Maatstaf. Jaargang 18

[p. 272]

andré oosthoek
in gesprek met dr p.j. bouman / zeeland bestaat wel

Prof dr P.J. Bouman, tot december 1967 hoogleraar sociologie te Groningen, historicus, econoom, socioloog, schrijver, laat deze maand ‘Voor en na de zondvloed’ verschijnen, een verkenning van de jaren zestig, deels autobiografisch.

Bouman, wiens leraarsjaren tussen '26 en '40 in Middelburg lagen, zegt Zeeland een noodzakelijke periode in de aanloop tot zijn ‘beeldend schrijverschap’ te vinden: ‘ik ben er een Augenmensch geworden’.

In 1953 schrijft hij in drie maanden tijd op Noord-Beveland zijn ‘Revolutie der eenzamen’, met 33 drukken een van Neerlands meest onbetwiste best-sellers.

Daaraan vooraf gingen (onder meer) Geschiedenis van den Zeeuwschen Landbouw en van de Zeeuwsche Landbouw Mij, Jaures, Wilson, Rathenau, Van Renaissance tot Wereldoorlog Industrieel klimaat, Sociologie - begrippen en problemen, Algemene maatschappijleer, Fundamentele sociologie. Volk in beweging, In de ban der geschiedenis.

Op ‘Revolutie der eenzamen’ volgden ‘Vijfstromenland’ (16 drukken), ‘Een onzer dagen’, ‘Een handvol mensen’ en ‘Voor en na de zondvloed’.

Bouman, een zuinig hoofd, een zuinige stem, allerminst zuinig van onthaal, allerminst zuinig met woorden.

Schrijven?

‘Ik schrijf uit de behoefte aan vormgeving. Wetenschap kan ik

[p. 273]

laten rusten, schrijven niet. Historicus en socioloog, het zijn benamingen die ongetwijfeld bij mijn werk passen. Daarnaast en - tegenwoordig - daarbóven stel ik prijs op de benaming schrijver. Ik begin dan vanaf “Revolutie der eenzamen” te rekenen. Ik schreef het als doctor Bouman; velen vonden erin wat ze niet verwacht hadden, er waren er ook die misten wat de titel te vermoeden gaf. Ik heb een beetje last van dat boek. Het was het blijk van een soort dubbelleven: hoogleraar en schrijver. Zoiets aanvaardt men in Nederland maar matigjes. Een hoogleraar dient vakliteratuur te schrijven en daarmee niet verder te gaan dan studenten aanleiding tot zweten en vloeken te verschaffen. Dat zal me wel lukken, vraag is echter of ik met het gelukken van die andere schrijverij niet verder kom. Voor mezelf is daar al een antwoord op, voor veel lezers ook. Toch vraag ik me na alle last af of ik niet beter, als Gerretson, onder een pseudoniem had kunnen vertrekken. Begrijp me goed, het is nu geen probleem meer. Ik beoefen niet langer wetenschap. Ik tracht, liefst met een minimum aan verwarring, te oogsten wat ik in de loop van veel jaren gezaaid heb. Dat moet vlug gebeuren, dus heb ik weinig tijd. Ik ben nu bezig aan een groot boek over de Mozarttijd, als je straks weg bent, zit ik bij wijze van spreken in Salzburg.’

Methode?

‘Ik dacht inmiddels wel te mogen zeggen dat ik ánders ben gaan schrijven. Die ontwikkeling is het best aan te duiden met het verschil tussen “Revolutie der eenzamen” en “Een handvol mensen”. Ik geloof dat ik me in het vervolg tot het procédé van “Een handvol mensen” zal bepalen. De vorm is meer uitgebalanceerd, nog beter overwogen. Bij dit alles moet “Voor en na de zondvloed” slechts als een intermezzo beschouwd worden, hoewel ik ook daarin blijf sturen naar de spanning die er is tussen droom en werkelijkheid, hoewel het plaatje er misschien ook weer minstens even belangrijk zal zijn als het

[p. 274]

gedegen historisch betoog. Noem het een verslag van het verschil tussen wat is gebeurd en hoe het is beleefd, nu geheel teruggedraaid op de eigen, mijn eigen, situatie, een soort heen- en weer-spel, een confrontatie met andere cultuur- en maatschappijcritici.

Voor mij is het intermezzo eigenlijk al over. Mozart groeit naar zijn vorm. Weet je, ik citeer voortdurend Goethe en heb het altijd over Mozart, de twee mensen waarvoor ik me buig. Ook in Mozart schrijf ik toe naar de belangrijke rol van de lezer. Ik wil kunnen blijven zeggen dat mijn sympathie uitgaat naar die min of meer argeloze lezers die mijn boeken als een roman lezen en niet naar de critici die “mijn methode van geschiedschrijven” analyseren.’

Scenario?

‘Gelijk, gelijk. De film is van grote invloed op mijn werk. Je kunt spreken van een filmische opvolging van beelden. Ik heb meer gehad aan de film, aan schilders, dan aan de archieven. Je moet de waarde van het plaatje leren zien. Ik had daar, kort gezegd, Zeeland voor nodig. Wie niet blind is, leert daar zien met een strikt geoefende blik. Dat zien heeft mij behoed voor de abstractie van de wetenschap, die dodelijke valkuil, verstarring. Datzelfde zien is in wezen de uittarting van de formule waarmee zo menig historicus genoegen neemt. Men vergeet dan wetmatig de mens het volle pond te geven en daarmee komt men ook niet toe aan het noodzakelijke doorbreken van abstracties. Men kan dat zicht expressionistisch noemen. Dat mag ook. Als je mij tussen de fotograaf en de schilder zet, kies ik de schilder.’

Mens?

‘Duidelijk is dat de mens centraal en als basisgegeven blijft staan in mijn werk: of dat nu van vandaag, gisteren of morgen is.

[p. 275]

Geschiedenis wordt niet alleen gemaakt door grote gebeurtenissen en omstandigheden. Ik heb eerder gezegd dat de grote omvattende lijn van het menselijk lot in het snijvlak van het individuele en het algemene ligt. We moeten de mens daaruit halen door niet langer exclusief over gebeurtenissen te schrijven. Als je durft ingaan op de vraag wat is er eigenlijk gebeurd, is dat geen moeilijkheid. Dan probeer je namelijk pas goed een historische werkelijkheid te doorgronden. In mijn afscheidscollege in Groningen heb ik de vraag gesteld: speelt alle menselijk leven zich in laatste instantie niet af binnen een driehoek waarvan de hoekpunten worden gevormd door de oerervaringen van het tragische, het absurde en het paradoxale? Kan men deze categorieën wel buiten beschouwing laten bij pogingen de historische werkelijkheid te doorgronden? Op het moment dat ik daar “ja” op zeg moet ik mij bezighouden met het verkennen van de menselijke werkelijkheid. Het is ijs waarop je gauw uitglijdt. Ik blijf me er voorlopig op wagen.’

Zeeland?

‘Wat heeft Zeeland mij, behalve dit belangrijke leren zien, aangedaan? Ik ben geen geboren Zeeuw, maar ik voel het me wel. Dat is met meer “Zeeuwen” zo. Ik denk aan Röling, ik kan er heel wat meer opnoemen. Het lijkt natuurlijk verdacht veel op de geboorteplaatsromantiek, maar dat is het niet. Er is een theorie van het hoge heersende licht. Daar voel ik wel wat voor. Dat stukje irrationalisme, dat ongrijpbare, wil ik ondersteunen. Daar komt bij dat Zeeland als Zeeland bestaat. Dat is erg boeiend. Als Brakman zegt dat Zeeland niet bestaat, heeft hij ongelijk. Zeeland wijkt af, is niet provinciaal. Ik kan zonder moeite de provincies aan elkaar passen; met Zeeland, eigen contouren, volk, cultuur, historische achtergrond, lukt dat niet. Ik probeer me hierin nadrukkelijk niet over te geven aan vlakke emoties; het is gewoon zo, al zal het benoemen van de zaken die de

[p. 276]

aantrekkingskracht bepalen, altijd wel voor een deel in het irrationele blijven hangen.’

Ontwikkeling?

‘Zeeland zit ten opzichte van Nederland in een sterk versnelde geschiedenis en ontwikkeling. Héél Nederland holt voor de traditie uit, Zeeland holt nog harder. De rampen van '44 en '53 hebben daarin zeer zeker cumulatief gewerkt. Ik geloof stellig dat Zeeland momenteel heel kwetsbaar is in de neiging het meest kostbare te behouden.

Industrie? Noodzakelijk? Strikt noodzakelijk niet. Maar, men zit er tussen de zuigkracht van Antwerpen en Rotterdam. De provincie zou zich schrap kunnen zetten, met als gevolg minder werk en een nog versnelde veroudering van de bevolking. Ik zie overigens niet in dat het aantal inwoners zo nodig omhoog moet door import. Tegenwoordig staat iedere burgemeester tijdenlang op scherp om de tienduizendste van een spaarbankboekje te voorzien. In het hele bevolkingsproces, zo langzamerhand een tragedie, is dat een zaak die niet voor zou mogen komen. Iedere tienduizendste zou een boete moeten krijgen.

Industrialisatie? Het tempo is in Zeeland bepaald door de landbouw, ook de versnelling. Ik denk dan aan de mechanisatie, nog steeds de sterkste in Nederland, ik denk aan verkaveling, grotere eenheden. De primeur ligt bij de landbouw, de graansilo was ten slotte het eerste symbool van de nieuwe tijd. En, buiten de landbouw, had men de lijn van de Schelde in Vlissingen moeten volgen. Scheepsbouw, schone industrie. Géén chemie, geen onaangename afschuivers uit het buitenland. De dividenden verdwijnen over de grens en de werkgelegenheid wordt maar zeer beperkt verhoogd: je gaat je een beetje koloniaal voelen. Het nieuwe Zeeland? De prijs is hoog, zeer hoog en er zal altijd een lichte kater blijven.’