Maatstaf. Jaargang 20

[p. 781]

[Nummer 12]

a. roland holst
herinneringen

In mijn jeugd was het nog gewoonte dat jongelui, als zij de school hadden afgelopen zogenaamd uitgingen, d.w.z. visites gingen maken bij kennissen van hun ouders, ‘kaartjes pousseren’ heette dat. Men werd dan uitgenodigd voor diners en voor bals. Een avond toen mijn 1 jaar oudere broer en ik naar een bal moesten en ik er geen zin in had verzocht ik hem aan de gastvrouw te zeggen dat ik mij niet goed voelde. Ik bleef alleen in onze kamer zonder goed te weten wat ik zou doen. Het viel mij toen in om beneden eens te gaan kijken in de boekenkast van mijn vader. Ik kwam weer boven met de eerste bundel ‘Sonnetten en verzen in Terzinen geschreven’ van Henriëtte van der Schalk, die later met mijn oom Richard zou trouwen. De bundel was door hem ‘vercierd’, zo stond achterin vermeld. Het was een zeer mooie uitgave. Geheel in de trant van William Morris en de Engelse Prae-Raphaelieten.

Ik begon erin te lezen, werd zeer geboeid door de ernstige, soms stroeve toon, toen ik als het ware hoorbaar in mijzelf sprak: dat kan ik ook. Met ‘dat’ bedoelde ik ‘dichten’ want het kwam niet in mij op mij te gaan uitdrukken in haar toon hoezeer ik die ook bewonderde. Diezelfde avond schreef ik mijn eerste gedicht, een sonnet ‘Een Onweer’. Even later kwam ik wél onder invloed van Herman Gorter die ik persoonlijk reeds had leren kennen op het cricketveld waar hij een enthousiast speler was in het Gooise elftal. Hoewel hij ruim 20 jaar ouder was dan ik werden wij veel later dikke vrienden, maar daar zal ik het straks nog over hebben. Mijn eerste gedichten stuurde ik naar Willem Kloos voor ‘De Nieuwe Gids’. Hij weigerde ze prompt. Toen zond ik ze naar Lodewijk van Deyssel die ze opnam in ‘De XXste Eeuw’.

[p. 782]

In de laatste aflevering van dat tijdschrift verschenen zij in december 1908.

Mijn oom en tante, Richard en Henriëtte, waren niet weinig verbaasd dat hun neef die zij maar oppervlakkig kenden en beschouwden als een mondaine nietsnut die in Oxford studeerde of althans student was, zich plotseling ontpopte als dichter - want zij vonden die eerste producten wel nogal goed -. Toen ik met de kerstvacantie uit Engeland thuis was bij mijn ouders werd ik dadelijk uitgenodigd om te komen eten. Na tafel kwam Albertingk Thijm even aanlopen. Dat was dus Lodewijk van Deyssel aan wien ik mijn debuut in de literatuur te danken had.

Hij was een uitermate opvallende verschijning met zijn cesareske kop, zijn bijna overdreven deftige stem en zijn onnavolgbare verteltrant. Mij is het nu eenmaal niet mogelijk luidkeels te lachen, ik lach naar binnen en dien avond stikte ik zozeer van het lachen dat ik op een bank moest gaan liggen; wilde ik niet bezwijken. Hoe dan ook: ik overleefde het, en nog altijd - nu haast zeventig jaar geleden - herinner ik mij dien avond als de aanvang van mijn leven als literator. Vrolijker had het niet gekund. Mijn vader was beducht voor de eventueele invloed van zijn fervent socialistische schoonzuster op mij. Ten onrechte, want tante Jet deed geen enkele poging om mij tot de S.D.A.P. te bekeren. Zij volstond ermee mij de lectuur van ‘Das Kapital’ van Marx aan te raden, vermoedelijk voorziende dat ik er maar 12 bladzijden in zou lezen. Zij overschatte mij: ik bracht het tot blz. 6 en gaf het toen op voor de rest mijns levens.

Minstens 40 jaren later had ik eens een gesprek met tante Jet die mij nog altijd ‘jungske’ noemde. Het ging over de historisch-materialistische opvatting, dat de geestelijke cultuur voort zou komen uit de sociale productieverhoudingen. Ik bracht toen te berde ‘dat een boom inderdaad en zintuigelijk waarneembaar in de stoffelijke samenstelling van de aardse bodem wortelt’ maar dat diezelfde boom ook, niet zintuigelijk waarneembaar, als het ware neerdaalt uit zonlicht

[p. 783]

en regen. Tante Jet ‘was a good loser’ en zei verwonderd - maar dat is waar, jugske -.

Ik lachte en zei: maar tante, dat u dat nu pas inziet, komt omdat U uw levenlang teveel hebt gelezen en te weinig hebt gekeken. In die tijd begon ze al min of meer religieus te worden (wat haar oude vriend Gorter mateloos ergerde). In haar eerste bundel was zij het door haar verering voor Dante al geweest. De kring begon zich te sluiten na een haast eindeloos uitputtende rondgang.

Thans wil ik nog even op Gorter terugkomen. Ik schreef het reeds, wij waren zeer bevriend geraakt in de jaren na mijn verhuizing van het Gooi naar Bergen, waar hij midden in de duinen een klein huis bewoonde. Dikwijls kwam ik daar bij hem en geruime tijd aten wij ook samen in een soort pension-restaurant in Bergen. Ook speelde ik vaak tennis met hem in Bergen aan Zee. Ik speelde iets beter (of minder slecht) dan hij, maar hij speelde veel meer gespannen en erop uit om te winnen. Het ging dan altijd om ‘the best of five’: wie het eerst drie sets had gewonnen, zodat een partij soms 5 sets kon duren. Na 3 sets stelde ik dan weleens voor thee te gaan drinken op het terras van het Hotel Nassau Bergen. Maar daar dacht hij niet aan: eerst de partij uitspelen. Daarna zaten wij dan op het terras. Het kwam dan wel voor dat hij met mij ging spreken over zaken waar hij het anders alleen op socialistische propaganda-vergaderingen over had. Zo herinner ik mij een keer dat hij, uitziende over zee en sprekend over Marx en het Historisch-materialisme en de arbeidersrevolutie, plotseling zei: wat is het toch jammer dat je dat niet zien kan, je leven zou zoveel gelukkiger zijn.

Waarop ik antwoordde: Herman, dit berust op een denkfout. Zeer verbaasd riep hij uit: een denkfout? Ja, een denkfout, herhaalde ik en vervolgde: men kan de mensen volkomen logisch verdelen in twee groepen: mannen en vrouwen bijvoorbeeld, of mensen voorzien van een eksteroog en mensen die het zonder eksteroog moeten redden. Maar in kapitalisten en arbeiders is onzin: eer, kapitalist kan failliet

[p. 784]

gaan en arbeider worden en een arbeider kan een erfenis uit Amerika krijgen die hem tot kapitalist maakt. Gorter proestte van het lachen en riep uit: ‘Jij had een Pruisische Junker moeten worden!’

Hij was een fervent cricketspeler en het elftal waar hij toe behoorde bestond grotendeels uit jongelui uit patricische families. Zij waren bijzonder op hem gesteld en terecht, want hij was in de omgang open en bijna kinderlijk opgewekt. Ondertussen ging hij door met op die vervelende vergaderingen steeds heftiger tekeer te gaan tegen die kapitalisten, tot het zijn mede-cricketers te gortig werd en zij hem zijn lidmaatschap opzegden. Hij beklaagde zich bij mij: ik vond het zo prettig met ze te spelen en wij schoten zo goed met elkaar op. Maar Herman, zei ik, hier heb je nu eindelijk eens mensen die je woorden aux serieux nemen. Hij kon het niet ontkennen maar had er toch verdriet van. Hij is nu allang dood, maar als er een hemel is dan wed ik dat hij er captain is van het cricket-elftal.

Als ik in dit dorp buiten loop verwondert het mij soms dat ik hem niet zie, op mij toekomende, en toch is het bijna een halve eeuw geleden dat hij stierf.

Hij was een van de niet talrijke mensen die tot lang na hun dood aanwezig blijven.

Zo lang ik nog in leven ben zal ik dankbaar blijven dat ik zijn vriend heb mogen zijn.