Maatstaf. Jaargang 19

[p. 478]

cursief

d.w. fokkema / over uniciteit; enkele opmerkingen bij van dijk's literatuurtheorie

‘Theories are usually introduced when previous study of a class of phenomena has revealed a system of uniformities that can be expressed in the form of empirical laws.’
C.G. Hempel

In zijn Moderne literatuurteorie, Een eksperimentele inleiding (Van Gennep, 1971) tracht T.A. van Dijk een bijdrage te leveren tot de theorievorming in de literatuurwetenschap. Hij heeft zich uitgebreid op de hoogte gesteld van wat in het buitenland op dit gebied is gedaan en maakt gebruik van de meest recente bevindingen in de algemene taalwetenschap. Het voornemen van Van Dijk om een controleerbare (en dus falsifieerbare) theorie op te stellen verdient bewondering. Of de weg die de schrijver hierbij heeft ingeslagen resultaten zal opleveren, is echter vooralsnog onzeker.

De auteur stelt zichzelf voor een niet geringe opgave. Hij wil geen genoegen nemen met empirische, inductieve theoretisering, maar beoogt een ‘deduktieve teorie op te bouwen, d.w.z. een teorie waarin de afleidingen (formele beschrijvingen) uitsluitend gebaseerd zijn op regels’ (p. 18). Het knelpunt wordt nu onmiddellijk bij de toetsing van de theorie aan het feitenmateriaal gelegd. Een algemene literatuurtheorie dient uiteraard het verschijnsel literatuur te beschrijven en zo mogelijk te verklaren. De vraag die zich aan de lezer van Van Dijk's inleiding opdringt is of de literatuur wel steeds het object van zijn theorie vormt. Het antwoord hierop zal voornamelijk worden bepaald door het begrip literatuur waarvan men uitgaat. Hecht men vooral waarde aan

[p. 479]

een literatuur die in grote lijnen aan een systeem van regels beantwoordt, dan zal het ook wel mogelijk zijn die regels te ontdekken. Men bevindt zich dan in gezelschap van de rederijkers, de klassicisten en de computer-programmeurs. Het lijkt erop dat Van Dijk zich bij hen thuis voelt. Hij noemt ‘de klassieke retorika in feite een tekstteorie avant la lettre..., met een teoretiese precisie die ook nu de literatuurwetenschap nog tot voorbeeld kan strekken’ (p. 140). En de tekstdieptestructuur vergelijkt hij met het programma voor een computer (p. 106).

In zijn vertrouwen op algemene regels heeft Van Dijk het probleem van de historische gebondenheid van de literatuur verwaarloosd. Indien men de historische ontwikkeling van de literatuur en de geschiedenis van de zich voortdurend wijzigende receptie factoren van betekenis acht, dan begint men niet veel met een systeem van regels, waaraan enerzijds een hoge voorspelbaarheidsgraad wordt toegekend maar dat anderzijds op diachronische ontwikkelingen niet berekend is. Misschien beseft Van Dijk deze moeilijkheid wel. Hij geeft toe dat voor verschillende perioden en verschillende cultuurgebieden verschillende deeltheorieën vereist zijn. Toch moet gevreesd worden dat Van Dijk de consequenties van Mukarovsky's theorie van de esthetische functie onvoldoende tot zich heeft laten doordringen.

Men moet zich bovendien afvragen of onze kennis van de literatuur in al zijn verschijningsvormen thans reeds groot genoeg is om een deductieve theorie op te stellen die boven het embryonale stadium uitstijgt en tevens te grote ingewikkeldheid weet te vermijden. Wie Van Dijk's inleiding heeft gelezen, zal onvermijdelijk tot de conclusie komen dat een volledige deductieve theorie van de moderne Nederlandse literatuur er schrikbarend ingewikkeld zal moeten uitzien. Te meer zal een door Van Dijk beoogde universele literatuurtheorie nooit voldoen aan het door hemzelf terecht gestelde criterium van eenvoud. Kortom, de literatuurwetenschap zou er beter aan doen de methoden van de natuurwetenschappen tot voorbeeld te nemen, dan

[p. 480]

die van de wiskunde. De literatuurwetenschap is, zoals Van Dijk zelf ook zegt (p. 16), nu eenmaal een empirische wetenschap.

De auteur sluit zich nauw aan bij linguistische theorieën, voornamelijk uit de school van Chomsky. De transformationeel-generatieve grammatica is zijn model. Men moet zich afvragen of deze keuze wel een gelukkige is. Begrippen als ‘acceptabiliteit’ en ‘uniciteit’ hebben in het normale taalverkeer immers een geheel andere functie dan in de literatuur. Dat iedere generatie een nieuwe literatuurgeschiedenis schrijft (of zou willen schrijven), hangt samen met het zich steeds vernieuwende antwoord op de vraag wat als literatuur aanvaard moet worden. Het probleem van de acceptabiliteit doet zich in de linguistiek niet in dezelfde mate voor, omdat niemand er meer serieus over denkt historische, niet-literaire taaluitingen enige normatieve waarde toe te kennen. Daarentegen is het werk van Shakespeare, Dostojewskij en Kafka voor velen nog altijd een criterium in de evaluatie van recente literatuur. Het ontstaan van nieuwe stromingen gaat dikwijls gepaard met de herontdekking en herwaardering van schrijvers uit het verleden. De surrealisten bewonderden Baudelaire en Rimbaud, de concretisten beriepen zich op Mallarmé en Pound. Nu T.S. Eliot heeft afgedaan, achten de beat-dichters William Blake in hoge mate ‘acceptabel’.

Ook het door Van Dijk aangeroerde probleem van de uniciteit vergt in de literatuurwetenschap een andere oplossing dan in de taalwetenschap (het speelt in vrijwel alle wetenschappen een rol). Men mag niet uit het oog verliezen dat in de literatuur (vooral de moderne, westerse literatuur) juist een cultus van de uniciteit bestaat. Men kan dat betreuren, maar niet ontkennen, en een wetenschappelijke literatuurtheorie dient zich ervan rekenschap te geven. Het wekt dan ook wel bevreemding om bij Van Dijk de apodictische bewering te lezen dat ‘de kennis van het “unieke” objekt... niet alleen principiëel onmogelijk maar bovendien zinloos (is) in de wetenschap’ (p. 23). Een

[p. 481]

verantwoording van de stelling ontbreekt helaas. Misschien steunt Van Dijk op een uitspraak van J.F. Staal, die zich overigens in zijn bekende interview met Fons Elders veel voorzichtiger uitdrukte: ‘uniciteit schijnt als categorie in de wetenschap niet te hanteren’ en ‘over het unieke kan men niets verstandigs zeggen, tenzij men het in algemene termen doet en als men in algemene termen iets wil zeggen dan is het beter dat theoretisch verantwoord te doen...’ Het is niet duidelijk hoe Van Dijk zijn literatuurtheorie denkt verder te ontwikkelen zonder zelfs ook maar te streven naar kennis van de unieke objecten, waarnaar zijn hypothesen voortdurend verwijzen en waaraan zijn theorie moet worden getoetst. Met de stelling dat het zinloos is om naar kennis van een uniek object te streven geeft Van Dijk trouwens de doodsteek aan zijn eigen theoretische constructie. De literaire-tekstgrammatica zal ongetwijfeld alleen voor het verschijnsel literatuur gelden en niet tevens voor bijvoorbeeld de muziek of propaganda-teksten. Als zodanig zal zij uniek zijn. Is het nu zinloos om deze grammatica te willen kennen?

Tenzij men in een volledig scepticisme wil vervallen, moet worden aangenomen dat een zekere kennis van het unieke object wel mogelijk is. Een groot deel van het gehele wetenschappelijke bedrijf is erop gericht om op controleerbare wijze over unieke objecten te spreken. Er wordt met modellen en generaliseringen gewerkt, maar het doel daarvan is de kennis en - in sommige wetenschappen - de beheersing van individuele, unieke verschijnselen.

Voor de literatuur is theorievorming nuttig om juist het unieke karakter van het als literair geaccepteerde werk (dat niet overdreven moet worden, maar waarschijnlijk toch altijd aanwezig is) met behulp van kennis van de algemene eigenschappen van literatuur te onderscheiden. Het unieke element kan dikwijls in negatieve termen worden vastgelegd. De wetenschap heeft ook hier de taak tot aan de rand van de mogelijkheden te gaan, ook al omdat alleen dan het unieke op overtuigende wijze kan worden gesignaleerd.

[p. 482]

Een voortijdige capitulatie voor het unieke leidt tot ongewenste mengvormen van wetenschappelijk en onwetenschappelijk tijdverdrijf.

Waarom zolang bij de uniciteit stilgestaan? Van Dijk wijdt er slechts enkele, in kleine lettertjes gedrukte opmerkingen aan. Het is hem echter uit de informatietheorie bekend dat niet het algemene interessant is (informatie verschaft), maar het bijzondere en zeldzame. Unieke elementen verschaffen de hoogste informatie en zijn daarom ook het interessantst (p. 39). Het is goed om deze waarheid, die ook vóór de uitvinding van de informatietheorie bekend was, tot ons te laten doordringen. Als te zijner tijd de literatuurtheorie van Van Dijk zal zijn uitgewerkt (veel noemt hij zelf nog vaag en voorlopig) en het mogelijk zal zijn de dieptestructuur van De donkere kamer van Damocles of De eerste cirkel te formuleren, is het zeer de vraag of dit ons inzicht in het verschijnsel literatuur zal vergroten. Niet de dieptestructuur ‘De held verslaat de vijand’ (p. 107) of iets dergelijks is van belang, maar de tekst zelf waarvan de bijzondere kenmerken op het niveau van de oppervlaktestructuur moeten worden geïnterpreteerd.

Hiermee zijn enkele aanvechtbare elementen in het systeem van Van Dijk gesignaleerd. De voorbeelden, hypothesen en de overige helaas in vele opzichten slordige uitwerking van Van Dijk's inleiding kunnen deze twijfels niet wegnemen. Zijn boek verschaft wel een nieuwe terminologie, maar lost geen problemen op die niet eerder zijn opgelost. Zijn afwijzing van de verworvenheden van de ‘traditionele literatuurbeschouwing’ is dan ook op zijn minst ongenuanceerd te noemen. Zijn boek blijft ver beneden het peil van F.C. Maatje's Literatuurwetenschap (1970).

De verdienste van Van Dijk's Literatuurteorie schuilt voornamelijk in de geheel nieuwe opzet. De nieuwe terminologie, die tot dusverre geen resultaten lijkt te hebben afgeworpen, zal - eventueel na verdere ontwikkelingen in de transformationeel-generatieve grammatica - een nuttig effect kunnen hebben, misschien op een wijze die nu

[p. 483]

geenszins valt te voorzien. Het boek zal ongetwijfeld tot verder onderzoek stimuleren, mogelijk in een andere richting.