Maatstaf. Jaargang 18

[p. 129]

j. bernlef
± twee verhalen

Het begin? Is er een verhaal?

Een jongen uit de stad die een volwassen man van het platteland ontmoet.

De romantiek van het exotische?

Dichter und Bauer?

Of is het iets anders?

Steeds vaker duikt de man in de gedachten van de jongen op.

De jongen wordt ouder.

Zijn verhalen (half vergeten, plotseling weer in mijn geheugen schietend met de scherpte van een herinnerde droomflard) drukken iets uit dat niet alleen met hem te maken heeft.

Welke betekenis leg ik erin?

Valt er iets uit op te maken?

En zo ja, wat en over wie?

Waarom vertelt hij steeds dezelfde twee verhalen?

‘Je liep de hele dag met een stapel papieren onder je arm. Het was amusant, vooral omdat ik er geen woord van lezen kon.’

's Morgens aten we pap gemaakt van varkensvoer en water, en een ei. 's Avonds rijst met kerry. Elke dag. Het huis was vroeger van een weduwe geweest die er krankzinnig was geworden.

Op de bovenverdieping had ze aarde gestort en verbouwde ze groente. Toen hij het huis kocht waren de vloeren volkomen doorgerot.

[p. 130]

‘Op een dag liep je 10 kilometer, vijf heen en vijf terug, om een stukje kaas te kopen!’

Hij vond me verwend. Ik was woedend en rende in het donker naar buiten, schopte in de mesthoop en schrok hevig toen er vlak voor mijn voeten een rat wegschoot.

In de winter op een open vrachtwagen naar de stad om kerstbomen te verkopen. Ik stierf het af en floot 30 kilometer lang alle liedjes die ik kende terwijl de pegel aan mijn neus bevroor. ‘De mensen willen alleen maar symmetrische bomen. Moet je maar opletten, die zijn er het eerste uit. Je blijft met een stel kreupele, invalide boompjes achter.’

Zijn hele leven had hij gedocumenteerd. Hij hield een dagboek bij en was een fervent fotograaf. Hij liet me zijn albums zien. ‘Dit is Lena.’ (Een grote vrouw in bikini tegen de mast van een zeilboot geleund.)

‘Het was een ongelofelijke tijd. Ze leerde me alles. We bleven 14 dagen in bed. Ze was handig, schreef voor damesbladen en ook dat soort boeken. Ze verdiende veel geld. Maar het ging me vervelen op den duur: die vrienden, de sherry, het eindeloze gepraat, het dronken worden, de ruzies ervoor en erna.’

Op een dag had hij een briefje achtergelaten en was met een paar gulden weggelift, had deze boerderij gekocht. Hij was er nog steeds verbaasd over dat de bank hem krediet had willen geven. Ik vertelde hem het verhaal over de Amerikaanse schrijver Sherwood Anderson, die een fabriek had opgezet om te bewijzen dat hij dat ook kon en toen op een dag was opgestaan en tegen zijn secretaresse had gezegd: ‘en nu ga ik weg,’ en nooit meer teruggekomen was.

[p. 131]

Samen zijn we nog eens naar het plaatsje gereden waar hij met haar gewoond had. Hij wees me het sjieke hotel, de serre waar ze iedere middag sherry gedronken hadden. In een snackbar aten we ieder een hamburger.

‘Een gescheiden vrouw heb je nooit alleen.’

Zijn tweede vader (een zwijger en zeilbootmaniak) was arts.

‘Op een avond werd er bij hem aangebeld door een man die met een wanhopig gezicht vroeg of hij hem helpen wilde. Wat of er was. Dat wist de man ook niet. Ga maar naar huis, zei mijn vader. Een half uur later werd hij opgebeld. Iemand had zich verdronken. Plotseling herinnerde hij zich de blik in de ogen van de man. En nu komt het: hij had zich verdronken in een slootje waar nog geen vijftig centimeter water in stond. Hij had zijn eigen hoofd onder water moeten houden. Het slootje ligt ongeveer vijftig meter van het meer, een van de grootste van Europa.’ (Dit is het eerste verhaal.)

De identiteit van zijn werkelijke vader leerde hij op een avond van een dronken oom kennen.

Hij was toen 26.

Zijn moeder is een stille vriendelijke vrouw. Ze komt wel eens op bezoek, praat zakelijk over de boerderij, de beesten.

Zijn halfbroer woonde om beurten bij zijn moeder en bij hem. Hij was niet goed wijs, zweeg soms een week achtereen en liep doodstil door het huis.

Plotseling stond hij in de kamer. Het gesprek verstomde, iedereen keek hem aan, maar hij leek ons niet te zien, alsof hij uit een andere wereld kwam en waarschijnlijk was dat ook zo. Hij ging in een stoel zitten en keek naar de kachel of naar de vloer. Langzamerhand kwam het gesprek weer op gang en ten slotte vergaten wij hem tot iemand zich hem plotseling herinnerde.

[p. 132]

Maar dan was hij altijd verdwenen.

De enige keer dat ik hem menselijk zag reageren was toen hij doornat met een snoek thuiskwam. Hij glimlachte en legde het donkere glanzende beest voorzichtig op het roodwit geblokte keukenzeil.

's Zomers nodigde hij altijd een groot aantal mensen uit. Hij slachtte dan een varken en roosterde het in de open lucht.

‘Ik zei: jullie moeten het zelf uitzoeken. De meesten durfden niet maar een groepje wilde zich niet laten kennen en ging mee naar de stal. Ik wees aan, die of die daar. De varkens kwamen knorrend op mij af, dachten waarschijnlijk dat ze te eten kregen. Een jongen drong zich plotseling naar voren. Hij wees met een beslist gebaar: die daar, die moet het worden. Zijn ogen glansden. O.K., zei ik. Die wordt het.

Op een middag reden we naar een onbewoonde boerderij in de buurt. Hij lag midden in het bos. Door een achterdeur kwamen we binnen. Een gedeelte van de houten achtermuur was eruit. Je keek vanuit wat vroeger de salon geweest moest zijn regelrecht het bos in. De vloer lag bezaaid met papieren, rekeningen meest. We zaten op de grond en lazen rekeningen van ver voor de oorlog, plaatselijke kranten uit 1913. De vogels zongen onophoudelijk.

In de stad werd hij aangesproken door een vrouw die Astrid bleek te heten. Hij informeerde naar haar man. Alles prima. Maar grootvader is overleden. Wij hebben gisteren net zijn spulletjes verkocht, behalve zijn kleren. Ga even mee naar boven, misschien dat er iets voor je bij is. We beklommen de trappen en stonden in een grote lege voorkamer die uitkeek op het stationsplein. De lichte plekken op het behang waar de nu verkochte schilderijtjes van de man hadden gehangen. In een

[p. 133]

hoek een berg schoenen. Hij bukte en zocht ertussen, schudde zijn hoofd. Te klein. De vrouw kwam met een bruin jasje aan. De broek moet gestoomd, zei ze. Hij nam het jasje en trok het aan. Goed? Ik knikte. Past precies. Een kwartier later stonden we weer op straat, hij met het bruine jasje van de oude man aan, zijn eigen blauwe ribfluwelen colbertje achteloos over zijn schouder.

‘Op een avond kwam ik met Pieter in een dorpje in het noorden. We ontmoetten een stel mannen, vissers meest. Er was een jongen van een jaar of zeventien bij die vertelde hoe hij afgelopen week met zijn vader en zijn oom was gaan vissen en hoe ze overvallen waren door noodweer. Hij probeerde met zijn handen de golven aan te wijzen. Alleen wij keken naar het plafond. Opeens was zijn vader er niet meer. Hij was nergens te zien. Zijn oom en hij hadden de zeilen gereefd en bij elkaar gebonden, de mast laten zakken. Met zijn tweeën aan het roer hadden ze urenlang rondgedobberd. Toen was het weer opgeklaard. Ze hadden de mast opgezet, de zeilen gehesen en waren naar huis gevaren.

En zijn vader dan?

We hebben de boot gered, zei de jongen.

Wij waren de enigen die vragen stelden, de anderen luisterden alleen maar. Wij waren vreemdelingen.

We hebben de boot gered, zei de jongen, die zijn snor liet staan, nog een keer.’ (Dat was het tweede verhaal.)