Maatstaf. Jaargang 20

[p. 719]

in gesprek met karl marx (II)

Dit tweede interview met Karl Marx werd 8 jaar na het eerste (zie Maatstaf, december 1972) afgenomen. Het verscheen op 5 januari 1879 in de Chicago Tribune. Van de naam van de interviewer rest slechts de initiaal ‘H’. Wel weten we dat de tekst samengesteld is op basis van verschillende interviews met Marx. Dit valt o.a. af te leiden uit het feit dat de erin verstrekte informatie over de Eerste Internationale in 1879 al zeer gedateerd was. Het is b.v. zonderling te noemen dat de interviewer helemaal geen vragen heeft over de verplaatsing van het bureau van de Internationale naar New York, die het feitelijk einde van die organisatie betekende - een zacht einde dat Marx en Engels prefereerden boven een groeiende invloed van Bakoenins aanhangers.

Stond het interview uit 1871 nog voornamelijk in het teken van de Commune, de achtergrond van dit gesprek wordt gevormd door de zware economische crisis, die van 1873-1878 in de V.S. woedde en die de geloofwaardigheid van Marx' werk deed groeien. Ook dit interview is door de Amerikaanse historicus Philip S. Foner herontdekt. De voetnoten zijn eveneens van zijn hand. Foner publiceerde deze teksten in ‘Science and Society’ vol. 36 (1972) no 1.

Bart Tromp

interviews met de grondlegger van het moderne socialisme

Hij geeft informatie over de activiteiten en doeleinden, die hij en zijn discipelen nastreven

[p. 720]

Het huidige systeem van land en kapitaal zal plaats moeten maken voor een ‘hogere maatschappijvorm’

Er zal bloed vloeien, want ‘geen enkele grote beweging is ooit zonder bloedvergieten geïnstalleerd’

Bismarck ‘als staatsman in zijn hemd gezet’; en dominee Joseph Cook ‘een zeer slecht geïnformeerd man’

Londen, 18 december - In een kleine villa in Haverstock Hill, in het noordwestelijk deel van Londen woont Karl Marx, de grondlegger van het moderne socialisme. Hij werd in 1844 uit Duitsland - zijn vaderland - verbannen, omdat hij revolutionaire theorieën verbreidde. In 1848 keerde hij terug, maar binnen enkele maanden volgde opnieuw verbanning. Hij vestigde zich nu in Parijs, maar moest in 1849 deze stad verlaten wegens zijn politieke theorieën. Sindsdien is zijn hoofdkwartier in Londen gevestigd. Zijn ideeën brachten hem voortdurend in moeilijkheden. Zijn huis wekt bepaald niet de indruk, dat hij er rijk door geworden is. Onvermoeibaar en met grote ernst verkondigde hij al deze jaren zijn opvattingen, waarin hij ongetwijfeld vast gelooft. En hoezeer we de verbreiding ervan ook mogen betreuren, toch ontkomen we niet aan een zekere mate van bewondering voor de zelfverloochening van de nu eerbiedwaardige balling.

Uw correspondent bezocht hem enkele malen en steeds trof hij de Doctor aan in zijn bibliotheek, met een boek in de ene hand en een sigaret in de andere. We schatten dat hij de leeftijd van zeventig jaar al is gepasseerd¹. Hij ziet er krachtig uit, zwaar en recht van gestalte. Hoofd en gelaat zijn karakteristiek voor de intellectuele, ontwikkelde Jood. Zijn haar en baard zijn lang en grijs van kleur. Hij heeft glinsterend zwarte ogen, die overschaduwd worden door zware wenkbrauwen. Tegenover onbekenden toont hij zich uiterst voorzichtig. Buitenlanders kunnen hem meestal wel bezoeken; maar de oud-uitziende Duitse vrouw², die de bezoekers

1 Toen het interview plaatsvond was Marx ongeveer halverwege de 60 en 61 jaar.

2 Ongetwijfeld Helene Demuth, de hulshoudster en vriendin van de familie Marx.

[p. 721]

ontvangt heeft opdracht om niemand uit het Vaderland toe te laten, tenzij men introductiebrieven bezit. Maar eenmaal in zijn bibliotheek, als hij zijn monocle in zijn ooghoek heeft bevestigd om zo als het ware de intellectuele diepgang van de bezoeker te peilen, verliest hij zijn terughoudendheid en demonstreert hij een opmerkelijke kennis over allerlei mensen en zaken in de gehele wereld. En voor verveling is geen plaats, want het gesprek kent dezelfde variatie als zijn verzameling boeken. Men kan iemand meestal wel beoordelen op grond van de boeken die hij leest. U kunt uw eigen conclusies trekken als ik u meedeel dat mijn oog zo terloops viel op Shakespeare, Dickens, Thackeray, Molière, Racine, Montaigne, Bacon, Goethe, Voltaire, Paine; Engelse, Amerikaanse en Franse blauwboeken; politieke en filosofische werken in het Russisch, Duits, Spaans, Italiaans, etc., etc. Gedurende mijn gesprekken trof het mij vooral, hoe goed hij op de hoogte was van belangrijke Amerikaanse problemen in de laatste twintig jaar³. Zijn kennis hiervan en zijn verbazend nauwkeurige kritiek op onze federale wetgeving, en die van de afzonderlijke staten, maakten mij duidelijk, dat hij zijn informatie van ingewijden verkregen moet hebben. Maar natuurlijk is zijn kennis niet tot Amerika beperkt gebleven, ze strekt zich uit tot heel Europa. Zijn stokpaardje - het socialisme - brengt hem in ons gesprek niet tot de melodramatische vervoering, die men hem vaak toeschrijft. Hij weidt uit over zijn utopische plannen voor ‘de emancipatie van de mensheid’, vast overtuigd dat zijn theorieën werkelijkheid zullen worden, zo niet in deze eeuw dan toch zeker in de volgende.

Dr. Karl Marx is in Amerika misschien beter bekend als de auteur van het ‘Kapitaal’ en als de stichter van de Internationale Vereniging, of in ieder geval haar belangrijkste steunpilaar⁴. In het hier volgende interview kunt u vernemen wat hij denkt van de Internationale, zoals deze nu bestaat. Eerst geef ik u nog een samenvatting van de gedrukte statuten van de Internationale Vereniging, in 1871 gepubliceerd

3 Marx correspondeerde regelmatig met Amerikaanse socialisten en verkreeg uit hun brieven een behoorlijke kennis van de gebeurtenissen in de Ver. Staten. Bovendien stuurden zij hem Amerikaanse kranten, boeken en officiële rapporten. In dit verband is het interessant om te lezen wat hij op 19 oktober 1877 aan Sorge schrijft: ‘Enkele jaren geleden (niet veel) werd er een soort Blauwboek gepubliceerd (Ik herinner me niet of het officieel was) over de omstandigheden van de mijnwerkers in Pennsylvania die, zoals bekend is, leven in puur feodale afhankelijkheid van de geldbaronnen (ik meen dat het gepubliceerd werd na het bloedige conflict). Het is voor mij van groot belang deze publicatie in handen te krijgen en als je het voor mij te pakken kunt krijgen zal ik je de kosten vergoeden. Of anders kun je misschien de titel voor mij te weten komen en dan zal ik Harney vragen (in Boston).’ Het ‘bloedige conflict’ is de ‘lange staking van 1875’ in de Pennsylvania-mijnen, die gebroken werd door honger en geweld. George Julius Harney, leider van de linkervleugel van de Chartisten en lid van de Eerste Internationale was geëmigreerd naar de Ver. Staten en verschafte Marx veel materiaal, dat in dit land werd gepubliceerd.

4 De ‘Internationale Vereniging’ was de Internationale Arbeiders Associatie, gesticht in 1884.

[p. 722]

in opdracht van de Algemene Raad, zodat u een onpartijdig oordeel kunt vellen over haar beginselen en doeleinden. De inleiding verklaart ‘Dat de emancipatie van de arbeidende klasse het werk moet zijn van de arbeidende klassen zelf; dat de strijd voor de emancipatie van de arbeidende klassen geen strijd is voor klasse-privileges en monopolies, maar voor gelijke rechten en plichten, en voor de beëindiging van alle klasseheerschappij; dat de algehele onderwerping van de arbeidende mens aan de bezitter van de productiemiddelen - d.w.z. van de levensbronnen - de uiteindelijke oorzaak is van knechting in al haar vormen, van alle sociale ellende, geestelijke verwording en politieke onderworpenheid; dat alle pogingen om de universele emancipatie van de arbeidende klassen tot stand te brengen tot nog toe mislukt zijn door gebrek aan solidariteit tussen de verschillende groepen arbeiders in ieder land’, en de inleiding roept op tot ‘de directe aaneensluiting van de nog niet verbonden bewegingen’. Voorts wordt gesteld dat de Internationale Associatie ‘geen rechten zonder plichten, geen plichten zonder rechten’ erkent - dit maakt ieder lid tot een arbeider. De Associatie werd opgericht in Londen ‘om als centraal orgaan voor informatie en samenwerking te dienen tussen de Werklieden-Verenigingen in de afzonderlijke landen, die hetzelfde doel nastreven, n.l. bescherming, vooruitgang en algehele emancipatie van de werkende klassen’. ‘Ieder lid,’ zo zegt de inleiding verder, ‘van de Internationale Associatie, dat zich in het buitenland vestigt, zal de broederlijke steun van de aangesloten arbeiders ontvangen.’

De Vereniging kent een Algemeen Congres dat jaarlijks bijeenkomt; een Algemene Raad die functioneert als ‘een internationaal verbindingsmiddel tussen de verschillende nationale en lokale groepen van de Associatie, zodat de arbeiders in een bepaald land voortdurend op de hoogte blijven van de klasse-beweging in alle andere landen’. Deze Raad ontvangt en behandelt aanvragen van nieuwe afdelingen en secties tot aansluiting bij de Internationale, beslist over

[p. 723]

geschillen die er rijzen tussen de secties en ‘runs the machine’, zoals de Amerikaanse uitdrukking luidt. De uitgaven van de Algemene Raad worden bekostigd uit jaarlijkse bijdragen: een Engelse stuiver per lid. Dan bestaan er de Federale Raden of Comitees, en de lokale Secties, in de diverse landen. De Federale Raden zijn verplicht minstens eenmaal per maand een verslag te sturen aan de Algemene Raad en eenmaal per drie maanden een verslag over de administratie en de financiële situatie van hun afdelingen. Bij publicatie van aanvallen op de Internationale is de dichtstbijzijnde afdeling verplicht dadelijk een copie van zo'n publicatie aan de Algemene Raad te zenden. De vorming van Vrouwen-Afdelingen wordt aanbevolen.

De volgende personen hebben in de Algemene Raad zitting: R. Applegarth, M.T. Boon, Frederick Bradnick, G.H. Buttery, E. Dalahaye, Eugene Dupont, William Hales, G. Harris, Hurliman, Jules Johannard, Harriet Law, Frederick Lessner, Lochner, Charles Longuet, C. Martin, Zevy Maurice, Henry Mayo, George Milner, Charles Murray, Pfander, John Roach, Rubt. Sadler, Cowell Stepney, Alfred Taylor, W. Townsend, F. Vaillant, John Weston. Per land zijn corresponderend secretaris: Leo Frankel, voor Oostenrijk en Hongarije; A. Herman, België; T. Mottersbend, Denemarken; A. Serraillier, Frankrijk; Karl Marx, Duitsland en Rusland; Charles Rochat, Nederland; J.P. McDonnell, Ierland; Frederick Engels, Italië en Spanje; Walery Wroblewski, Polen; Hermann Jung, Zwitserland; J.G. Eccarius, Ver. Staten; Le Moussu, voor de Franse afdelingen in de Ver. Staten.

Tijdens mijn bezoek aan Dr. Marx noemde ik het programma zoals C. Bancroft Davis dat in zijn officiële verslag van 1877 weergeeft⁵ de duidelijkste en meest beknopte uiteenzetting van het socialisme die ik kende. Hij zei dat het ontleend was aan het verslag van de socialistische bijeenkomst in Gotha, in Duitsland in mei 1875. De vertaling vertoonde fouten, zei hij en hij was bereid ze te corrigeren.

5 Het gaat hier om het officiële verslag van Charles Bancroft Davis. Het was gericht aan Hamilton Fish, minister onder president Grant en het is gepubliceerd in United States State Department. Papers Relating to Foreign Relations of the United States, Washington, 1877, 175-80.

[p. 724]

Hier volgt wat hij dicteerde.⁶

1)	Algemeen, direct en geheim kiesrecht voor alle mannen boven 20 jaar voor alle verkiezingen, gemeentelijk en nationaal.
2)	Directe wetgevende macht voor het volk. Beslissing over oorlog en vrede vindt plaats door een directe volksstemming.
3)	Algemene militaire dienstplicht. Geen staand leger.
4)	Afschaffing van alle speciale wetgeving voor pers en openbare bijeenkomsten.
5	Kosteloze juridische hulp. Rechtspraak door het volk.
6)	Staatsonderwijs - algemeen, verplicht en kosteloos. Vrijheid van wetenschap en geloof.
7)	Afschaffing van alle indirecte belastingen. Financiën voor staats- en gemeentelijke doeleinden worden verkregen door een directe progressieve inkomensbelasting.
8)	Vrijheid van vereniging voor de arbeidende klassen.
9)	Wettelijke vastlegging van de arbeidsdag voor mannen. Beperking van vrouwenarbeid. Afschaffing van kinderarbeid.
10)	Wetgeving op het gebied van de gezondheidszorg ter bescherming van leven en gezondheid van de arbeiders. Voorschriften voor hun woningen en arbeidsplaats. Controle hierop moet in handen zijn van door henzelf aangewezen personen.
11)	Passende voorschriften voor gevangenisarbeid.

In het verslag van de heer Bancroft Davis staat nog een twaalfde punt, het belangrijkste, n.l.: ‘Staatshulp en crediet voor industriële verenigingen onder democratische leiding’. Ik vroeg de Doctor waarom hij dit wegliet en hij antwoordde: ‘Toen de bijeenkomst in Gotha plaatsvond bestond er verdeeldheid onder de Sociaal-Democraten. De groep van Lassalle⁷ vormde de ene vleugel; de andere werd de Eisenach-Partij genoemd. Het twaalfde punt kwam niet in het programma maar werd in de algemene inleiding opgenomen als concessie aan de Lassalleanen. Later is er nooit weer over gesproken. De heer Davis vermeldt niet dat het als compromis in het programma verscheen, zonder enige bijzondere betekenis. Hij brengt het nadrukkelijk als een van

6 De tekst van het interview is ontleend aan het oorspronkelijke protocol van 1875. Marx liet echter de laatste els achterwege, waarin het geloof een persoonlijke zaak wordt geacht. Hij meende dat deze els ‘burgerlijk’ was en in zijn aanbevelingen aan de Duitse Arbeiderspartij in 1875 stelde hij voor, dat zij in hun programma zich zouden uitspreken voor een van het ‘religieuze spook’ bevrijde vrijheid van denken. Ook ontbreekt de in de preambule van het Gotha Programma opgenomen els van ‘zelfbeheer van alle sociale fondsen voor arbeiders.’

7 Ferdinand Lassalle (1825-1864) was de Duitse jurist en socialistische leider die in 1863 de Algemene Duitse Arbeiders Unie oprichtte. Marx criticeerde hem als een protagonist van het opportunisme in de Duitse Sociaal-Democratie. Voor een uitvoerige karakterisering van Lassalle door Marx, zie zijn brief aan Kugelmann, 23 febr., 1865, in The Selected Correspondence of Karl Marx and Frederick Engels, 1884-1895, New York, 1942, 193-97.

[p. 725]

de hoofdpunten van het programma.’

‘Maar,’ zei ik, ‘voor Socialisten is het toch het hoogtepunt van de beweging, dat de productiemiddelen het gemeenschappelijk eigendom van de maatschappij zullen worden.’

‘Ja; wij beweren dat dit het resultaat van de beweging zal zijn, maar daarvoor is tijd, scholing en het bereiken van een hogere sociale status vereist.’

‘Dit programma,’ merkte ik op, ‘is alleen van toepassing op Duitsland en een of twee andere landen.’

‘Ah,’ antwoordde hij, ‘als u uw conclusies alleen hierop baseert, dan bent u volstrekt niet op de hoogte van de activiteiten van de partij. Veel van deze punten zijn alleen voor Duitsland van betekenis. Spanje, Rusland, Engeland en Amerika hebben programma's die met hun bijzondere problemen rekening houden. De enige overeenkomst is het doel dat wordt nagestreefd.’

‘En dat is de suprematie van de arbeidersklasse?’

‘Dat is de emancipatie van de arbeidersklasse.’

‘Vinden de Europese socialisten de beweging in Amerika belangrijk?’

‘Ja, zij is het natuurlijke resultaat van de ontwikkeling van het land. Er is beweerd dat de beweging door buitenlanders geïmporteerd is. Men zei hetzelfde, toen vijftig jaar geleden de arbeidersbeweging in Engeland zich roerde; en dat was lang voor er over socialisme gesproken werd. In Amerika trekt de arbeidersbeweging pas sinds 1857 de aandacht. Toen begonnen de vakbonden sterk te groeien; er werden vakverenigingen gevormd, waarin zich de arbeiders uit verschillende industrieën organiseerden; daarna kwamen er Nationale Arbeiders Bonden⁸. Deze chronologische vooruitgang toont aan, dat het socialisme in dat land ontstaan is zonder de hulp van buitenlanders en zuiver veroorzaakt werd door de kapitaalsconcentratie en de veranderde verhoudingen tussen de arbeiders en hun werkgevers.’

‘En wat,’ vroeg uw correspondent vervolgens, ‘heeft het

8 Zie voor de groei van de Amerikaanse arbeidersbeweging na de paniek van 1857, Philip S. Foner, History of the Labor Movement in the United States, I, New York, 1947.

[p. 726]

socialisme tot dusverre tot stand gebracht?’

‘Twee dingen,’ antwoordde hij. ‘De socialisten hebben gewezen op de algemene universele strijd tussen arbeid en kapitaal, op het kosmopolitische karakter ervan, kortgezegd - en op grond daarvan geprobeerd een goede verstandhouding teweeg te brengen tussen de arbeiders in de afzonderlijke landen. Dit werd een steeds dringender noodzaak, omdat de kapitalisten steeds kosmopolitischer te werk gingen bij de aanwerving van arbeidskrachten, door buitenlandse arbeiders uit te spelen tegen binnenlandse, niet alleen in Amerika maar ook in Engeland, Frankrijk en Duitsland. Er ontstonden dadelijk al internationale banden tussen de arbeiders in de verschillende landen, wat aantoonde dat het socialisme niet slechts een lokaal, maar een internationaal probleem was, dat door de internationale actie van de arbeiders opgelost moet worden. De werkende klasse kwam spontaan in beweging, zonder nog de doeleinden van de beweging te kennen. De socialisten zijn niet de aanstichters van de beweging, alleen zette ze voor de werklieden het karakter en de doeleinden uiteen.’

‘En dat doel is de omverwerping van het bestaande systeem, meen ik te hebben begrepen.’

‘Wij zijn van oordeel’, vervolgde hij, ‘dat het huidige systeem, waarin aan de ene kant de ondernemers land en kapitaal bezitten, en aan de andere kant de arbeiders slechts hun arbeidskracht als waar kunnen verkopen, een voorbijgaande fase in de geschiedenis vormt, die plaats zal moeten maken voor een hogere maatschappijvorm. We zien overal een scheiding in de maatschappij. Tegelijk met de ontwikkeling van de industriële krachten van de moderne landen groeit de vijandschap tussen de beide klassen. Vanuit socialistisch standpunt gezien bestaan nu reeds de middelen die een ommekeer in de huidige historische fase teweeg kunnen brengen. Met de vakbonden als basis zijn in vele landen politieke organisaties opgebouwd. In Amerika is de noodzaak van een onafhankelijke Arbeiderspartij duidelijk geworden. Op politici kunnen de arbeiders niet langer vertrouwen. Kongsies

[p. 727]

hebben zich meester gemaakt van de wetgevende macht en de politiek is tot handel verworden. Amerika staat daarin niet alleen, maar de doortastendheid is er groter dan in Europa. De dingen komen er eerder aan de oppervlakte. Schijnheiligheid en huichelarij zijn er minder in zwang dan aan deze kant van de oceaan.’

Ik vroeg of hij mij een reden kon geven voor de snelle groei van de socialistische partij in Duitsland, waarop hij antwoordde:

‘Deze socialistische partij ontstond pas laat. De utopische plannen, die in Frankrijk en Engeland nogal veel bijval vonden, kregen geen kans. De Duitse geest is meer theoretisch ingesteld dan bij andere volken het geval is. De Duitsers leerden van vroegere ervaringen en ontwikkelden realistische ideeën. U moet niet vergeten, dat het moderne kapitalistische systeem in Duitsland nog pas kort bestaat in vergelijking met andere landen. Er rezen problemen die in Frankrijk en Engeland al bijna tot het verleden behoorden, en politieke krachten die in deze staten de overhand kregen, manifesteerden zich pas toen in Duitsland de werkende klassen al met de socialistische theorieën vertrouwd waren geraakt. Daarom richtten zij al een onafhankelijke partij op, toen de moderne industriële ontwikkeling nog maar pas was begonnen. Zij hadden eigen afgevaardigden in het Duitse Parlement. Geen enkele partij verzette zich tegen het beleid van de regering en zij moesten deze zaak op zich nemen. Het zou te ver voeren om de politiek van de partij helemaal na te gaan. Wel kan ik dit zeggen: omdat de bourgeoisie in Duitsland zo laf is, dit in tegenstelling tot de bourgeoisie in Amerika en Engeland, verzaakte zij haar plicht om het nodige tegen de regeringspolitiek te ondernemen.’

Ik informeerde naar de numerieke sterkte van de Lassalleanen in de Internationale. Hij antwoordde: ‘De partij van Lassalle bestaat niet. Natuurlijk hebben wij in onze gelederen enkele van zijn volgelingen, maar hun aantal is klein. Lassalle liep vooruit op onze algemene principes. Bij zijn optreden na de reactie van 1848 ging hij uit van de illusie, dat hij de beweging

[p. 728]

met meer succes tot nieuw leven kon brengen door te pleiten voor coöperatie van de arbeiders in industriële ondernemingen. Hij wilde hen zo tot nieuwe activiteit inspireren. Hij zag dit zuiver als een middel tot het ware doel van de beweging. Ik bezit brieven van hem die dit aantonen.’

‘U noemde dit zijn kwakzalversmiddel.’

‘Precies. Hij nam contact op met Bismarck, vertelde zijn plannen en Bismarck moedigde Lassalle's tactiek destijds op alle mogelijke manieren aan.’⁹

‘Wat wilde hij daarmee bereiken?’

‘Hij wilde de arbeidersklasse uitspelen tegen de bourgeoisie, die de onrust van 1848 veroorzaakte.’

‘Men zegt, Doctor, dat u als de aanvoerder van het socialisme vanuit uw villa hier aan de touwtjes trekt van alle organisaties, revoluties, etc., die zich nu voordoen. Wat is uw oordeel daarover?’

De bejaarde heer glimlachte: ‘Ik weet het. Het is uitermate absurd, maar heeft ook z'n komische kanten. Twee maanden voor de aanslag van Hoedet, beklaagde Bismarck zich er over in de “Norddeutscher Zeitung”, dat ik een bondgenoot was van Pater Beck, de leider van de Jezuieten-Beweging, en dat wij de socialistische beweging in zo'n opstelling hielden, dat hij er niets mee kon doen.’

‘Maar uw Internationale in Londen leidt toch de beweging!’ ‘De Internationale bestaat niet meer, want zij heeft haar functie verloren. Zij heeft wel bestaan en toen leidde ze de beweging. Maar het socialisme is de laatste jaren zo sterk gegroeid, dat haar bestaan overbodig is geworden. Per land verschijnen nu eigen kranten, die uitgewisseld worden. Dat is ongeveer de enige band die bestaat tussen de afzonderlijke landen. De oprichting van de Internationale had vooral ten doel om eenheid tussen de arbeiders tot stand te brengen en om te wijzen op de wenselijkheid om in ieder land zelfstandige organisaties op te bouwen. De belangen van de partijen zijn niet in alle landen gelijk. Het spookbeeld van de in Londen gevestigde internationale leiders is een puur

9 De beschuldiging dat Lassalle in het geheim met Bismarck samenwerkte is goed gefundeerd. De bevestiging kwam in 1928 door de ontdekking van de correspondentie tussen Lassalle en Bismarck waarin de eerstgenoemde de steun van de arbeiders beloofde aan de laatstgenoemde.

[p. 729]

verzinsel. Het is waar dat we voorschriften gaven aan buitenlandse verenigingen, toen de Internationale pas in het leven was geroepen. We waren gedwongen om enkele secties in New York uit te sluiten, in een ervan vestigde mevrouw Woodhull nogal de aandacht op zich¹⁰. Dat was in 1871. Er is een aantal Amerikaanse politici - ik zal hun namen niet noemen - die munt willen slaan uit de beweging. Zij zijn goed bekend bij de Amerikaanse socialisten.’

‘U en uw aanhangers, Dr. Marx, staan bekend vanwege allerlei opruiende taal tegen het geloof. U wilt blijkbaar het hele systeem met wortel en tak uitgeroeid zien.’

‘Wij weten,’ antwoordde hij na enige aarzeling, ‘dat gewelddadige maatregelen tegen de godsdienst geen enkele zin hebben. Maar mijn mening is: met de groei van het socialisme zal de religie verdwijnen. De verdwijning moet het gevolg zijn van een sociale ontwikkeling, waarin onderwijs en opvoeding een belangrijke rol moeten spelen.’

‘Dominee Joseph Cook - u kent hem -’¹¹

‘Wij hebben van hem gehoord. De man is zeer slecht geïnformeerd over het socialisme.’

‘In een recente lezing over dit onderwerp zei hij: “Karl Marx heeft nu gezegd dat in de Ver. Staten, in Groot-Brittanië en misschien in Frankrijk socialistische hervormingen tot stand zullen komen zonder een bloedige revolutie, maar dat bloedvergieten onvermijdelijk zal zijn in Duitsland, in Rusland, in Italië en in Oostenrijk.”’

‘Men hoeft geen socialist te zijn,’ merkte de Doctor glimlachend op, ‘om te voorspellen dat er een bloedige revolutie zal plaatsvinden in Rusland, Duitsland, Oostenrijk en misschien in Italië, als de Italianen hun huidige politiek voortzetten¹². De daden van de Franse Revolutie kunnen in die landen herhaald worden. Dat is voor iedere kenner van de politiek duidelijk. Maar deze revoluties zullen van de meerderheid uitgaan. Geen enkele revolutie kan het werk van een partij zijn, enkel van het volk.’

‘De eerwaarde heer, die ik zojuist citeerde,’ hervatte ik, ‘vermeldde enkele passages uit een brief, die u naar zijn

10 ‘Mevrouw Woodhull’ was Victoria Woodhull, die met haar zuster Tennessee C. Claflin sectie 12 van de Internationale in de Ver. Staten leidde. In 1870 veroorzaakten de zusters een sensatie toen ze een bankierszaak en makelarij begonnen en al snel bekend werden als de ‘Betoverende Bankiers van Wall Street’. Als voorstander van vrouwenrechten, inclusief vrije liefde, evenredige vertegenwoordiging, hervormingen van de overheidsdiensten, verbod van ondernemingsmonopolies, lage rentes, bescherming van nationale domeinen, directe belastingen, staatsonderwijs, een achturige werkdag, afschaffing van staande legers, was Victoria Woodhull voor haar tijd een progressieve denker. In 1872 stelde ze zich kandidaat voor het presidentschap met een programma waarin veel van deze eisen waren opgenomen. Maar leiders van de Internationale beschuldigden mevrouw Woodhull ervan de Internationale voor eigen doeleinden te gebruiken en van het aantrekken van allerlei soorten malcontenten naar de beweging.

11 Dominee Joseph Cook, een voormalige Harvard student, was een populaire spreker over wereldrijke zaken. Zijn specialiteit, naast het verdedigen van het kapitalisme, was de verzoening van wetenschap en Bijbel.

12 Bedoeld is waarschijnlijk de poging van de Italiaanse monarchie in deze tijd om de souvereiniteit van de kerk over het grootste deel van Italië te herstellen.

[p. 730]

zeggen aan de Parijse communisten in 1871 gezonden hebt. Hier volgen ze: “We hebben nu hoogstens 3.000.000 mensen achter ons. Binnen twintig jaar zullen het er misschien 50.000.000-100.000.000 zijn. Dan zal de wereld aan ons toe behoren, want niet alleen Parijs, Lyon, Marseille zullen in opstand komen tegen het gehate kapitaal, maar ook Berlijn, München, Dresden, Londen, Liverpool, Manchester, Brussel, St. Petersburg, New York - kortom, de gehele wereld. En deze nieuwe opstand, ongekend in de geschiedenis, zal het verleden doen verdwijnen als een akelige nachtmerrie. Want de wereldbrand, op honderden plaatsen tegelijk opvlammend, zal iedere herinnering eraan vernietigen.” Wel, Doctor, ik neem aan dat u toegeeft de auteur van deze regels te zijn?’

‘Geen woord ervan is door mij geschreven. Ik schrijf nooit zulke melodramatische nonsens. Ik ben erg zorgvuldig in wat ik schrijf. De Figaro plaatste dit destijds onder mijn naam. Honderden brieven van dezelfde strekking deden toen de ronde. Ik schreef aan de London Times met de verklaring dat het vervalsingen waren. Maar als ik alles wat over mij gezegd en geschreven is zou gaan weerleggen, had ik de hulp van wel twintig secretarissen nodig.’

‘Maar u hebt toch uw sympathie met de Parijse Communisten betuigd?’

‘Zeker, als reactie op wat in hoofdartikelen geschreven werd. Maar de berichten vanuit Parijs in de Engelse kranten tonen al op overtuigende wijze de blunders aan, die in de hoofdartikelen te vinden zijn. De Commune doodde niet meer dan ongeveer 60 mensen. Maarschalk McMahon en zijn moorddadige leger doodde meer dan 60.000. Nooit is een beweging erger belasterd dan de Parijse Commune.’

‘Zijn de socialisten wel van mening, dat moord en bloedvergieten juiste middelen zijn om de principes van het socialisme te verwezenlijken?’

‘Geen enkele grote beweging,’ antwoordde Karl Marx, ‘is ooit zonder bloedvergieten aan de macht gekomen. De onafhankelijkheid van Amerika werd door bloedvergieten gewonnen. Napoleon onderwierp Frankrijk in een bloedig

[p. 731]

verlopen proces. Zijn val kwam op dezelfde wijze tot stand. Italië, Engeland, Duitsland en ieder land bevestigen dit en wat moord betreft,’ vervolgde hij, ‘ik hoef nauwelijks te zeggen dat dat niets nieuws is. Orsini probeerde Napoleon te doden. Koningen doodden meer mensen dan wie ook. De Jezuieten doodden mensen. De Puriteinen hebben mensen omgebracht in de tijd van Cromwell. Dit gebeurde allemaal voordat het socialisme bekend was. Maar tegenwoordig wordt het socialisme verantwoordelijk gesteld voor iedere aanslag op een koning of een staatshoofd. Op dit moment zouden socialisten de dood van de Duitse keizer ernstig betreuren. Hij is erg nuttig waar hij is. En Bismarck heeft meer gedaan voor onze zaak dan enig ander staatsman door de dingen op de spits te drijven.’

Ik vroeg Dr. Marx wat hij van Bismarck dacht.

Hij antwoordde dat ‘Napoleon als een genie werd beschouwd tot hij ten val kwam, daarna noemde men hem een gek. Bismarck zal in zijn spoor volgen. Met de eenmaking als dekmantel bouwde hij geleidelijk een despotische heerschappij op. Zijn streven is iedereen duidelijk. Zijn laatste manoeuvre is niet meer dan een slechte imitatie van een staatsgreep, die zonder twijfel zal mislukken. De Duitse socialisten, en de Franse, protesteerden tegen de oorlog van 1870 als een zuivere dynastieënoorlog. In manifesten vertelden zij het Duitse volk, dat als zij de ombuiging van de zogenaamde verdedigingsoorlog in een veroveringsoorlog accepteerden, zij daarvoor gestraft zouden worden met de instelling van een militair despotisme, dat de werkende massa's meedogenloos zou onderdrukken. De sociaal-democratische partij in Duitsland organiseerde meetings en gaf manifesten uit ten gunste van een eervolle vrede met Frankrijk. De Pruisische regering antwoordde direct met vervolgingen en zette veel leiders gevangen. Toch durfden alleen hun afgevaardigden te protesteren in de Duitse Rijksdag, en wel zeer krachtig, tegen de met geweld afgedwongen annexatie van Franse provincies. Maar Bismarck zette zijn beleid met harde hand door en dat deed de mensen spreken over de geniale Bismarck. De oorlog

[p. 732]

werd gevoerd en toen nieuwe veroveringen uitbleven bleek zijn opvallend gemis aan originele ideeën. Het volk begon het vertrouwen in hem te verliezen. Zijn populariteit verminderde. Hij verkeert in geldnood en de staat verkeert in geldnood. Een schijn-constitutie gaf hem gelegenheid om het volk belastingen op te leggen voor zijn militaire plannen en zijn eenheidsstreven. Omdat nieuwe belastingverzwaring niet meer mogelijk is, probeert hij het nu zonder enige vorm van constitutie. Om naar believen nieuwe heffingen op te kunnen leggen, heeft hij het spookbeeld van het socialisme opgeroepen. Ook deed hij zijn uiterste best om een oproer te provoceren.’

‘U krijgt zeker voortdurend berichten uit Berlijn?’

‘Ja,’ zei hij, ‘mijn vrienden houden me goed op de hoogte. De toestand is volkomen rustig en Bismarck is teleurgesteld. Hij heeft 48 prominente figuren uitgewezen - onder wie de afgevaardigden Hasselman en Fritsche, en Rakow, Baumann en Auer van de Freie Presse¹³. Deze mannen kalmeerden de Berlijnse arbeiders. Dat wist Bismarck. Hij wist ook dat daar 75000 arbeiders op de rand van de hongerdood verkeerden. Hij twijfelde er niet aan of het gepeupel zou, als deze leiders maar eenmaal verdwenen waren, in opstand komen. Dat moest dan het signaal zijn voor een bloedige moordpartij. Het hele Duitse rijk zou vervolgens een drukkend regiem opgelegd krijgen, geheel beantwoordend aan zijn geliefkoosde bloed en ijzer theorie¹⁴. De belasting kan dan tot iedere gewenste hoogte opgeschroefd worden. Tot op heden is een oproer uitgebleven en dat heeft Bismarck als staatsman volledig in zijn hemd gezet.

H.

The Chicago Tribune, 5 januari 1879

13 Bismarck's Anti-Socialisten Wet, ingevoerd in oktober 1879 (herroepen in oktober 1890) verbood socialistische organisaties en publicaties, en maakte vervolging van leden Juridisch mogelijk. In werkelijkheid werden niet 48 maar ‘67 van onze meest bekende leden uitgewezen’, van wie ‘de meerderheid de stad binnen 48 uur moest verlaten’, zo schreef August Bebel in zijn autobiografie (Aus Melnem Leben). Waarschijnlijk verwarde de Chicago Tribune het tijdstip met het aantal uitgewezenen.

14 In de begrotingscommissie van het Pruisische Parlement, waar Bismarck voor het eerst enkele van zijn ambtsplichten toelichtte, keerde hij zich fel tegen de liberalen: ‘Duitsland let niet op Pruisens liberalisme, maar op haar macht - Pruisen moet sterk blijven voor het gunstige moment, dat men al enkele malen voorbij heeft laten gaan. De Pruisische grenzen zijn niet bevorderlijk voor de vorming van een gezonde staat. De grote kwesties van deze eeuw worden niet opgelost met redevoeringen en meerderheidsstemmingen - dat was de fout van 1848-'49 - maar door ijzer en bloed.’