Maatstaf. Jaargang 17

[p. 467]

e. van moerkerken
andré gide en de cinema

Gide hield op zijn manier van film: ‘Je suis toujours friand de cinéma; mais particulièrement après un long séjour à la campagne.’ En: ‘C'est par la quantité d'éléments qui s'y mêlent qu'un film parvient si malaisément à la dignité d'oeuvre d'art; mais c'est aussi pourquoi nous supportons au cinéma quantité de productions d'une médiocrité dont nous n'admettrions pas l'équivalent en littérature.’ (La Journée du 27 septembre, 1935.)

Verwijzingen in het Journal naar films zijn zeldzaam, ook naar die van zijn vriend Marc Allégret. Eénmaal (5-9-'36) een oordeel over Les amants terribles.

Over Chaplin (19-4-'27, n.a.v. Gold Rush): ‘Suarès boude Charlot par orgueil. Injustifiable résistance. Cas unique où l'on peut épouser l'opinion populaire. Et pas de malentendu. Nous rions et nous nous amusons, toi et moi, de la même chose. Communion possible et dont il sied de profiter. Cela est si bon de pouvoir ne point mépriser ce que la foule admire!’ Een alinea hierboven noemt hij Fritz Langs Metropolis ‘d'un mauvais goût parfait et colossalement stupide.’

Hij spreekt zijn waardering uit voor René Clairs Sous les toits de Paris (15-11-'30), maar schrijft niets over Cocteau's Le sang d'un poète, dat hij wel is gaan zien (20-1-'32). Over zijn reacties op de verfilming van La symphonie pastorale vindt men geen woord.

Voyage au Congo

Ik heb mij een paar maanden geleden in een zaal van de

[p. 468]

Cinémathèque française de film Voyage au Congo laten vertonen, die Marc Allégret (later een bekwaam en smaakvol speelfilmregisseur) maakte tijdens zijn Afrikaanse reis met Gide in de jaren '25-'26.

Voor iemand die nog een verse herinnering heeft aan Gides boeiende reisverslagen Voyage au Congo en Le retour du Tchad kan deze film als illustratie misschien belangwekkend zijn. Gide vermeldt zo nu en dan Allégrets filmactiviteiten en de hierbij optredende moeilijkheden, en het is aardig om de daarmee corresponderende beelden te zien. Maar nu wij inmiddels al zo veel films over Afrika hebben gehad (etnografische, politieke, geologische, artistieke, toeristische, journalistieke, medische etc.), is het moeilijk om deze sterk verouderde stomme film nog op eigen mérites te beoordelen. Het is een soort deftige en dure amateurfilm, met te weinig close-ups, nogal houterig opgenomen met onhandelbare apparatuur (de 35-mm Debrie), en gehinderd door de pretentie een objectief document te maken (wat het wellicht ook is), zonder de sociale implicaties die in Gides boeken aan de orde komen, en vooral helaas zonder aandacht voor de petite histoire van het reisgezelschap en zijn hoofdpersoon.

Men mist precies wat men nu achteraf het liefst had willen zien, nl. André Gide zèlf, of Gides visie, of tenminste de visie van Allégret als filmer. Slechts een paar maal ontwaart men heel even een magere witte schim met brede hoed op, die schichtig door het filmbeeld stapt.

Gide in de film

Op bezoek bij Allégret (33 jaar geleden voor het laatst ontmoet), om informaatsie voor dit artikel, vernam ik het een en ander over de opnametechniek en de doelstellingen van de Congo-film.

Hij gaf toe dat het jammer was, dat Gide er in effigie slechts zelden in compareerde.

In 1950-'51, tot kort vóór Gides dood, maakte Allégret, uit piëteit

[p. 469]

en vriendschap, en met beperkte middelen, de film Avec André Gide. Een soort voorloper (maar om o.a. technische redenen nog vrij primitief) van de tegenwoordig gebruikelijke televisie-documentaire. Er bestaan een korte en een lange versie van, en ik meen dat het wel de korte was, die ik gezien heb.

Jaren geleden, intussen, trad Gide op als één van de beroemde, door Jean-Pierre Aumont geïnterviewde autoriteiten, om zijn woordje te zegen in de film La vie commence demain van Nicole Vedrès. Ik herinner mij er niet veel meer van, dan dat het wel een grappige scène was.

Bij het eerste deel van Avec André Gide geeft men er zich rekenschap van, hoezeer het bestaan van waardevolle documentaire filmopnamen uit vroeger jaren van allerlei toevalligheden afhangt, vooral wanneer het persoonlijkheden betreft (als Gide en zijn vrienden) die veel minder dan politici en sporthelden als actuele objecten voor het bioscoopjournaal fungeerden. Men vraagt zich zelf af, wat ooit de aanleiding kan zijn geweest voor een filmoperateur om die alleraardigste opname van Gide en Valéry in het Jardin du Luxembourg te maken, maar men kan er blij mee zijn. (Dit filmbeeld kon men 20 jaar geleden ook al aantreffen in de compilatiefilm Paris 1900.) Indien Gide méér amateur- of beroepsfilmers in zijn omgeving had gehad zouden er ongetwijfeld meer van dergelijke al of niet informele, al of niet geposeerde filmopnamen van hem bestaan (desnoods op 16-mm of 9½-mm film).

Behalve enkele kortere of langere beelden van Gide in gezelschap van Schlumberger, Saint-Exupéry, Roger Martin du Gard, Vadim, (maar ik miste de scène met Sartre, die blijkens foto's wel opgenomen is) ziet men een langdurig tafereel van Gide als geduldige opa, die zijn kleinkinderen met enige moeite een lucifers-kunstje demonstreert.

Het tweede deel van de mij bekende versie van Avec André Gide bestaat voornamelijk uit de fameuze pianoles, waarin Gide een jeugdige pianiste aanwijzingen geeft bij het spelen van een

[p. 470]

Scherzo van Chopin, en waarbij men in zijn commentaren het een ander herkent uit ‘Notes sur Chopin’. Men kan Allégret niet dankbaar genoeg zijn hiervoor. Ten slotte een journaalopname van Gide als publieke figuur, nl. als spreker op een jeugdconcres te München in 1947.

Maar als men bladert in de twee fotoboekjes over Gide, constateert men eens te meer, hoeveel cinematografische documentatie er ontbreekt, omdat er blijkbaar nu eenmaal veel minder filmers dan fotografen om hem heen zwermden.

Gides werk verfilmd

Zoals altijd bij de film: meer plannen dan realisaties. Het schijnt dat Gide al in 1914 door Jean Cocteau per brief aldus is benaderd: ‘Le cinéma des Caves m'enchante.’ In 1933, het jaar waarin het dagblad l'Humanité Les caves du Vatican als feuilleton publiceerde, was er in de Sovjet-Unie belangstelling voor een verfilming van deze sotie. Aragon, als tussenpersoon, berichtte Gide vanuit Moskou dat het scenario dáár ter plaatse geschreven zou moeten worden, met bepaalde vrijheden van interpretatie.

Gide echter, hoewel toen nog blakend van communistische sympathie, wilde hier niet op ingaan.

In 1949 is Gide, samen met Pierre Herbart, begonnen aan een filmbewerking van de Caves, maar er is kennelijk niets van gekomen. Hopelijk zal ooit deze kostelijke avonturenroman op waardige wijze in cinema getransponeerd worden, bv. door een filmmaker als Louis Malle.

Van Isabelle schreef Gide met Herbart een filmscenario (Journal, 28-12-'46) dat, naar ik meen, nooit gepubliceerd is. Ook hier weer een tot dusver gemiste kans.

Tenslotte La Symphonie pastorale: het enige verhaal van Gide dat werkelijk verfilmd is, vóór de oorlog in Japan, en 1946 in Frankrijk, naar een scenario van Aurenche en Bost, onder regie van Jean Delannoy. Het was een mooie en respectvolle film,

[p. 471]

gewiekst ‘geadapteerd’ en braaf geregisseerd, en waar Gide wel tevreden mee was, incluis de happy ending. Men mag niet mopperen, maar wanneer ik denk aan filmmakers als Bresson, Melville, Kast, Truffaut, zou ik mij op basis van Gides Symphonie pastorale een film wensen, waarbij termen als ‘adaptatie’ en ‘verfilming’ niet meer van toepassing zijn, maar die veeleer dát zou hebben wat Gide noemde: ‘la dignité d'oeuvre d'art.’

Post scriptum

Over het onderwerp Gide en de cinema is niet zo veel meer te schrijven dan dit ietwat matte, opsommende en inventariserende stukje.

Liever noteer ik de volgende herinnering, een stukje ‘jeugdsentiment der 30-40-er jaren’, één druppel in de zee van herinneringen van allen die Gide gekend of slechts vluchtig ontmoet hebben.

Ik bracht juni '46 bij Gide de foto's die ik een paar weken tevoren van hem gemaakt had. Na o.a. een gesprekje over de film La bataille du rail, waar Gide erg nieuwsgierig naar was, vroeg ik hem om een opdracht in mijn exemplaar van Les faux-monnayeurs; ik zei er uitdrukkelijk bij dat ik het de boeiendste en amusantste Franse roman vond die ik kende, en voegde eraan toe dat ik dit niet uit beleefdheid zei, maar werkelijk meende (dat was ook wel ongeveer waar, niettegenstaande mijn enthousiasme voor Montherlant; en had ik er soms eerlijkheidshalve bij moeten zeggen dat ik aan zijn Corydon absoluut géén boodschap had?).

Gide, als steeds zowel vief als vermoeid, zowel koket als oprecht, nam na volbrachte taak het boek in zijn handen, liet een paar maal de bladzijden snel onderzijn duim voorbij waaieren, en zei met zijn diepe welluidende stem: ‘Ah, je suis content de l'avoir écrit.’ Een groot en sympathiek schrijver, een heel lieve man.