Maatstaf. Jaargang 20

[p. 888]

c.j. kelk
vriendschap van roland holst

Toen ik nog heel jong was, hing voor mij de naam A. Roland Holst samen met iets ongenaakbaar hoogs. Ik had hem nooit gezien en zelfs geen portret van hem aanschouwd, want hij scheen die nooit aan de pers te verstrekken. Hij was een geheimzinnige onbekende van wie alleen gedichten openbaar waren gemaakt. En die gedichten deden in een tijd toen bij voorbeeld C.S. Adama van Scheltema bij velen geliefd was, ongewoon verheven aan. Een verhevenheid die afzijdig scheen in de ogen van een jongeman die zich was gaan thuisvoelen in de kring van ‘Het Getij’, waar vooral een Herman van den Bergh zozeer domineerde dat men al het andere ervoor vergat. M. Nijhoff met zijn duidelijk aansprekende poëzie was van de iets ouderen de enige die ook tot deze kring doordrong. Eigenlijk is het verwonderlijk dat Roland Holst erin had toegestemd een paar van zijn gedichten uit ‘De Gids’ van 1917-'18 te doen opnemen in de bloemlezing van 1919 ‘De Jongeren’, door Ernst Groenevelt samengesteld uit Getij-poëzie, want hij was de enige die daartoe niet had behoord. Hij liet er dan ook met ‘Dit eiland’ en ‘Het eiland der beminden’ (later opgenomen in ‘Voorbij de wegen’) een volkomen ander geluid horen, maar door deze lichte vorm van toenadering werd toch de weg gebaand naar een beter begrip van zijn dichterschap dat nu een reëler betekenis kreeg.

Toch was er voorlopig nog geen sprake van persoonlijk contact met de man die zijn vrienden vond onder zijn eigen tijdgenoten, Bloem, Van Eyck, Jan Prins, Greshoff, Nijhoff en wie ik nog vergeten mocht hebben. Roland Holst heeft hen allen zien sterven, heel zijn generatie, ook Van Genderen

[p. 889]

Stort, Gossaert, Keuls, Pauwels, De Haan, Besnard, Werumeus Buning en zovele anderen. Een eenzame zou hij daardoor geworden zijn. In mijn jeugd al maakte hij die indruk, wanneer ik hem een enkele maal ontmoette in het steeds intenser literair gezelschapsleven dat zich in die dagen ontwikkelde en dat, naar ik verwacht, iedere generatie opnieuw beleeft.

Roland Holst werd vermaard doordat hij, die zich niet met een gezin omringde, in twee fracties zijn eenzaamheid deelde: met oude vriendschappen, met nieuwe liefden. Toch werd hij niet als bij uitstek ‘de liefdesdichter’ gebrandmerkt; daarvoor was zijn poëzie te zeer doorweven met motieven uit de mythe van een mensheid die zich meer en meer van vrijheid en frankheid had verwijderd en die voortekenen vertoonde van ondergang.

Inmiddels was hij tot die jongere generatie genaderd. Het was Marsman vooral die zijn grote bewondering voor Roland Holst onder woorden bracht en bij zijn rotgenoten propageerde, een der eersten van hen die zijn werk vereerde en als het ware een schakel klonk tussen de man van 1888 en de vele omstreeks de eeuwwisseling geborenen. Hoezeer Holst als dichter een eigen wereld bewoonde, altijd heeft zijn geest opengestaan voor het werk van anders geaarden, voor zover hij hen aanvaarden kon. Zelden heeft hij zich kritisch over hen uitgelaten maar zijn waardering sprak duidelijk uit zijn houding.

Naderhand waren het de gevaren die hij voor de Europese cultuur zag naderen uit een broedend barbarendom, die hem op de nieuweren deden toeschrijden omdat toch in elk geval één gedachte hen allen, jong of ouder, verenigde: onafhankelijk te willen blijven en afwerend tegenover een chaos van banaliteit en meedogenloos geweld. Dit was het wellicht in hoofdzaak dat hem naar de anderen dreef. En toen hij eenmaal tot zulke verbintenissen was geraakt, zijn vele jongeren in hem de grote kameraad gaan zien die zich nimmer aan hun gemeenschap had willen onttrekken.

Nog meer en nog sneller werd die aanvankelijke afzijdigheid

[p. 890]

doorbroken toen de oorlog een feit was geworden en slachtoffers ging eisen. Toen was het, tóén dat zijn voorzegging was uitgekomen en dat hij een gedicht ‘Helena's Inkeer’, in 1918 begonnen, een kwart eeuw later weer opvatte:

‘Maar de eindbrand, dien ik in den rossen zwier
van dat breed haar voorzag, is uitgebroken.’

In die tragische tijd van de grote verliezen, herdacht hij in een breed in Memoriam het vriendenpaar Charles Edgar Du Perron en Menno ter Braak, mei 1940, en ‘Ook Marsman’.

Dit waren blijken van vriendschap's betreuren, maar dit gevoel was mij al veel eerder gebleken. Ik had, veel jonger dan hij en veel minder betrokken, al lang vóór de oorlog gemerkt hoezeer Holst in zijn koel onaangedaan uiterlijk, meeleefde met hen voor wie hij, hoe dan ook, zijn eigen soort sympathie was gaan koesteren. Dat was toen we allebei, toevallig niet ver van elkaar, in het zuiden van Frankrijk vertoefden en ik, iets ongewoons bij mij, een licht euvel van de helse zomerhitte ondervond, waar ik roekeloos overheen meende te leven. Maar hij, met een bezorgdheid die me na zoveel jaren nog treft, dwong me naar een arts te gaan, veraf, maar die hij kende en vertrouwde; waardoor alles zich ten goede keerde. Toen pas besefte ik voluit wat onder zijn onbewogen wezen school en ik verweet mezelf dit niet eerder naar waarde te hebben geschat.

Eveneens vóór de oorlog gaf hij me nogmaals reden tot dankbaarheid en verering. Dat was om zijn opofferende genegenheid voor Slauerhoff op diens sterfbed. In mijn levensverhaal van die vriend heb ik ervan gewaagd hoe Holst, na nog een uiterste poging in zijn belang te hebben gedaan, tenslotte bij zijn ouders in Hilversum introk om Slauerhoff in zijn doodsstrijd bij te staan. Hoe hij, wetend dat hij verloren was, de doodzieke bemoedigde, bij hem waakte,

[p. 891]

toekomstplannen met hem smeedde om zijn gedachten van het sterven verwijderd te houden, tot de laatste dag toe. En toen die laatste dag dan voorbij was, wijdde hij aan Slauerhoff een indrukwekkend gedicht, waarin hij de vriend vergeleek bij ‘groot wild’

‘want zij zijn groot wild,

dichters als hij, en de eigen jagers tevens:
vluchtend, verwoed door zichzelf nagesneld
tot in de grimmige uithoeken des levens.’

Korter, veelzeggender, machtiger had het dichterschap van Slauerhoff niet kunnen worden uitgedrukt; maar ook staat aan de kop van het gedicht het voor zijn persoon kenschetsende:

‘Soms kon de zachtheid die hij steeds verbeet
nog schuw een uitweg naar zijn oogen vinden:’

En hiervoor geldt hetzelfde: korter en treffender had de mens Slauerhoff niet gekarakteriseerd kunnen worden.

Wie zo weet te beelden wat er werkelijk leefde in een vriend, is wel een groot ziener in het menselijke en in het dichterschap, samenvloeiend in één door ons allen zo hoog geschatte figuur.