Maatstaf. Jaargang 20

[p. 87]

boudewijn van houten
de open brief van louis pauwels

In het najaar '71 publiceerde Louis Pauwels zijn Lettre ouverte aux gens heureux et qui ont bien raison de l'être - Open brief aan de mensen die gelukkig zijn en die alle reden hebben het te zijn. ‘Ik ga nu iets smerigs bekennen’ zegt hij na enkele bladzijden, ‘ik geloof niet in het gevaar van de milieuverontreiniging (...) Ik geloof ook niet in het gevaar van de overbevolking.’ En op de flap schrijft hij: ‘Het is niet waar dat onze beschaving onmenselijk is. Het is niet waar dat de vooruitgang tot een ramp leidt. Het is niet waar dat onze maatschappij onleefbaar is. Vervreemding, milieuverontreiniging en overbevolking zijn mythen. De grote onrechtvaardigheid ten opzichte van de Derde Wereld is ook een mythe.’ Pauwels stelt vast dat er een machtige ‘Kerk van het pessimisme’ bestaat, en niemand durft de excommunicatie te riskeren.

Het boek werd onmiddellijk een bestseller, en is zelfs nu nog steeds niet uit de Franse toptien. Er zijn 250.000 exemplaren van verkocht. ‘Moet men Uw boek opvatten als een boutade of niet?’ vroeg ik aan Pauwels tijdens een interview dat ik in december met hem had. ‘Nee, beslist niet als een boutade’ antwoordde hij, ‘want een boutade is iets dat de schrijver niet helemaal au sérieux neemt, en waarin hij niet helemaal gelooft. Volgens mij moet je mijn boek zien als een heftige reactie tegen een soort morele en intellectuele oplichterij, wat de linkse mode in feite is, en ook een reactie tegen het prefascistische dat je bij links vindt.’

Louis Pauwels werd buiten Frankrijk vooral bekend door Le matin des magiciens dat hij evenals zijn volgende boek L'homme éternel, in samenwerking met Jacques Bergier schreef. Zijn Lettre ouverte is ‘aan Jacques Bergier natuurlijk’

[p. 88]

opgedragen. Na het succes van het eerstgenoemde boek begon Pauwels een tijdschrift Planète uit te geven dat een oplage van 100.000 exemplaren bereikte. In '69 verliet hij echter de redactie. Hij verklaart die stap nu als volgt: ‘Ik heb Planète een jaar of tien, bijna elf, geleden opgericht. Ik geloof dat ik het heb opgericht omdat er toen een innerlijke dwang was - een creatieve dwang. Ik geloof dat Planète zijn maximum aan belang, aan effect en aan werkelijke dynamiek gehad heeft tijdens de eerste vijf of zes jaar. Daarna zijn, vanwege het grote succes van Planète, een groot aantal thema's van Planète die tot op dat ogenblik bijna verwaarloosd waren, verbreid in de openbare mening, in de pers, in het toneel, in de schilderkunst enzovoort. Eigenlijk heeft juist dit succes tot resultaat gehad dat die thema's ook in de uitgeverswereld doordrongen en de publicatie van ontelbare werken veroorzaakten. Nu, Planète was er toen misschien aan toe geheel vernieuwd te worden. Maar dan moest ik me de rest van mijn leven eraan wijden de directeur van een tijdschrift te zijn - degene die er verantwoordelijk voor is en die het animeert. Omdat ik niet uitsluitend gebonden wil zijn aan een tijdschrift en aan de eisen die zo'n uitgave stelt, en omdat ik van het laatste deel van mijn leven het leven van een full-time schrijver wil maken die volkomen vrij is, heb ik me dus bevrijd van Planète.’

Ik moet zeggen dat het soort onderwerpen dat in Planète behandeld werd - Zen, futurologie, Jung, Krishnamurti, mystiek, magie, enzovoort, enzovoort - mij altijd op een grote afstand hield, maar daarvandaan zag ik nog wel dat het blad voortdurend, met reeksen goede reproducties, aandacht gaf aan interessante schilders als Gustave Moreau, René Magritte en Paul Delvaux, in een periode waarin je nog ronduit achterlijk werd genoemd als hun werk je niet verveelde. (Tekeningen van Escher stonden al in '64 in Planète; en schilderijen van Willink in '65.) De moed van Pauwels viel me dus op. En die moed kenmerkt ook weer zijn Lettre ouverte. ‘Wat is het ergste scheldwoord dat men tegen U gebruikt heeft?’ vroeg ik hem. Maar dit bleek nog wel mee te vallen,

[p. 89]

misschien omdat Pauwels zelf al aan het slot van zijn boek voorspeld had waar hij allemaal voor uitgemaakt zou worden: vijand van het volk, fascist, reactionair en imbeciel. ‘Ik herinner me er geen’ antwoordde hij. ‘O ja, ze hebben me voor de grap Louis-le-bienheureux genoemd (een variatie op “Alexandre-le-blenheureux”, de titel van een film over een soort Franse Pallieter, v H). Daar wilden ze mee zeggen dat ik alleen maar voldaan ben, en dat ik alles alleen maar geschreven heb omdat het mij goed gaat. Nou, dat is natuurlijk kolder. Dat veronderstelt dat ik gewoon een imbeciel zou zijn - terwijl ik niet een imbeciel ben. Dat veronderstelt dat een optimist stomweg iemand is voor wie de zaken goed gaan. Maar het lijkt me duidelijk dat ik mijn boek niet heb geschreven om te vertellen dat ik me lekker voel.’

Omdat Pauwels in de Lettre ouverte een paar maal Montherlant instemmend geciteerd had, naar zijn zeggen ‘om de zaak nog erger te maken’, vroeg ik hem dit wat toe te lichten. Zijn antwoord publiceerde ik indertijd op een andere plaats. De volgende vraag lag voor de hand:

- ‘Welke andere schrijvers van vandaag zijn belangrijk volgens U?’

Pauwels: ‘Zeer beslist Malraux. Zeer beslist Céline, maar Céline is dood... Op het eerste gezicht zie ik, wat Frankrijk betreft, geen andere. Nog een schrijver die buitengewoon veel belang voor me heeft - maar dat is een Amerikaan - is Henry Miller. In ieder geval wat schrijvers aangaat die in Frankrijk belangrijk voor me zijn, zie ik beslist niemand anders dan Montherlant en Malraux.

- ‘Bevalt Léautaud U?’

Pauwels: ‘Ach, Léautaud... dat is een grinnikende grijsaard (un vieillard ricanant). Het voorbeeld van de Fransman waarvan Cocteau, over de Fransen in het algemeen sprekend, zei: ‘Het zijn gematigde anarchisten.’ Dat lijkt me precies op te gaan voor Léautaud. Er bestaat in Frankrijk een hele traditie van het kleine, nietwaar. Het is een hele traditie - niet de enige traditie, want er worden er heel wat in ere gehouden - van de man die de kleine kant van de dingen ziet en die

[p. 90]

het heel goed onder woorden brengt: Jules Renard, Paul Léautaud... ze zijn tegelijkertijd kwaadaardig en minuscuul in hun standpunt en hun visies; het is een soort kwaadaardige miniatuurschilders.’

- ‘Om op de Lettre ouverte terug te komen: zijn er reacties geweest waarop U hier zou willen reageren?’ (Ik stelde deze vraag dus in december).

Pauwels: ‘Merkwaardigerwijs nee. Merkwaardigerwijs nee, want in het geheel van de pers, de radio en de televisie in Frankrijk, in België, in Zwitserland, kortom in de Franssprekende landen, is mijn boek gunstig ontvangen en heeft het veel weerklank gevonden. En een bepaalde pers die als links beschouwd wordt - bijvoorbeeld Le Nouvel Observateur - heeft gezwegen. Maar afgezien van dat doodzwijgen heb ik inderdaad geen tegenstand ondervonden. Er is maar één ding dat ik betreur in alles wat er geschreven is - en dat is tekenend - namelijk dat niemand, bijna niemand althans, heeft gezegd dat een groot deel van het succes van dit boek te danken is aan zijn stijl. Alsof men tegenwoordig blind is voor die kwestie. Uiteindelijk is de kracht van dit boek en volgens mij de voornaamste reden van zijn succes, afgezien van de waarde van de argumenten: zijn stijl. En het wordt tijd, lijkt me, dat men gaat herontdekken dat de stijl het absolute wapen is.’

Hier volgt nu een fragment van de Nederlandse vertaling van de Lettre ouverte die ik voor de uitgeverij N. Kluwer maakte. Het boek zal in de loop van de zomer verschijnen.

Ik zit zelden aan diners aan. Maar het komt wel eens voor. Ik ontmoet dan mensen die een verantwoordelijke positie hebben in het ‘systeem’ - hoge ambtenaren. Ik trek er de volgende les uit:

Als Frankrijk op een dag ophoudt een plaats te zijn waar je nog op een ‘fatsoenlijke manier kunt leven’, als het ondergaat in een of andere tragische kermis als de Commune, dan hebben we dat aan die mensen te danken en niet aan de

[p. 91]

gestemdheid van het volk. Die mensen bestaan uit Dr. Jekyll en Mr. Hyde en Mr. Hyde zit aan diners aan.

Overdag zie je hen druk bezig met de zaken van het algemeen belang. Maar zodra de avond is gevallen, worden ze intellectueel, dat wil zeggen: onverantwoordelijk. Uit snobisme doen ze mee aan de ideologische wanorde en het inconsequente protesteren. Overdag hebben ze goed gewerkt voor mijnheer Guizot. ‘s Avonds maken ze Louise Michel het hof. (Guizot, 19de eeuwse politicus met een spreekwoordelijke gematigdheid; Louise Michel, 19de eeuwse anarchiste, v H).

- Begrijpt U, zei de Gaulle tegen Malraux, er is iets dat niet langer kan duren: de onverantwoordelijkheid van de intelligentsia. Of er komt een eind aan of er komt een eind aan de Westerse beschaving.

Ik ben het er volkomen mee eens. Hier hebt U bijvoorbeeld het gesprek dat ik met een VIP had.

Hij heeft de reputatie keihard te zijn en vanuit zijn positie de openbare mening in sterke mate te bepalen. Maar als hij zich ontspant in de mondaine kringen, dan meet hij zich weer de allures van een intellectueel aan. We zijn aan de koffie toe.

- Het klimaat is slecht, zegt hij. U gelooft in de nieuwe maatschappij, hè? Neemt U van mij aan, er valt niets meer aan te doen, het geweten komt in opstand. Vooral nu de Commune herdacht wordt.

- Ik begrijp U niet. Wat heeft de Commune ermee te maken? Hij verslikt zich. Ik lijk uit de klei getrokken. Op het ogenblik is de Commune ‘in’. Hij is bereid mijn ogen te openen.

- Het was een groots moment van de geest.

Nu, ik trap er niet in.

- Hoe komt U erbij, zeg ik. Een verloren oorlog voortzetten. Geloven dat je over 135.000 man beschikt, terwijl je er maar 40.000 hebt - met officieren die bij loting zijn gekozen uit soldaten die waardeloos zijn. Je afsnijden van de rest van Frankrijk en van de wereld, en dan trots verklaren dat ‘het heelal is afgesneden van Parijs’. De klokken vervangen door militaire hoorns. De kerken veranderen in sociëteiten. De

[p. 92]

huren ongeldig verklaren. De bank van lening opheffen. De boetekapellen afbreken. En de enige sociale maatregel die je daarmee tot stand brengt: de afschaffing van de nachtarbeid voor de bakkers. Verder mislukt alles. 25.000 doden; 100.000 gewonden. En als de oude regering weer terug is: 378.828 anonieme verklikkersbrieven. U noemt dat een groots moment van de geest. Zegt U liever dat het een tragisch moment was van het gebrek aan werkelijkheidszin.

- Maar er is niets mooiers dan het gebrek aan werkelijkheidszin, roept deze man uit die overdag technocraat is.

Hij slaat zijn benen over elkaar, zakt diep weg in zijn fauteuil, slurpt zijn koffie op en vervolgt:

- In ieder geval lijkt het of de nieuwe maatschappij het niet zonder geld en conservatisme kan stellen, al zou dit dan een verlicht conservatisme zijn.

- Het gebeurt met de goedkeuring van de grote meerderheid.

- Poeh! de meerderheid... antwoordt deze democraat met weerzin.

De majordomus komt langs met de sigaren. Hij kiest er een uit, zonder zijn ogen op te slaan naar de bediende, houdt hem bij zijn oor, laat hem knisperen en zegt dromerig:

- Gaat U maar geld verdienen. Het is niet opwindend, hoor.

- Dat moet U eens aan de armen zeggen...

- Poeh! de armen...

Hij heeft geen vertrouwen in de armen. Het zijn de burgers van morgen.

En hij is niet gelukkig. Wat ik hem zeg, is te primair. Hij wil 's avonds een intellectueel gesprek. Ik moet met hem de wolken in:

- Eén ding kunt U toch niet ontkennen. Het ontbreekt ons aan bezielende politieke programma's. Iets dat ons hele wezen in beslag neemt. Mystieke woorden... O, wat begrijp ik die jongeren goed...

- Hoor es, ik verwacht juist van een maatschappij dat ze er niet op uit is me helemaal in beslag te nemen. Als ik een

[p. 93]

religieuze leegte voel, vraag ik niet van een sociaal programma deze op te vullen. Dat is een zaak tussen mijn ziel en mij. Een volwassen maatschappij hoort alleen maar een organisatie te zijn die welvaart geeft en daarin een maximum aan vrijheid voor mijn persoonlijke onderzoekingen. De franse intellectuelen zijn al een eeuw lang zo dwaas dat ze het historische leven verwarren met het leven zonder meer. Laat de intelligentsia zich bezighouden met het leven, met God, met de ziel en met zichzelf. Maar hoe politieker ze wordt, des te onverantwoordelijker, onmenselijker en irreëler wordt ze.

Ik merkte dat hij tabak van me begon te krijgen. Maar ik ook van hem. We maakten uit dat we zouden gaan slapen. Hij had de volgende morgen werk te doen, voor de Staat. Ik ook, voor mijn ziel.