maakt zo'n opdringerig geluid bij elke stap dat ik mijn laarzen uitdoe en mijn platte witte schoenen aantrek. Ik knoop mijn overhemd een knoopje hoger dicht, neem de vioolkist onder de arm en loop de trappen af, naar buiten, het late zonlicht in.

Vieuxtemps is mijn enige echte leermeester geweest al die tijd: ik kwam bij hem toen ik negen was en bleef tot hij stierf, zonder familie, met mij als zijn laatste leerling. Hij stond geen twee maar drie generaties boven mij. ‘Laat eens kijken, wat ik je nu vertel, ik spreek van 1904.’ Zijn onderricht strekte zich uit tot ver buiten het vioolspelen: we spraken over filosofie, de literatuur van de negentiende eeuw, de aard van het Duitse volk, de politiek van Disraeli en Palmerston maar vooral over Frankrijk. Franse kathedralen, de Duitse tijd van de Elzas, Franse wijnen, Franse schilders, de Franse school van nieuwe componisten, het Franse classicisme en de Franse romantiek. Hij leefde in de negentiende eeuw en de moderne tijd liep voor hem tot het uitbreken van de tweede wereldoorlog, waarin de reeds bejaarde zoon de nog krachtige vader in zijn armen op de top van een met trots beklommen Zwitserse alp zag sterven. Om meer tegelijk te kunnen doen, leerde hij me spelen terwijl hij vertelde en terwijl ik in alle denkbare toonsoorten mijn tertsentoonladders speelde, vertelde hij over de verschrikkingen van de Krim-oorlog. ‘Aan beide kanten is verschrikkelijk geleden, oh verschrikkelijk, ik kan je nog niet vertellen hoe gruwelijk dat was. Je begrijpt dat de Russen graag Constantinopel in handen kregen, hadden immers vroeger al eens geprobeerd de aartspatriarch van Byzantium naar Moskou te halen, is het niet zo, “post hoc ergo propter hoc” wilden ze Constantinopel tot hoofdstad maken. Pierre Loti inmiddels nee, dat doe je verkeerd, ik vroeg je de harmonische toonladder te spelen, en niet de melodische, op en af is hetzelfde zoals je bij Bach vaak zult tegenkomen, begin opnieuw, nu bij de derde trap. Pierre Loti, wiens echte naam Jules Viaud was, werd door de Turken als een held binnengehaald. Wat Byron was voor de Griekse vrijheidsbeweging, was Loti voor de Turken. Onder ons gezegd, maar ik weet niet wat je vader hiervan zal zeggen, was Loti ook heel wat zindelijker dan die Engelse Blauwbaard.’ Door het torendeurtje loop ik de kerk binnen, het uurwerk dat de kwartieren en de halve uren slaat maakt een spookachtig bonzend geluid, waarnaar wij vroeger altijd kwamen luisteren als naar een geheimzinnige klopgeest. En dan was er de truc om kleine Duitse toeristenmeisjes die met mijn zusjes waren komen spelen, te bedreigen met een onvrijwillig verblijf bij de klopgeest in de toren, tenzij ze zich onmiddellijk overgaven

[vervolg op p. 45]