Maatstaf. Jaargang 20

[p. 9]

simon van vliet
beesten en breinen

Gedurende de eerste dag op het instituut leerde hij dat het afhakken van een kop er ‘decapiteren’ heette. Hersenen werden er ‘breinen’ genoemd. Een stuk papier dat er uitzag als een lesrooster, met het opschrift ‘Mouse Killing’ hing aan een muur.

‘Misschien ben ik niet geschikt voor dit werk’ zei hij. ‘Het lijkt me, bij nader inzien, dat ik niet goed bestand zal zijn tegen het experimenteren met dieren.’

De man in de witte laboratoriumjas tegenover hem, keek hem van onder zijn woeste haren aandachtig aan. ‘Ja, dat is vaker gebeurd met nieuwelingen, maar het gaat over. Dat went snel.’ Hij stelde voor om naar het dierenverblijf te gaan en dat te bezichtigen. De ‘stal’ bleek een door helder wit neon-licht beschenen ruimte te zijn, met rekken waarop enkele tientallen doorzichtige plastik bakken stonden met traliedeksels erop. In de bakken zaten witte ratten (‘beesten’): Alleen, met zijn tweeën of drieën, in sommige een dozijn. De meeste van hen schenen te slapen, enkelen bewogen zich. Sommigen hadden boven op de kop, tussen de oortjes in, een langwerpig, duikbootvormig, glanzend roze bultje. Zijn gids verklaarde dat in de hersenen van die ratten aangebrachte electroden stevig op hun plaats werden gehouden met in de schedel gedraaide schroefjes, en een klontje van de stof, die ook wordt gebruikt als een surrogaat voor tandvlees in kunstgebitten.

Een zonder enige vrolijkheid glimlachende man verzorgde de proefdieren, wetend dat zij alleen bij uitzondering van ouderdom zouden sterven.

Er sloop een grijze kat tussen de rekken, die de taak had ontsnapte ratten te vangen. De stal was omgeven door een

[p. 10]

wereld waarin deze ratten niet in staat zouden zijn in leven te blijven als ze er ooit in terecht zouden komen. Zij hadden geen enkele kans op vrijheid.

Hij vroeg zich af hoeveel van hen door zijn toedoen zouden sterven.

In een stenen bak met zaagsel op de bodem lag een kluwen van veertig of vijftig jonge ratten, die nog niet voor experimenten waren gebruikt.

Toen hij het deksel boven hen optilde, maakten enkelen van hen zich van de anderen los, en schoten schichtig door de bak heen en weer. Met duim en wijsvinger greep hij de staart van een van de wat meer gedweeë dieren; zijn eerste slachtoffer zweefde door de ruimte naar de mouw van zijn witte jas, waar hij zich vastklampte.

Terwijl de rat even later op de weegschaal zat, hield hij de staart van het dier vast om ontsnapping te voorkomen en vroeg zich af of dat het gewicht beïnvloedde.

Hij droeg het dier in zijn kooi naar een vertrek dat ‘operatiekamer’ werd genoemd. Er stonden glazen kasten, met instrumenten van glanzend metaal erin, langs de wanden. Hij zou proberen een uiterst klein korreltje blauwe kleurstof in de hersenen van de rat aan te brengen, een oefening om precies op de juiste plaats, op de vereiste diepte te belanden. Met zijn rechterhand liet hij de rat weer aan zijn staart in de lucht bengelen, met de linker probeerde hij hem vast te grijpen op de manier zoals hem was voorgedaan. Onzeker en onhandig klemde hij de linker achterpoot tussen duim en wijsvinger terwijl hij tegelijk met de zelfde hand romp en kop tegen zijn heup aandrukte om te voorkomen dat hij zou worden gebeten. De rat piste van angst tegen zijn jas aan. Het lukte hem een injectienaald in de dijbeenspier te prikken en een inspuiting te geven, waarna de rat snel het bewustzijn verloor.

Dat hoopte hij tenminste grondig.

De rat lag uitgestrekt op een tafel, de staart in een boog omhoog geheven, en reageerde nergens meer op. Ook niet op

[p. 11]

knepen in de anders zo gevoelige staart. Door de zachte borstvacht heen voelde hij het hart zachtjes kloppen. Hij vroeg zich af of de rat nu werkelijk geen enkele vorm van bewustzijn meer bezat. Dat het dier zich niet meer kon bewegen gaf hem niet de zekerheid dat ook het gevoel was verdwenen.

‘Wat zich afspeelt in het bewustzijn van anderen, of dat nu een mens of een dier is, blijft een geheim’ dacht hij.

Met een elektrisch apparaat schoor hij de bovenkant van de kop kaal, vanaf de besnorde snuit tot even achter de oren. ‘Het schijnt dat kaalgeschoren mensen soms minder menselijk worden gevonden’ dacht hij. ‘En dat maakt het gemakkelijker ze te kwellen of te vermoorden. Maar die rat is na het scheren niets minder rat-achtig geworden.’

Hij legde het dier in een toestel waarmee hij de kop onwrikbaar vast kon zetten, waardoor precisiewerk in de hersenen mogelijk zou worden. Daartoe schroefde hij twee minieme vorkjes met uiterst spitse tandjes tegen de zijkanten van de kop aan. De vorktandjes drongen door huid, spieren, bloedvaten en zenuwen heen, en hij schroefde ze stevig tegen de schedel aan. Het rechteroog puilde nu wat uit en was glazig geworden.

Hij bracht daarna een metalen staafje aan onder de twee geprononceerde, gelige, bovenste knaagtanden van het dier, waarna hij door een stelschroef aan te draaien, de schedel ook in de lengterichting kon vastzetten. Hij beschouwde het beeld van de rat in het toestel en voelde zich diep ongelukkig. ‘Hoe groot zou het aantal ware uitspraken over ratte-hersenen zijn?’ vroeg hij zich af. ‘Oneindig? En gaan we die allemaal vinden?’ De rechterachterpoot van de rat maakte een zwembeweging.

Hij schrok, vloekte en greep naar de injectiespuit. In gedachten beloofde hij het dier een spoedige dood.

Scheren, met een lancet de huid van de kop insnijden, het aanbrengen van forceps, het wegwissen van het in de wond opwellende bloed, het localiseren van een snijpunt van de

[p. 12]

grillige naden van de schedel. Boren, met een pincet een schijfje uit de schedel lichten, iets in de hersenen aanbrengen of er een stukje uit wegnemen, de schedel weer sluiten met wat was, schroeven en hechten. En decapiteren. Hij leerde een vak.

Het eerste dier dat hij dicht hechtte kon na die behandeling de oogleden niet meer sluiten.

Bij de kraan, waaronder een romp leegbloedde, lag de afgehakte kop waarin sommige spiertjes nog enige sekonden natrilden. Zoals altijd na de onthoofding voelde hij zich opgelucht: zo'n losliggende kop zou niet veel meer voelen. Hij waste het bloed van het instrument dat weinig origineel de ‘guillotine’ werd genoemd, en zag dat hij tegelijk met de kop een voorpootje had afgehakt.

Eerst nu kon hij zonder emoties en met onvermengde interesse werken. Met een schaar knipte hij het meeste weefsel om de schedel weg en begon met een kleine tang stukjes van de schedel weg te breken. Hij knipte wat vliezen en zenuwen door en peuterde voorzichtig de hersenen los, die hij in een glazen potje met formaline liet zinken. ‘Dood, dood, hij is dood’ neuriede hij in gedachten.

Het ‘mouse killing’ programma moest bijdragen aan de menselijke kennis van agressief gedrag. Daartoe zette hij witte muisjes, met een romp zo groot als een vingerlid, in de kooien van ratten die vele malen groter waren. Sommige van de ratten trokken zich niets aan van deze ongewone gebeurtenis in hun tot dan toe zeer monotone bestaan; de muis kroop dan vaak tegen de rat aan en viel in slaap.

Maar andere ratten gingen tot de aanval over, dreven het muisje een hoek, waar het zich, staande op de achterpootjes, de voorpootjes wijd gespreid, verdedigde door schril te piepen. De ratten deinsden daarvoor aanvankelijk terug, maar wenden er snel aan en maakten dan met een flitsend snelle beet een eind aan het leven van de muis.

Hij drukte dan een knopje van zijn chronometer in en schreef het woord ‘killer’ op de kaart met gegevens van de rat.

[p. 13]

Een in het doden stuntelige rat knabbelde aan het staartje van de hem toebedeelde muis. Iedere keer als hij er een stukje afgebeten had, vluchtte de muis krijsend weg, maar steeds weer kreeg de rat de staart in zijn bek. Er was dan een zacht geluid van kraakbeen dat werd vermorzeld.

De ratten hadden met de onderzoekers gemeen dat zij na het doden, als zij daartoe de gelegenheid kregen, afgingen op de hersenen van hun slachtoffer. De ratten vraten, de onderzoekers maten eraan. Toepassing van uit het onderzoek verkregen kennis was zelfs in de verste verte niet in zicht. ‘Ik moest voor mezelf ook maar ergens “killer” noteren’ dacht hij.

Op een morgen, vier weken na zijn komst op het instituut, inspecteerde hij zijn proefdieren. Zes ervan waren aan hun hersenletsel overleden. Koud en stijf lagen ze in hun kooien uitgestrekt. Hij verzamelde ze en wierp ze in een vuilverbrandingstoestel. Op een tafel zag hij een dozijn ratten liggen. Van de bovenkant van de kop tot halverwege de rug hadden zij geen huid meer; op die plaats waren zij ingesmeerd met jodium, waardoor een bruine wond was ontstaan. Eén van de ratten begon uit de narcose bij te komen en hief moeizaam de kop een beetje op.

Hij zocht de man met het woeste haar op en vond die bezig met het castreren van pasgeboren ratjes, waartoe hij door een verlicht vergrootglas tuurde waaronder zijn handen bezig waren met de operatie op een rosig propje.

Hij zei: ‘Ik kan er niet aan wennen. Ik ga hier weg’.