Maatstaf. Jaargang 20

[p. 828]

jaap harten
a. roland holst, tussen vuur en maan verschrikkelijk herkenbaar

In de tijd toen Amsterdam al flink een moordkuil van een stad begon te worden, de Zeppelins afgedankt waren, Louis Davids zong van des oliemans Fordje, mijn beide peper- en zoutkleurige oma's met de charleston hun overtollig vet trachtten te verdrijven, Garbo overbelicht stierf in het bed van La dame aux camélias, het Amsterdamse Tuschinskicabaret werk verschafte aan in hun land niet meer erwünschte scherpschutters van het Oude Volk en in Zweden de verbannen Kurt Tucholsky zijn leven aan de kapstok hing, omdat hij ziek was van alle politieke corruptie en Duitslands toekomst niet meer zag - schreef Adriaan Roland Holst in die in de loop der jaren vermaard geworden hut aan de Bergense Nesdijk Een winter aan zee.

Melkboer en bakker kregen hun bestellingen via briefjes, op de stoep gelegd (bij windstil weer) of aan de deur geprikt (bij storm). Vrienden wisten dat onder dat zware rieten dak een strijd werd uitgevochten van lyrische zang naar zelfkwellend kerfwerk, en geen mens uit de selecte kring om A.R.H. durfde naar het resultaat te informeren.

Dat Een winter aan zee in werkelijkheid drie winters in beslag nam om zijn beslag te krijgen, heeft de Bergense Bard mij later eens tijdens een vertrouwelijk gesprek verteld - maar toen was hij uit zijn schilderijenlijst van heiligheid gestapt, niet meer die starre, onbenaderbare man van Willink, maar éen die verdraaid handig blikjes kon openen om een kop soep op te dienen, of spiegeleieren bakken wanneer het te laat was geworden om nog in De Rustende Jager te gaan eten.

Tussen het luid aangaan van de zee, wapengekletter en

[p. 829]

Helena van Troje enerzijds en het intieme samenzitten van Roland Holst en mij aan de Nesdijk, ligt een banketbakkerswinkel.

O God, nu wordt hij weer duister, mompelt de met goede moed begonnen lezer.

Neen, geenszins, tenzij u de vallende duisternis (hoe kon het ook anders?) bedoelt, waarin ik - het moet enkele dagen voor Sinterklaas 1951 geweest zijn - Adriaan Roland Holst voor het eerst in levende lijve zag.

Lopende door de Leidsestraat herkende ik in het felle licht van de december-etalages de kluizenaar uit Noordhollands top, voorbij de wegen van Schoor! en Alkmaar naar de veel gesmade moordkuil gekomen.

Onwillekeurig vlogen kreten als Zwaar weer op til en Onder het Schrikbewind van Uur en Feit mij door de schedel, terwijl ik de reeds tot legende geworden wandelstok en het voor beeldhouwers als het ware geschapen hoofd op mij zag toekomen.

Roland Holst kan je evenmin aanspreken als Garbo, dacht ik, toen de dichter even later stilstond voor een banketbakkerswinkel. Hij nam met aandoenlijke belangstelling de aldaar uitgestalde varkens, zwarte pieten, worsten, ja zelfs in fraaie krul gedraaide drollen in ogenschouw. Gespannen volgde ik zijn blik.

Roland Holst opende de deur naar de wereld van de goedheiligman en ik volgde hem. Een jonge vrouw, die kennelijk van de hoge wind geen kaas had gegeten en onbewust was van het groot wild dat haar zaak had betreden, bevond zich aan de andere kant van de toonbank. ‘Mijnheer wenst?’ vroeg zij, vermoeid een sliert van haar voorhoofd strijkend.

Mijn hart stond niet stil, het bonsde niet, het bewoog als een kind op een wip.

Nu komt het geluid van de Hondsbosse Zeewering, van Helena's slangenbezweerder Ex Tenebris Mundi tot ons, wist ik.

Even werd het zeer stil in de winkel.

[p. 830]

‘Twee ons marsepeinen aardappeltjes,’ maakte de dichter kenbaar.

Vier woorden, ik geef het toe. Maar toch. Boven de varkens verscheen als op bevel van gene zijde de contour van het Paard van Troje en onder het gemompeld afrekenen kregen zelfs de gedraaide drollen iets spookachtigs.

‘Ik heb hem gezien,’ vertelde ik die avond, terug in Hilversum, aan mijn zusje.

‘Wie?’ informeerde mijn moeder.

‘Roland Holst,’ antwoordde ik, de diepe, ietwat nasale klank waarmee twee ons marsepeinen aardappeltjes van eigenaar waren verwisseld, imiterend.

Tussen toen en nu liggen kennismaking, gesprekken, brieven. Wat ver leek werd vertrouwd; wij ontdekten overeenkomsten, jeugdjaren in het Gooi, gezamenlijke verre vrienden, en de voorliefde voor Shakespeare en Verlaine boven Goethe. Vanaf de eerste keer dat ik ze las, had ik deze regels uit Speeltuig en bespeler intens bewonderd: ‘Of zou, hoe gevaarlijk ook, de bedwelming een overgaan kunnen zijn naar ondervindingen even voormenselijk als die der vervoering en die primair zijn aan elke gedachte? En was Goethe wellicht als dichter zozeer de mindere van Shakespeare omdat hij - meer vervuld en bezig gehouden door de keuze, die van de hersens is - zich verder en veiliger bewoog van het bemorste kroegtafeltje, waaraan “le pauvre Lélian” absinth dronk?’

Tijdens onze gesprekken kwam het schrikbewind van uur en feit, zijn pessimisme over Europa's toekomst en het negativisme van opdringerige krantekoppen vaak ter sprake. Over idealistische monniken die door zelfverbranding de wereld nadrukkelijk op aanwezig of naderend onheil wilden attenderen, schreef hij mij eens: ‘Hoe minder die wereld mij aanstaat, hoe minder ik mij gedrongen voel er het leven voor te laten: ik zie geen aanleiding Shakespeares werken te verbranden omdat ik de kranten onleesbaar ga vinden.’ Adriaan Roland Holst huldigen vind ik een hachelijke zaak.

[p. 831]

Je zou een boek over hem moeten schrijven, waarin hij niet alleen verschrikkelijk herkenbaar is tussen zee en orgeldeun en vuur en maan, maar ook aan de borreltafel, waar hij het lichte geschut van de soms venijnige anekdote weergaloos hanteert.

Ik denk aan een opmerking over éen van zijn ex-vriendinnen: ‘Wat jammer dat van zo'n mooie vrouw alleen de ellebogen zijn overgebleven!’ en aan zijn karakterisering van onze vorige vorstin: ‘Koningin Wilhelmina bestond voor het oog uit een geveerde pothoed, gestut door een kennel bontvossen.’

Dat in dit boek een deel van de essentie van zijn werk, de vrouw van Een winter aan zee, in het duister gelaten mag worden, spreekt vanzelf.

Er zijn in ieders leven zaken die niemand aangaan, maar soms brengen ze hem het dichtst tot zichzelf - in het leven en op papier.