Maatstaf. Jaargang 20

[p. 282]

cursief

raymond brulez / streuvels in oorlogstijd

Het nut van het uitgeven van ‘volledige werken’ van een belangrijk auteur, ligt vaak hierin dat boeken, die bij hun eerste publicatie of onopgemerkt bleven of - wat even erg is - misbegrepen werden, of ook nog te lijden hadden van een politiek-ongunstige conjunctuur, nu door de herdruk beter begrip en verdiende waardering kunnen oogsten.

Dit lijkt mij bij uitstek het geval met Streuvels in Oorlogstijd, zijn dagboek tot einde 1914, dat nu werd opgenomen in deel II van Stijn Streuvels' Volledig Werk; uitg. Orion, Desclée De Brouwer, Brugge-Utrecht.

Het dagboek zet in met een ‘Verantwoording’ waarin de auteur verklaart:

Hierin heb ik, voor mezelf vooral, met alle nauwkeurigheid en onbevangen als een middeleeuwse kroniekschrijver die, in gedwongen werkeloosheid zijn tijd wil benuttigen, de feiten aangetekend die ik in mijn omgeving heb zien gebeuren.

't Geen ik heb van horenzeggen, staat dan ook als zulkdanig vermeld.

Het was mij ten andere niet zozeer om de feiten te doen, wel veelmeer om de stemming die de feiten bij mij, bij mijn kennissen en over de hele streek - ook over het uitzicht van het landschap om mij heen uitwerkten en teweegbrachten.’

Belangrijk in deze passus zijn de woorden: het uitzicht van het landschap. Men weet dat aan Streuvels, auteur van een roman Het Uitzicht der Dingen, verweten werd door sommigen dat zijn boeken louter weerkundige berichten waren... Alle aandacht gaat hier dan ook naar zijn Leiestreek, zoals die de herfst en de winter 1914 ingaat in zonnige en nevelige dagen; maar steeds met als ondertoon het trommelvuur van de slag bij leper en de IJzerslag.

[p. 283]

De eerste aantekening (van 29 juli) maakt nog gewag van Streuvels' plannen om, samen met zijn vriend Viérin, een reis te ondernemen naar de Kaukasus! Goethe had nochtans gezegd dat het beter is aan zijn haard te zitten ‘wenn hinten weit in der Türkei die Völker aufeinanderschlagen...’ En nu hebben we pas de Balkanoorlog achter de rug. De aanslag op de oostenrijkse aartshertog te Serajewo zet een kettingreactie in: de Eerste Wereldoorlog en de inval der Duitsers in België. In de plaats van de Elbroez beklimmen de twee vrienden de Kluisberg in de buurt van ingooigem en bespreken de mogelijkheid om van hier uit een veldslag te zien! Het is echter verder af: te Luik en aan de Marne in Frankrijk dat de grote botsingen der legerscharen zich voordoen. Streuvels neemt deel aan de oplaaiende vaderlandsliefde en aan de gevel van Het Lijsternest wapperen vereend: de Belgische driekleur, de Franse tricolore én de Union Jack! Maar weldra komen de eerste duitse ulanen aangereden. Daarna het gros der troepen van von Kluck. Streuvels krijgt enkele duitse officieren in zijn Lijsternest ingekwartierd. Zij gedragen zich hoffelijk:

‘Die Duitse officieren hebben mij aangedaan 't geen men ondervindt bij een gezellige ontmoeting van reisgenoten met wie men vriendschappelijk omgaat, omdat het toeval u samenbrengt; men oefent die vriendschap vooreerst uit beleefdheid en omdat men achting voelt voor elkaar en men door gesprekken aangenaam de tijd kan korten.’

Deze uitlating verwekte een storm van verontwaardiging vooral bij de franstalige belgische pers. Een verzwarende omstandigheid was het feit dat deze flatteuse woorden voor den invaller, overgenomen werden door duitse bladen welke het aandurfden te beweren dat er nooit duitse gruwelen waren bedreven te Leuven en Dinant. Zelfs tien jaar later, in 1925, richtte de Vlaamse volksvertegenwoordiger van Oostende-Veurne - in 't Frans - een parlementaire vraag aan Minister Camiel Huysmans om te weten of de bevordering van Streuvels tot officier in de Leopoldsorde wel verdiend was nadat Streuvels ‘le démoralisant ouvrage in Oorlogstijd’

[p. 284]

had geschreven. Huysmans, die ook last had gehad van de hyperpatriotten die hem zijn reis naar Stockholm verweten waar hij in 1917 contacten had aangelegd met duitse socialisten, antwoordde dat het boek in kwestie ‘est bourré de jugements cinglants pour l'envahisseur’.

Streuvels had zo dus waarheidsgetrouw relaas gegeven van de episode der ingekwartierde officieren. De brave man had vergeten dat, in oorlogstijd, niet alle waarheid geschikt is om luidop te worden verkondigd.

‘Deze blote uitkomst van mijn gevoel’ omschrijft Streuvels het incident in kwestie. Het ware echter overdreven in hem een soort vlaamse Romain Rolland te willen zien, zwevend ‘audessus de la mêlée’.

Over zijn landgenoten is Streuvels niet zo goed te spreken. Hij klaagt over het gebrek aan plichtsgevoel van sommige wereldlijke en geestelijke overheden die hun medeburgers in nood in de steek lieten. Over de paniek die ontstaat wanneer alle gezag verdwijnt, geeft hij in ‘De Vliegende Maandag’ een grotesk tafereel waardig van het penseel van Jeroen Bosch: ‘Veldwachters, schoolmeesters, pastoors en kosters hebben zich laten vangen door vrees. Men noemt ze bij naam dezen die zich in aalkelders hebben gestopt, in waterleidingen waar de ratten over hun wezen liepen zonder dat men zich roeren kon. Anderen zijn op de loop gegaan met een hesp en een brood aan de hals. Een boer heeft zich in een bussel stro doen binden en is zo aan het lopen. Een voorname heer uit het dorp heeft zich onder een ashoop begraven, denkend dat niemand het wist... en nu heeft zijn meid het uitgebracht!’ Men kan zich geen sterker contrast met die sotternie denken dan de notities van Streuvels over zijn reis naar Amsterdam in december 1914, waar zijn vrouw en kinderen bij den uitgever Veen onderdak en verpleging hebben gevonden.:

‘Van Amsterdam heb ik altijd heel veel gehouden, maar nu ben ik er waarlijk verliefd op geworden. Ik aanzie het als de schoonste stad der wereld.’

In 1940 begon Streuvels nogmaals aan een oorlogsdagboek. Maar uit de achterhoedegevechten der tragische meidagen

[p. 285]

kwam het Lijsternest deerlijk gehavend door de granaten en geplunderd door het soldateska. Na deze beproeving heeft Streuvels dan maar zijn plan opgegeven.