Maatstaf. Jaargang 18

[p. 468]

cursief

martin mooij in gesprek met adriaan van der veen

Van Adriaan van der Veen bestaat er een klein boekje: Mijn reizen en mijn leven. Het is een overdruk uit de Vlaamse Gids, jaargang 1958. Van der Veen wist dat ik het kende, maar hij bracht het toch voor alle zekerheid voor mij mee. Niet, omdat hij het zo belangrijk vond, maar misschien meer omdat hij niet goed zag wat er van dit interview terecht moest komen.

Adriaan van der Veen en ik hebben vaak met elkaar gesproken en dat maakt het stellen van vragen extra moeilijk. Hoe zit je nu tegenover elkaar? Het is alsof je voortdurend naar de bekende weg vraagt. Je gaat ook steeds over andere zaken praten. Over de krant bijv. of over kleine gebeurtenissen thuis, die verder niemand interesseren, maar die toch voor jezelf belangrijk kunnen zijn. Het gesprek, waarom het gaat, komt pas langzaam op gang. Interviewen is makkelijker dan geïnterviewd worden, vindt Adriaan van der Veen, maar dat kun je dan slechts ten dele beamen. Het ligt er maar aan. Het gaat in dit geval trouwens niet om de schrijver Van der Veen, maar om de journalist en de reiziger. Daarom was ik toch blij met het boekje, dat hij meebracht. Ik zal er misschien uit moeten lenen. In ieder geval laat ik hem nu vooral zelf aan het woord met zijn eigen gevoel voor ironie en understatement.

- In het schrijven en lezen heb ik altijd een stukje geluk gezocht. Boeken spelen in mijn leven een heel belangrijke rol. Het is misschien ook een tijdelijke vlucht uit de werkelijkheid. Dat geldt ook voor het reizen. Ik moet soms voor een poosje weg uit de sleur, al is het maar voor een dag of tien. Ik weet

[p. 469]

wel, dat het een tijdelijke oplossing is, maar ik geloof ook niet zo in een absolute.

- Mijn vertrek naar Amerika in 1940 had niet rechtstreeks te maken met het nationaal-socialisme. De directe aanleiding was Alvena. Over de dreigende gevaren heb ik in die tijd wel gesproken met Du Perron en Ter Braak, maar het was bij mij toch meer bezorgdheid op een afstand. Het maakte natuurlijk wel indruk op me. Je weet, dat ik geschreven heb over een buurjongen, die naar Spanje ging en die daar gesneuveld is. Het ging mij ook aan, maar ik was er zelf te jong voor.

- Ik was aanvankelijk niet van plan naar Amerika te gaan. Ik wilde naar Parijs. Door Du Perron en Greshoff had ik de Franse literatuur leren kennen. Stendhal maakte grote indruk op mij. Iedereen wilde naar Parijs. Amerika trok mij werkelijk niet zo, dat is pas later gekomen. Maar in ieder geval wilde ik na Brussel niet in Den Haag blijven.

- Alvena heeft toen inderdaad een grote indruk op mij gemaakt. Zij confronteerde mij met problemen, die mij toen nog minder bewust waren. Zij zocht naar absolute oplossingen. Pas later heb ik begrepen, dat dit met haar eigen achtergrond te maken had en dat het bij haar ook om een stukje zelfbevrijding ging. Je kent trouwens het verhaal van die bedelaar. Alvena vond, dat de staat voor hem moest zorgen. Daarin had ze wel gelijk, maar mijn standpunt was: laten we hem dan toch eerst maar een kwartje geven.

- Amerika is toen werkelijk een ontdekkingsreis voor mij geweest. Ik sprak in die tijd beter Frans dan Engels. Van de Amerikaanse letterkunde wist ik nauwelijks iets. Die was hier voor de oorlog niet zo bekend. Ter Braak wist er ook niet veel van. Kijk zijn boekbesprekingen maar na. Du Perron kende er meer van.

- Ik verwachtte weinig van Amerika. Ik ging er trouwens ook niet heen om carrière te maken. Het werd mij ook door verschillende mensen afgeraden. Het heeft mij er niet van

[p. 470]

weerhouden. Ik had immers niets te verliezen. Voor anderen was dat moeilijker. Voor Gomperts bijv. Die moest er werkelijk wat voor opgeven. Voor mij hadden er nooit zekerheden bestaan. Ik had de crisis meegemaakt en ik wist, dat toch alles weer zou veranderen. Eigenlijk heb ik nog steeds geen grote verwachtingen. Ik weet, dat de mij toegemeten tijd beperkt is en die tijd wil ik nog steeds begeleiden met schrijven en reizen. Zekerheden hebben voor mij nooit veel betekend. Ik geloof er niet in. Weet je, dat ik bij de NRC lange tijd niet in het pensioenfonds ben geweest? Nu natuurlijk wel, maar in het begin dacht ik, dat het toch misschien maar een paar jaar zou duren. Het is langer geworden en nu is het prettig, dat ik er wel in zit. Maar overigens: ik ben nu 53 en je kunt geen tien jaar vooruitzien.

- Tijdens het reizen leef je intensiever. Ik voel me dan vrij, zij het met restricties. Ik moet natuurlijk mijn werk doen en dat doe ik ook met plezier. Ik ben steeds op zoek naar iets nieuws. Eigenlijk ben ik blij niet in Amsterdam te wonen. Nu snuif ik iedere keer, dat ik er kom, de sfeer op. Het blijft nieuw voor me. Dat heb ik ook, wanneer ik een paar maanden niet in Rotterdam ben geweest, na een reis of zo. Dan loop ik steeds weer te kijken wat er veranderd is.

- Het reizen is voor mij heel erg belangrijk. Het is inderdaad waar, dat ik graag in reisfolders zit te kijken. Een spoorboekje vind ik interessante lectuur. Het is nog steeds die behoefte om weg te gaan, ook al weet ik dat ik weer zal terugkomen. Het is, geloof ik, ook geen escapisme, het is veel meer een behoefte aan vrijheid. Mijn voorlopig ideaal zou ik zo willen omschrijven: vrijheid om te lezen en te schrijven. Misschien komt dan het reizen op de tweede plaats. Volledige vrijheid kan ik mij natuurlijk niet veroorloven. Dat is financieel niet mogelijk. Daarom ben ik toch wel blij met mijn beroep. Het biedt tenminste een vrijheid binnen zekere grenzen.

- Voor ik dit jaar naar Japan ging, had ik over het Verre

[p. 471]

Oosten nooit veel nagedacht. Het heeft mij heel erg veel gedaan, vooral ook door de tegenstellingen. Natuurlijk heb je in Tokio de luchtverontreiniging en ga zo maar door. Je hebt direct te maken met de taalmoeilijkheden, maar het is tegelijkertijd ongelooflijk fascinerend en dan heus niet alleen het Kabuki- en het Noh-theater, dat toch werkelijk groots is. Je kent dat lege gevoel van verlangen, dat je hebt bij verliefdheid. Dat heb je ook, wanneer je terugkomt komt van Japan. Die verliefdheid groeit na het eerste contact. Dan is er de periode, dat je er niet bent en wanneer je er dan weer komt, wordt het werkelijke liefde. Het is inderdaad haast een fysieke beleving, een werkelijke ontmoeting van twee werelden. Er is daar werkelijk sprake van een Oosterse cultuur, die volkomen opweegt tegen de Europese. In Amerika heb ik dat gevoel niet gehad. Daar mis je dat oude verzonkene. In Japan leer je dingen opnieuw te ervaren. Het gaat om een verheviging van de gevoelens. Als Europeaan blijf je er trouwens opvallend, een beetje geflatteerd. Toen ik daarna in Athene kwam, was het werkelijk een teleurstelling. Het was meteen weer grof en dik in tegenstelling tot het fijne in Japan.

- Wat ik hier van de kabouters denk? Dat kan ik direct zeggen: more power to the kabouters. Het is een speelse variant op provo, dat op zichzelf ook al speels was. De kabouters bevorderen de beweeglijkheid. Daar is in de pers gelukkig nog begrip voor. Die beweeglijkheid hebben we trouwens hard nodig. We moeten leren niet te veel te gehoorzamen aan de wetten van het geld. Daarom moeten we ook die variatie in de pers houden. We moeten niet te veel gelijkschakelen.

Tot zover het rustige, niet overtrokken standpunt van Adriaan van der Veen. Hij laat zich niet graag tot gewaagder uitspraken verleiden. Het is ook niet nodig. Hij blijft reizen, schrijven en lezen. Hij heeft daar vaak grote opofferingen voor over gehad. Hij is daarbij nooit op een goedkoop succesje uit geweest.

[p. 472]

Ik vroeg hem naar een mogelijke bundeling van zijn reisbrieven. Met publiceren moet je voorzichtig zijn, vond hij. Dat moet je niet te haastig doen. Dit standpunt is tekenend voor hem, zoals ook de anekdote dat is, die hij mij eens vertelde: ‘De meest fascinerende geschiedenis die ik ken, is het verhaal van de man, die even wegging om een pakje sigaretten te halen en die toen niet meer terug kwam.’ Het klinkt heel erg simpel, maar misschien is het even eenvoudig gesteld met zijn eigen zin voor vrijheid. Je moet er niet te veel drukte om maken.