Maatstaf. Jaargang 18

[p. 585]

j. bernlef
vieze boeken

We hadden er thuis niet veel. Een enkele keer stuitte ik wel eens op vage raadselachtige passages, zoals in ‘Sil de Strandjutter’, maar ook in dat boek werden kinderen zonder tussenkomst van volwassenen geboren. Er stond eigenlijk maar één boek in de boekenkast van mijn ouders dat verder ging. Het heette De vrijheid gaat in het rood gekleed en het was geschreven door Theun de Vries.

Ik heb er laatst nog eens naar gezocht, maar het boek was bij een verhuizing weggeraakt. Ten slotte vond ik in een bibliotheekexemplaar na lang zoeken de passage die ik honderden keren gelezen moet hebben.

‘Hij liep langzaam naar de jonge vrouw terug, kleedde zich uit en kwam naast haar. Ze bewoog zich niet; ze tekende zich af in het nieuwe schijnsel, dat de kamer vulde, als een zwartgouden meermin in het water.

- Perle, zei hij zacht; - er staat iemand buiten, die op je wacht.

- Ik weet het, zei ze. - Maar hij heeft de tijd, David, ónze tijd is niet heel groot.

Haar lichaam was onder het zijne, buigzaam, licht en van een gaafheid, die koestering en koel vuur was, zoals de champagne, die hij had gedronken, maar dieper en rijker. Hij rustte op haar, en nu was er de voltooiing van een verlangen, dat hem tegelijk voorkwam als de voltooiing van iets anders. Zij leek in niets op de meisjes der nederzetting die hij gekend had, op de stoeigrage, haastige Melitta. Er was trots en weloverwogenheid in deze wederzijdse benadering. Zij waren gelijkwaardig en zich van de ander als van zich zelf bewust. Hij had bij de

[p. 586]

andere negerinnen zichzelf vergeten, er was een breken van grenzen geweest, een snelheid, een heftigheid, die tot het geslacht is beperkt. Hij hield Perle in zijn armen en bezat haar met zijn nieuwe trots, met geslacht en verbeelding. Hier werd niets verloren, maar alleen gewonnen. Hier is de vrijheid, dacht hij. Ik bezit de vrijheid, haar gouden lichaam, haar edel hoofd. Hij nam haar hoofd tussen de handen, zoals hij het eerder had gedaan, en kuste haar ogen en voorhoofd en de oorschelpen en de kleine specerijentuin van het haar. Zo moet men geen vrouw bezitten, drong het tot hem door; deze schoonheid en ernst zijn niet die van menselijke liefde. Om duurzaam lief te hebben, moet men geen gedachte omarmen. Ik omarm een vrouw, die een gedachte is, die mij in haar schoot omsluit, omdat ik haar onweerstaanbaar heb nagestreefd. Perle... Dit is een toverij, die zij niet eens beseft. Zij weet niet, dat zij de vrijheid is. Zij zoekt Massou en zij heeft hem lief in mij.’

lux toiletzeep en petroleum

Ik ben een groot bewonderaar van Gogol (of is het Gogolj?). In snelle opeenvolging las ik zijn korte verhalen, zijn toneelstukken, ja zelfs het epos Taras Boelba. Alleen Dode Zielen liet ik ongelezen, al stond het in een Prisma-uitgave in mijn kast. Uit de biografie die Vladimir Nabokov (Nabokoff) aan deze hem verwante schrijver wijdde, werd duidelijk wat een voortreffelijk boek Dode Zielen moest zijn. Ik genoot van de in de biografie geciteerde passages. Toch kon ik er niet toe komen Dode Zielen ter hand te nemen. Na enige maanden loste ik het dilemma op door mij een Engelse vertaling aan te schaffen en nu bezit ik de Van Oorschot-uitgave. Een enkele keer nam ik het Prisma-boekje nog wel eens uit de kast, maar reeds als ik het opensloeg overviel mij een tot voor kort onberedeneerde walging: het boek stonk. Hiermee

[p. 587]

bedoel ik niet de werkelijke stank die in de loop der jaren sterk verminderd moet zijn, maar de intensiteit waarmee zij bij mij een reactie ontlokte.

De geur was, zoals alle geuren, uiterst moeilijk te omschrijven. Ik zou kunnen zeggen: een mengsel van Lux toiletzeep en petroleum.

Enige weken geleden ontdekte ik de mogelijke sleutel tot mijn afkeer voor dit Prisma-deeltje.

Ik was bij mijn moeder op bezoek en rommelde wat in de boekenkast toen ik daar naast de ingekafte delen van Kennis is Macht een deel uit W.G.v.d. Hulsts beroemde en wat mij betreft beruchte Soete Suikerbol-serie ontdekte. Het was het deel waarin de gemene puntmuts de bakker en zijn vrouw op zijn paard achtervolgt. Ik pakte het deeltje uit de kast, bladerde erin en plotseling rook ik het. Dezelfde geur, hetzelfde mengsel. De angstige geboeidheid of geboeide angst waarmee ik dit werkje indertijd meerdere malen heb gelezen verklaarde misschien de afkeer voor het verder onschuldige Prisma-boekje. En dan te bedenken dat Gogolj (Gogol) zoveel over neuzen heeft geschreven.

Nadenkend over dit curieuze en voor mij zo belangrijke aspect van de literatuur kwam ik tot de ontdekking welk een grote rol de geur van boeken in mijn leven gespeeld heeft.

Het eerste boek waarvan ik mij de geur maar niet meer de inhoud herinner is een boek van Hans de la Rive Box in de bekende bijna vierkante kwartjes-serie. Op het Waterlooplein kom je ze nog wel eens tegen. Het boek had een gezonde droge geur, als van uitgebloeide hei. Ook de Tecumseh-boeken, die ik uit de bibliotheek haalde, mochten er wezen. Een duidelijk azijnluchtje beheerste de hele serie, maar fluctueerde van boek tot boek, variërend met het jaar van uitgave en het aantal malen dat het boek uitgeleend en blootgesteld was aan de luchtjes van andere huizen en mensen. Aan de boeken van Anton Coolen in de Nimmer Dralend-reeks bewaar ik

[p. 588]

weer niet zulke goede herinneringen. Vooral Kinderen van ons volk had een nare scherpe lucht, die nog het dichtst bij kattenurine kwam. Al was de geur misschien niet zó doordringend, in mijn herinnering is zij dat wel.