Maatstaf. Jaargang 18

[p. 793]

[Nummer 12]

martin hartkamp
vestdijk schreef in maatstaf

Van december 1953 tot april 1970 heeft Vestdijk in dit blad gepubliceerd. Bijna in elke jaargang vindt men bijdragen van hem. Essays, mémoires, poëzie, hoofdstukken uit romans. Hij was de trouwste medewerker, en die trouw was wederkerig.

Ook nadat Maatstaf in andere handen overging: ‘er is een trouw tijdschrift, dat “alles” van mij zegt te willen plaatsen,’ klinkt het bijna ongelovig als hij (eind 1969) weer over muziek gaat schrijven, waar hij indertijd node mee ophield toen zijn uitgevers ‘weigerden (...) geld te steken in wat alleen maar kots opbracht, in plaats van een stroom van, zij het steeds waardeloozer centen’. Het is bij drie muziekessays gebleven, die - tenzij in een verzameld werk - niet meer gebundeld zuilen worden. Dat geldt ook voor Baudelaire en de muziek (1957/58, p. 248-263), of beter voor de helft, de eerste helft: vanaf p. 255 is het (hier en daar nog wat bekort) als Baudelaire en Wagner opgenomen in Het kastje van Oma (1958, p. 121-132). Eenzelfde handelwijze dus als Vestdijk vroeger eens gevolgd heeft met zijn inleiding bij Greshoffs Gedichten 1907-1936. Hij halveerde het stuk en bracht de delen resp. onder in Lier en lancet en in De Poolsche ruiter.

Wie de moeite neemt in oude jaargangen te bladeren, volgt teksten op de voet en, wat nog interessanter is, vindt nieuwe, niet in boekvorm opgenomen, teksten. Ook dit tijdschrift telt er nogal wat.

Om te beginnen Vestdijks polemieken. Vestdijk heeft zo nu en dan fel van zich afgebeten. In de negende jaargang (1961/62) neemt hij eerst Ben Stroman onder handen (in: Gestalte onder

[p. 794]

mij) en schrijft vervolgens nog twee stukken tegen Leo Ross.

Ze zijn voor ons niet meer zo interessant als Schema en ideologie (maart 1967), waarin Vestdijk ingaat op De chaos en de volheid van R.A. Cornets de Groot, door aan te geven hoe hij bij het schrijven van zijn langere gedichten en romans gebruik maakte van de astrologie. Het is behalve een reactie op Cornets de Groot een verbijzondering van Vestdijks essay Het persoonlijke schema (eerst in Maatstaf, later in De leugen is onze moeder, 1965, p. 39-55).

Ook vindt men onbekende poëzie in Maatstaf. De geboorte van Apollo, gedateerd Oct. 1958 en een maand daarna gepubliceerd, was Vestdijks laatste vers (of beter: verzenreeks, het zijn er zeven). In een interview met Nol Gregoor (Algemeen Dagblad, 9 maart 1968) gaf hij als verklaring: ‘er is zo'n geheel andere poëzie-beoefening tegenwoordig. Het heeft voor mij geen zin meer iets in die richting te proberen’.

Wat natuurlijk niet wil zeggen dat hij er geen waarde meer aan hechtte. Voor zijn, eind dit jaar verschijnende, Verzamelde Gedichten stelde hij uit tijdschrifpublikaties en verzen in portefeuille, onder de titel Late Gedichten, nog een kleine bundel samen. Ook het prachtige gedicht waarmee die bundel opent - Aan een jonge teekenares - stond eerst in Maatstaf (september 1956), maar zonder de opdracht: Voor Mieke en zonder het motto uit de Marienbader Elegie van Goethe.

Vestdijks vers houdt zich als dat van Goethe bezig met de onbeantwoorde gevoelens van een oudere man voor een jong meisje, een analogie die doorgetrokken wordt in rijmschema en strofenbouw, terwijl het vers toch nergens schade aan zijn ziel lijdt, er integendeel door wordt versterkt!

De intrigerendste van Vestdijks niet op ruimere schaal verspreide Maatstafbijdragen lijkt mij het, in december 1955 afgedrukte, Deernis met de wegen. Het is een kort verhaal - vier bladzijden - en men verbaast zich over de datering: 7947-7955.

Waarom kwam het niet in één keer af, en waarom toen pas

[p. 795]

na acht jaar? (Het moet bedoeld geweest zijn voor Vestdijks laatste verhalenbundel De fantasia, die in één maand - in februari 1947 - is ontstaan).

De zo aangrijpend en beknopt verwerkte thematiek van Deernis met de wegen staat centraal in heel zijn werk: de blinde hang naar de bevrijding via de versmelting met de ander of het ik. De weg uit het verhaal ‘leeft’ omdat hij zichzelf, in het midden, wil ontmoeten en met dat doel tegelijk van beide uiteinden vertrekt. Steeds weer, steeds zonder resultaat: ‘Uitzinnig van schrik, liep hij door zich zelf heen, en hij was weer een geheel, een ding met één richting. Drie maal mislukt, - alleen met zijn verstand wist hij, dat de vierde maal hem nog een kans zou kunnen bieden.’

Ook wie niet onmiddellijk de soms gecompliceerde symboliek (waarop ik binnenkort uitvoeriger hoop in te gaan) doorziet, zal worden meegesleept door de intense, sombere tragiek van dit verscholen meesterwerkje. Vestdijk - die sinds 1956 (sinds Het glinsterend pantser) koeler en abstrakter bleek te zijn gaan schrijven - heeft het nog op tijd voltooid.