Maatstaf. Jaargang 19

[p. 272]

henriëtte van eyk
herinneringen aan simon vestdijk

Mijn herinneringen aan Simon zijn grotendeels licht en feestelijk. Als een handvol kleurige steentjes heeft het lot ze me nagelaten. Ik bekijk ze. Ik tracht ze te rangschikken. Maar er is geen rangschikken áán; ze vormen een ordeloze verzameling, als de steentjes in Simons oude werkkamer in Doorn.

Ze lagen op een wankel tafeltje en op de vensterbank. Hij vertoonde ze me met trots. Door zijn ogen zag je het mysterie in een gewoon klein stukje steen. Je zag blauwe en gele en zwarte vegen: rivieren en holen en bergen; je staarde met een zekere angst naar een vreemd, ijskoud, levenloos heelal.

Als we ergens buiten waren, keken we - en passant - altijd uit naar steentjes. We vonden eens een paar heel aparte tussen het grind van het oude Melkhuis in het Amsterdamse Vondelpark.

Ik ontmoette Simon voor het eerst nadat hij een lezing had gehouden in het Concertgebouw en met groot gezelschap - waaronder Jeanne van Schaik en Bertus Aafjes - was afgezakt naar de, nu niet meer bestaande, sociëteit De Koepel. Het was december '45, kort na de oorlog, en met onze kleding was het nog maar treurig gesteld. Simon droeg een oud pak van zijn vader met een voor hem veel te korte pantalon. Dwars door de zaal kwam hij af op het tafeltje, waar ik met Apie Prins en Rein Blijstra zat te eten. ‘Wat zullen we nu hebben,’ zei Apie. Hij stelde zich voor en zei: ‘Ik heb indertijd een kritiek over u geschreven’, en ik zei: ‘Ja, dat weet ik...’ en bijna had ik er in mijn verwarring aan toegevoegd: ‘Nog wel bedankt.’

‘Aardige ogen,’ zei ik, nadat hij weer was teruggegaan naar zijn eigen tafel. ‘Lichtbruin en grijs en groen...’

[p. 273]

Later die avond zaten we allemaal in een grote kring in de conversatiezaal. Simon stelde me voor aan zijn huisgenote, mevrouw Koster. De kennismaking deed me niet veel, maar later heb ik me gerealiseerd dat ik op dat ogenblik in contact was gekomen met iemand, die ik later - zonder het te willen - veel verdriet heb gedaan maar die ook, zowel in Simons als in mijn leven, veel kapot heeft gemaakt. Er zijn tijden geweest dat ik Ans Koster kort en klein had willen slaan, maar achteraf beschouwd geloof ik toch dat we haar dankbaar moeten zijn, want zij was het die in dat sombere huis in Doorn ‘een machinetje’ - zoals Simon het uitdrukte - liet draaien waardoor hij werken kon. Geïsoleerd, beschut, verzorgd tot in het absurde, schreef hij onder háár beheer de meeste van zijn boeken.

En als hij - wat helaas op gezette tijden gebeurde - wegzonk in een van zijn depressies, was het Ans Koster, die hem verzorgde. Ik kwam er niet aan te pas. ‘Ik zou niet willen dat je me zag als ik zo was,’ heeft hij eens tegen me gezegd.

Eén keer heb ik me gedurende zo'n ellende-periode toegang tot hem weten te verschaffen. Ik vond hem, doodstil, in zijn kleine slaapkamer. De houten schotten voor het raam hielden alle licht tegen.

‘Ik ben het,’ zei ik. In het donker graaide ik naar zijn hoofd, zijn hand.

Hij mompelde wat. Ik kreeg de indruk dat hij niet tegen mij sprak, maar tegen de leegte om hem heen. Een zin heb ik duidelijk verstaan. ‘Het is één troost dat er een dood is...’

Ik stond daar en kon niets voor hem doen. Ik mócht niets voor hem doen. Mevrouw Koster kwam en dirigeerde me de deur uit. Ze moet het moeilijk hebben gehad in zulk soort dagen. Maar ik vrees dat ze het nóg moeilijker moet hebben gehad als Simon - eindelijk weer teruggekeerd tot het normale leven - zijn koffertje pakte en de trein nam naar Amsterdam.

Ach heden, dat koffertje... Het was een armzalig bruinkartonnen geval. Als Simons taxi voor mij huis stil hield, was het eerste

[p. 274]

dat ik zag een lange arm, die dat koffertje voorzichtig op de trottoirrand zette. Dan verscheen Simon zelf, onhandig manoeuvrerend met een bos bloemen en een portemonnaie.

Hij keek naar boven en wuifde naar me, óf met de bloemen, óf met de portemonnaie. Soms moest de chauffeur hem helpen de op straat gevallen guldens en dubbeltjes bij elkaar te zoeken. Het was zo lief: Simon met zijn verschoten alpinopetje, zijn bloemen, zijn portemonnaie en zijn koffertje.

In dit verband denk ik aan Simons eerste bezoek aan mijn huis, twee dagen na onze kennismaking in De Koepel.

Ik was in de badkamer bezig een verschoten truitje door koudwaterverf te halen toen Stientje me kwam vertellen dat er een meneer in de huiskamer zat.

‘Wat voor een meneer?’ vroeg ik, een beetje nijdig.

‘Dat weet ik niet,’ zei Stientje. ‘Hij liep meteen de trap op. Ik zei dat u er niet was, maar hij zei dat ie wel zou wachten.’

Nu, die meneer móést dan maar wachten; mijn truitje ging voor. Pas toen dat ding, helpaars uit het verfbad opgedoken, in een handdoek gerold lag te drogen, deed ik mijn schort af, haalde een kam door mijn haar, en liep de trap af.

Bij mijn kachel zat Simon. Hij stond op en zei enigszins plechtig dat hij was gekomen om mijn honden te zien. Hij had namelijk gehoord dat ik drie ruigharige terriers had, een moeder en twee jongen.

Ik haalde de honden en hij vond ze geweldig (wat ze wáren).

We dronken thee met geroosterd oud brood (ik had niets anders in huis) en hij praatte en praatte. Ik weet helemaal niet meer waarover hij praatte. Simon was in die dagen voor mij - behalve een bekend auteur - alleen nog maar een sympathieke vreemde meneer en ik zat eerlijk gezegd maar te piekeren over de vraag wanneer hij weg zou gaan, want mijn schoonzuster was jarig en ik moest naar een feest-etentje in de Vondelstraat. Half zes... Ik moest me nog verkleden en de honden eten geven en kolen scheppen op het balkon... Ging hij nu maar.

[p. 275]

Maar Simon ging niet. Gelaten reikte ik hem zijn vijfde kop thee aan.

Veel te laat verscheen ik bij mijn familie. ‘Het spijt me’, zei ik. ‘Vestdijk was bij me. Hij is gek op honden.’

Ik moet eerlijk zeggen dat ik in het beginstadium van onze vriendschap niet veel van Simon begreep. Ook voor Jeanne van Schaik, bij wie hij in die dagen logeerde en met wie samen hij het boek ‘De Overnachting’ schreef, moet hij in veel opzichten een raadsel zijn geweest. Pas veel later is het tot me doorgedrongen wat voor een moeilijke stap het voor hem moet zijn geweest zijn ‘hol’ in Doorn voorgoed (zoals hij toen meende) te verlaten. Ik vraag me een beetje verdrietig af waarom ik hem - in zijn verbijstering om de gestelde dáád - niet meteen en voor honderd procent tegemoet ben gekomen.

Gelukkig was Jeanne er. Hij moet veel met haar hebben gepraat. Met haar voelde hij zich op zijn gemak, maar het leven in het drukke huisgezin, waar het altijd een komen en gaan was van jonge mensen, verschilde wel heel erg veel van zijn kluizenaarsbestaan in Doorn. Toch heeft hij op zijn manier getracht om mee te doen. Op een mooie voorjaarsdag heeft hij het zelfs bestaan met de anderen mee in de dakgoot te klimmen. Maar hij zat daar nog geen vijf minuten in de zon, of hij kreeg een aanval van hoogtevrees en wist niet hóé gauw hij weer door het dakraam naar binnen zou klauteren.

‘Je zult altijd moeten optrekken met één mededingster, die sterker is dan jij: mijn werk,’ heeft hij eens gezegd, en ik heb gezegd: ‘Nou én? Maak er geen drama van, Simon.’

Maar hij maakte er voor zichzelf wél een drama van, hij speelde zelfs met het idee op te houden met schrijven en een dokterspraktijk te beginnen.

Hoewel ik geen ogenblik heb geloofd dat hij dit dolzinnige plan werkelijk zou volvoeren, leek het me toch goed het meteen maar finaal in de grond te boren.

En zo, langzaamaan, kwam er tekening in onze verhouding.

[p. 276]

Simon werkte in Doorn en kwam om de twee weken een dag of wat naar Amsterdam.

‘Beschouw me als een zeeman. Mijn werk ligt op mijn schip.’

Dat schip was dan zijn huis in Doorn. ‘Over een goeie tien dagen vaar ik de haven weer binnen.’

Het was een wonderlijke opvatting maar er zat toch wel wat in, vond ik. We maakten er een spelletje van: Simon als matroos op de NOOIT GEDACHT, en ik hem nawuivend op de stoep van de Schreierstoren, waar eeuwen geleden Amsterdamse vrouwen de Oostinjevaarder met haar man aan boord zagen wegzeilen over de open zee.

Ik heb Simon inderdaad vele malen nagewuifd op het stoepetje van die oude toren. Toentertijd kon je van die plaats de trein naar Utrecht nog het station uit zien komen. Uit een van de raampjes wapperde een grote witte zakdoek en ik zwaaide en zwaaide met een, speciaal voor de gelegenheid meegenomen, servet.

Kinderachtig? Ach nee, het was een fascinerend spelletje. Fascinerend voor mij waren ook onze bezoeken aan Artis. Er lagen daar voor Simon veel jeugdherinneringen. Hij had er als kind vaak gelogeerd bij een familielid, ik meen een oom, die zijn werk en woning in het park had. Hij vertelde me hoe hij 's nachts lag te luisteren naar de dierengeluiden in de donkere tuin. ‘Huiveringwekkend maar mooi...’

Simon hield veel van dieren. Zo was hij min of meer bevriend geraakt met een kleine wilde zwerfhond, die hij soms ontmoette in het bos bij zijn huis en die vaak broodkorsten of biskwietjes van hem kreeg. De zwerfhond ‘werd gezocht door de politie’ omdat hij de - inderdaad beroerde - gewoonte had achter de konijnen aan te zitten. Op een dag, juist toen Simon doende was het diertje een stuk mergpijp aan te bieden, kwam de boswachter (of hoe zo iemand dan mag heten) met zijn geweer in de aanslag uit het struikgewas te voorschijn. ‘En nu ga je er aan’, zei hij (tegen de hond). Maar Simon riep: ‘Niet schieten!’

[p. 277]

Hij nam de angstige, kwaadaardig grommende hond in zijn armen (een niet ongevaarlijk iets) en schreeuwde: ‘Donder op! Hij is van mij.’

‘Als u hem dan in het vervolg maar aan de lijn houdt,’ zei de man. Simon nam de hond mee naar huis, maar toen hij het dier de volgende middag mee uit wandelen nam, kwam er geen lijn aan te pas met als gevolg dat de kleine woesteling na een tijdje kwam aanzetten met een doodgebeten konijn.

‘Wat heb je met het konijn gedaan, Simon?’

Simon keek schuldbewust en zei: ‘In mijn zak gestoken...’

Simon had - zoals waarschijnlijk iedereen - zijn speciale ‘angsten’. Hij vertelde me eens hoe hij als kleine jongen doodsbang was geweest voor de maan en hoe hij dat hemellichaam, om het gunstig te stemmen, altijd begroette met een vriendelijk ‘Dag maan’.

En dan was er een woord... Zomaar een woord dat hem ellendig maakte.

‘Wat voor een woord, Simon?’

‘Ik kan het je niet zeggen. Dat kan niet...’

Maar eens op een nacht heeft hij het me in mijn oor gefluisterd. Het was een doodgewoon woord, niet eens een vloek... Ik begreep Simons angst niet. Ik sloeg mijn arm dichter om hem heen en zei maar niets.

Het waren wonderlijke, meestal heel fijne dagen, die we samen doorbrachten. Simon las voor wat hij in de afgelopen weken had geschreven; we harrewarden over politiek (hij was voor mijn gevoel een beetje ‘behoudend’); we hadden het over God. ‘Als ik je maar kon bewijzen dat de ellendeling niet bestaat!’; we zaten zielstevreden bij mijn dierbare plattebuis-kachel, die - voor de gelegenheid met houtblokjes gestookt - de illusie wekte van een open haard; we lachten...

Goeie genade, wat hebben we gelachen! Simons statige nuchtere humor had iets onweerstaanbaars. Ik werd er door aangestoken. Met Simon heb ik ingezien dat een mens zich inderdaad

[p. 278]

zou kunnen doodlachen. Een keer ben ik de gang op gevlucht omdat ik - letterlijk - bijna stikte. Toen ik terug kwam in de kamer, stond Simon - nog wat na-hikkend - de tranen van zijn bril te vegen. Met elkaar te kunnen huilen van het lachen is een verrukkelijk iets.

In zijn dagelijks leven was Simon zuinig tot het uiterste, maar soms kreeg ik de indruk dat hij gedurende zijn bezoeken aan Amsterdam, als het ware wraak nam op zijn eigen zuinigheid. Zo had hij er bijvoorbeeld aardigheid in naar de allerduurste restaurants te gaan. Geen van beiden waren we zo bizonder op eten gesteld, maar toch hebben we getrouwelijk de hele lijst afgewerkt.

Op een van onze tochten kwamen we terecht in de ‘Chevalier d'Or’, een klein exclusief restaurant dat nu niet meer bestaat. Een van de obers daar was een alleraardigste man. Hij kon met enorme toewijding vertellen wat er allemaal wél en niét zat in de verschillende op het menu vermelde spijzen, hij kon begeesterende verhandelingen houden over diverse wijnsoorten (Simon had niet veel verstand van wijn en kwam daar eerlijk voor uit). Hij wist precies wanneer er kievietseieren zouden zijn en nieuwe haringen en verse flageoletboontjes.

‘Een geschikte kerel,’ zei Simon. We gingen verhalen om hem heen fantaseren. De verhalen kregen ons te pakken; speciaal voor hém gingen we naar de Chevalier. Als we in onze brieven over hem spraken, kwamen er hoofdletters aan te pas. We waren diep teleurgesteld toen ons bij een bezoek bleek dat hij niet meer in het restaurant werkte. We hebben nog getracht uit te vissen waar hij was gebleven maar we hebben hem nooit terug gezien. Onze Heilige Ober werd voor Simon aanleiding tot het schrijven van zijn roman ‘De kelner en de levenden’.

Ook aan Simons roman ‘De dokter en het lichte meisje’ zitten voor mij eigenaardige herinneringen vast. Ik geloof dat Simons jeugd tamelijk ‘ingetogen’ is geweest, in elk geval kreeg ik de indruk dat hij niet bepaald kind-aan-huis was in het

[p. 279]

rosse leven. Om stof te verzamelen, of eigenlijk meer om indrukken op te doen, wilde hij naar de Walletjes en de Zeedijk. En ik moest mee...

Ik herinner me een avondwandeling met Simon en Theun de Vries langs rijen verdachte percelen. Ik herinner me ook een speciale avond in een zeemanskroegje waar een gevecht ontstond en met flessen en glazen werd gegooid. Voor de veiligheid duwde Simon me onder de tafel.

Mijn positie bij Simons diverse werkbezoeken was een beetje benauwend. De bedoeling was natuurlijk dat hij - op zijn minst - met de meisjes zou práten, maar met mij pal naast zich werd dat nooit veel. Ik trachtte me afzijdig te houden. Met dat doel heb ik een keer een biertje gedronken met een Engelse matroos, maar toen de Engelse matroos verder wilde gaan dan het biertje, greep Simon in. Het meisje waarmee hij had zitten praten (we noemden haar Het Truitje) keek naar mij met diepe verachting. ‘Wél een consumptie van iemand accepteren, maar verder ho maar...’

Op een dag kwam Simon tot mijn verbazing met het voorstel samen een boek te schrijven. Hij was een en al enthousiasme en had al een opzet gemaakt. Het verhaal zou spelen in het Rijksmuseum, 's nachts.

In onze kindertijd had het museum, voor elk van ons, een zekere rol gespeeld. Voor Simon waren het vooral een paar schilderijen geweest, o.a. ‘Sint Sebastiaan’ en een schuttersstuk met een jongetje dat ogen had die je door de hele zaal nakeken. Voor mij lagen de herinneringen wat anders. Als klein meisje woonde ik namelijk vlakbij het museum, dat me op een onweerstaanbare wijze aantrok. Ik sloop er dikwijls binnen.

Maar een kind tussen de kunstschatten is niet vertrouwd en dus werd ik maar al te vaak nagezeten door suppoosten.

Om de sfeer van het nachtelijk gebouw te pakken te krijgen, hebben we er een avond - met een lantaren en de heer van Schendel - mogen rondlopen. Het was prachtig; de kleuren van

[p. 280]

de Nachtwacht deden denken aan gebrandschilderd glas waar maanlicht door valt, in de stukken van Van de Velde fosforiseerde de zee en Elisabeth Bass keek naar ons of ze nauwelijks haar lachen kon inhouden.

Ergens boven waren grote lage zolders. Simon heeft daar op een gemene manier zijn hoofd gestoten aan een uitwas van het dak. Maar hij heeft gelachen.

Alles samen hebben we veel plezier gehad bij het schrijven van dat boek.

Zo terugkijkend hebben we meestál veel plezier gehad.

Toch zijn er hiaten geweest in onze vriendschap. Maar altijd kwam Simon terug, altijd volgde er een weerzien. Als regel stuurde hij bloemen vooruit. Een keer was het een abnormaal-grote azalea, maar meestal waren het rozen, te veel voor een vaas; ze kwamen in een emmer op de lage boekenkast te staan. Na de rozen kwam hij zelf. Hij sloeg zijn arm om me heen en zei: ‘We zijn gek geweest.’ Simon had een mooie stem.

Maar na dat telefoongesprek in december '61, is Simon níét meer teruggekomen... De oorzaak van de ellende was in feite zo onbenullig. Waarom in vredesnaam zei ik juist dát wat ik nooit had mógen zeggen? Wat bezielde me? Ik was woedend, ik wilde kwetsen. En ik kwétste...

Nu hij weg is, lijkt ons laatste gesprek zo onbelangrijk. Herinneringen? Er zijn er nog zo veel. Eén enkele blijft overheersen. Deze: een taxi die stilhoudt voor mijn huis, een bruinkartonnen koffertje op de trottoirrand en een lange man met een verschoten alpinopetje, die lachend naar boven kijkt en wuift.