Maatstaf. Jaargang 19

[p. 74]

boudewijn van houten
baudelaire in belgië

‘Zoals Joubert God ervoor dankte dat hij een man van hem gemaakt had en geen vrouw, zo zou U hem ervoor moeten danken dat hij geen Belg maar een Fransman van U gemaakt heeft’.

Het loont om ook eens in het proza van Baudelaire te bladeren. Een dichterlijke geest als Baudelaire heeft niet altijd rijm en metrum nodig om zijn dichterlijkheid uit te drukken. Zijn proza zal het ook voor hem doen. En zulk proza is, althans voor mij, vaak toegankelijkere poëzie dan de poëzie-naar-de-vorm.

Maar zelfs de levensbeschrijving van Baudelaire in een encyclopedie, is een gedicht voor me. Zó'n bewogen gedicht dat ik me afvraag of hij er betere geschreven heeft; zoals ik bij Byron en Rimbaud ook wel eens denk dat hun leven misschien hun mooiste werk is geweest.

De Encyclopaedia Britannica vertelt me over Baudelaire - en ik herhaal hier alleen de gegevens die voor mij fantasie het meest voedzaam zijn:

Hij verloor jong zijn vader, en zijn moeder hertrouwde met Jacques Aupick, die zijn opvoeding zou bepalen. Deze man had een grote militaire carrière gemaakt en werd generaal, en later ambassadeur en ten slotte senator. Baudelaire ging rechten studeren maar leidde een onregelmatig leven. (Men zegt dat hij in die periode de geslachtsziekte opliep waaraan hij op zijn zesenveertigste zou sterven, na verlamd te zijn geworden.) Zijn ouders hoorden van zijn levenswijze en stuurden hem op

[p. 75]

reis naar India - ver van zijn ‘verkeerde’ vrienden. De reis moest twee jaar gaan duren, maar toen de boot Mauritius aandeed, zei Baudelaire: tot hier en niet verder; en hij stond er op dat men hem een passage op een schip terug naar Frankrijk gaf. Wat hij echter toch nog van het Oosten te zien had gekregen, zou altijd tot zijn verbeelding blijven spreken. Kort na zijn terugkomst in Parijs werd hij meerderjarig en kreeg de beschikking over het kapitaal dat zijn vader hem had toegedacht. Hij ging het royaal besteden, betrok een van de zeer oude, aristocratische huizen aan de Seinekade van het IIe Saint Louis (die nog steeds in trek zijn bij de beau-monde van Parijs) en leefde als een dandy. Mijn encyclopedie voegt hier beeldend aan toe: ‘...and laid the foundations of the pile of debts which were to cripple him for the rest of his life and to be settled only after his death’. Hij leerde in deze periode de mulattin Jeanne Duval kennen die enige tijd veel voor hem betekende en die hem inspireerde tot de gedichtencyclus ‘Zwarte Venus’ (zoals later Madame Sabatier en de actrice Marie Daubrun op hun beurt de inspiratie zouden leveren voor de cycli ‘Blanke Venus’ en ‘Groenogige Venus’). En in deze tijd kwam Baudelaire in contact met kunstenaars als Théophile Gautier, Delacroix, Courbet - de schilderkunst zou even belangrijk voor hem worden als de literatuur. In een paar jaar had hij echter de helft van zijn vermogen opgemaakt en zijn ouders bewerkstelligden dat hij geen vrij gebruik meer van de rest kon maken. Nu volgde een periode waarin hij zich aanzienlijke beperkingen moest opleggen; en dit zou ten slotte echte armoede worden. Hij kreeg opeens belangstelling voor revolutionaire activiteiten, en hij nam met andere kunstenaars deel aan de revolutie van 1848; eigen tegenspoed had hem, als zovelen, tot sociale bewogenheid gebracht. Voor het eerst moest hij voor zijn brood gaan schrijven: hij probeerde allerlei soorten journalistiek en maakte de bekende vertalingen van werken van Edgar Allan Poe. Om aan zijn schuldeisers te ontkomen en om een buitenlandse uitgever te vinden - want zijn

[p. 76]

copyright bij Franse uitgevers werd onmiddellijk in beslag genomen - ging hij naar België en maakte er een lezingen-tournee. Dat werd geen succes, evenmin als de onderhandelingen daarginds met uitgevers. Twee jaar duurde dit teleurstellende bestaan in België toen werd Baudelaire overmeesterd door zijn kwaal en moest hij naar Parijs vervoerd worden, waar hij enige tijd later overleed.

Die paar donkere Jaren in België leverden onder andere het merkwaardige stuk proza op waar ik na deze, wat lange, inleiding aan toe wilde komen: ‘Argument du livre sur la Belgique’. Het zijn aantekeningen die Baudelaire maakte voor een verhandeling die hij over België wilde schrijven, en in het bijzonder over Brussel, waar hij woonde. Tussen de teksten van zijn hand vinden we meer van deze schetsen voor een later uit te voeren werk, bijvoorbeeld notities voor een nooit gerealiseerd artikel over ‘Les Liaisons Dangereuses’. Als ik ze lees, krijg ik de indruk over de schouder van de schrijver op zijn werktafel te kijken.

Ook het boek over België is nooit geschreven, en we weten dat Baudelaire tevergeeft zijn project aan verscheidene uitgevers heeft voorgelegd. Hiervoor gebruikte hij dan de paar velletjes met de genoemde aantekeningen.

Baudelaire walgde van België. En zijn opmerkingen over dit land verrassen door hun giftigheid. Bladzijden lang spuugt Baudelaire zijn gal uit. Ik kan er niets aan doen dat ik het stuk met plezier lees. Het is waarschijnlijk meer een kwestie van temperament dan van gezond verstand, maar ik houd van boze boeken.

Ik geloof zelfs wel eens dat het beste in de literatuur uït verontwaardiging geschreven is. Wie mijn negatieve voorkeur deelt moet wel pret beleven aan de Belgische indrukken van Baudelaire. Als deze zich voorneemt om de, zijns inziens, onverdiende roem van de schilder Wiertz te bespreken, noteert hij: ‘Wiertz. Charlatan. Idiot. Voleur.’ Zo is de toon van het hele stuk.

[p. 77]

De veronderstelling ligt voor de hand dat de omstandigheden waaronder Baudelaire België gezien heeft, zijn oordeel extra ongunstig deden uitvallen. Hij was immers arm, werd door een ziekte gesloopt en beleefde ook als kunstenaar geen succes - toen hij stierf was er geen enkele uitgave van zijn werken in de handel! Zo'n gebrek aan geluk maakt intolerant. Maar dit wil niet zeggen dat hij ongelijk had. Zeker niet als we wat hij misschien in ernst zei, als boutade lezen.

Baudelaire twijfelde tussen verschillende titels: ‘Pauvre Belglque, La Vrai Belgique, La Belglque toute nue, La Belgique déshabillée, Une Capitale pour rire, Une Capitale de Singes’. Kortom: België en Brussel zijn lachertjes.

Tegen zijn Franse lezers zegt hij in zijn inleiding: ‘Frankrijk ziet er van nabij nogal barbaars uit. Maar ga naar België, en u zult minder streng over uw land oordelen.’

Ook vinden we de volgende notities voor wat in de inleiding behandeld moet worden:

‘Grote verdienste om een boek over België te maken. Dat vereist namelijk dat men amusant is terwijl men over iets vervelends praat, dat men instructief is terwijl men over het niets spreekt.’ En dan noemt Baudelaire deze overweging om toch maar aan het moeilijke werk te beginnen:

‘Het maken van een schets van België heeft, ter compensatie, dit voordeel dat men tegelijkertijd een karikatuur van de Franse dwaasheden maakt.’

Maar niet alleen dát. De Belgische toestanden die Baudelaire beschrijft, doen vaak sterk denken aan de onzinnigheden die bestaan in een zeker, nog noordelijker gelegen land. De schets geeft soms de indruk dat Baudelaire niet in Brussel maar in Amsterdam gewoond heeft. De lezer moet zelf maar uitmaken waar Baudelaire over typisch Belgische dwaasheden spreekt en waar hij het ongewild ook over ónze tekortkomingen heeft; ik zal alleen maar citeren.

[p. 78]

Ik zal trouwens ook een paar keer aanvullingen maken met fragmenten uit ‘Années de Bruxelles’ - het dagboek van Baudelaire uit die jaren. Het leent zich er namelijk toe om naast de aantekeningen voor het België-boek gelezen te worden.

Du Perron was degene die voor de eerste publikatie van dit dagboek zorgde nadat hij het manuscript in de verzameling van een Brusselse boekhandelaar had gevonden.

Over het ‘vooroordeel van de Belgische zindelijkheid’ zegt Baudelaire:

‘Hei wassen van de gevels en de stoepen, zelfs wanneer het stortregent. Nationale manie.’

En dat terwijl de vrouwen zich zélf verwaarlozen! In een gedicht ‘De zindelijkheid van de Belgische jongedames’ stelt Baudelaire met stomme verbazing vast dat de vrouwen een bokkeluchtje hebben in dit land waar ze notabene de stoepen en de vloeren met groene zeep wassen.

Hij constateert in België ook de:

‘Algemene bleekheid, flauwheid (Baudelaire gebruikt de term: “fadeur”) van het leven. Sigaren, groenten, bloemen, vruchten, keuken, ogen, haren, alles is bleek, alles is flauw, alles is triest, laf, ingeslapen.’

‘Het Belgische, of liever het Brusselse, gezicht is miezerig, misvormd, en bleek of vuurrood. Merkwaardige bouw van de kaken, ontstellende stompzinnigheid. De gang van de Belgen is mal en lomp. Ze lopen steeds achterom te kijken en botsen dan tegen elkaar op.’

U ziet dat de Belgen niet veel goeds bij hem konden doen. Hij beklaagt zich ook over hun boertige humor:

‘Vulgariteit van de Belgische grapjes. De pisser en de kotser nationale monumenten die ik symbolisch vind. Grapjes over uitwerpselen.’

‘Hier Bacchus vereren is faro (Brussels bier, v. H.) drinken. En ook kotsen. De Belgische dronkenschap is de hik.’

[p. 79]

‘Men amuseert zich alleen maar in groepen.’

‘Geest van gedweeheid en conformiteit. Geest van aansluiting. Ontelbare gezelschappen (overblijfselen van de gilden). Bij het individu, luiheid om te denken. Door zich aan te sluiten ontslaan de individuen zich van de taak om individueel te denken. (...) Een Belg zou niet geloven dat hij gelukkig was als hjj niet zag dat andere mensen op dezelfde manier ook gelukkig werden. Dus hij kan niet gelukkig zijn uit zichzelf.’

Over de slonzige stedebouw moppert Baudelaire:

‘Geen stoepen, of onderbroken stoepen - gevolg van de ten top gedreven individuele vrijheid.’

Over de keuken:

‘Geen gebraden vlees. Alles is gestoofd.’

Over het aanzien van de straten:

‘Geen leven op straat. Veel balkons, niemand op de balkons.’

Over de literatuur:

‘De literator(?) oefent hier over het algemeen een ander beroep uit. Meestal ambtenaar.’

‘Literair patriotisme.’

‘Overigens is er geen literatuur...’

Wat de beeldende kunst betreft, drukt Baudelaire zich even categorisch uit:

‘In België: geen kunst. Die heeft zich uit het land teruggetrokken.’

‘Alles wat het verstand van die schilders te boven gaat, noemen ze meteen maar: literair.’

Over de vrouwen en de liefde in België zegt Baudelaire kortweg: ‘Geen vrouwen; geen liefde.’

En dat verklaart hy door te vertellen hoe lelijk, hoe bot, hoe ongewassen de Belgische vrouwen wel zijn:

‘Algemeen voorkomende gezichtstype: als dat van het schaap...’

‘Ze kunnen hier niet glimlachen vanwege de weerspannigheid van de spieren en de bouw van de tanden en de kaken.’

‘De benen, de borsten, ontzaglijk, vol vet; de voeten... een verschrikking!!!’

[p. 80]

‘Er zijn hier wijfjes. Er zijn geen vrouwen.’

Een grote nadruk legt Baudelaire op het materialisme van de Belgen:

‘De kooplieden. Verheerlijking van het succes. Het geld.’

‘Afkeer van de schoonheid, om een pendant te vormen van de afkeer van de geest.’

‘Niet conform zijn, dat is de grote misdaad.’

‘Beroepsopleidingen, afkeer van de poëzie.’

‘Ontwikkeling om ingenieurs en bankiers te maken, geen metafysica.’

‘Iedereen is koopman, zelfs de rijken.’

Is het niet alsof Baudelaire het over Nederland heeft?