Maatstaf. Jaargang 17

[p. 136]

theo kars / de onbetrouwbaarheid van filmkritiek

Als je zin hebt een boek te kopen, kun le in een boekhandel rondkijken en de boeken die je aandacht trekken inzien.

Je weet wat je koopt.

Als je zin hebt een film te zien, is er vrijwel geen mogelijkheid na te gaan of deze aan je smaak beantwoordt voor je in de zaal zit. Wanneer je naar een bioscoop gaat, riskeer je een paar gulden, een halve verloren avond en een onprettige sensatie.

Om dit risico te verkleinen hangen er aan de bioscooppuien foto's van de film in vitrines, worden er bij andere filmvoorstellingen voorfilmpjes gedraaid, en vullen ten slotte wekelijks de meeste kranten een pagina met filmkritieken.

Al deze hulpmiddelen zijn onbetrouwbaar. De vitrinefoto's zijn meestal opzettelijk verkeerd geselecteerd. Er wordt vaak de nadruk op sex, geweld of spectaculaire gebeurtenissen gelegd, terwijl later blijkt dat zij bijzaak zijn in de desbetreffende film. De vitrinefoto's zijn een lokmiddel en als zodanig even onbetrouwbaar als de flaptekst op een boek.

Hetzelfde geldt voor de voorfilmpjes. Toch onthullen zij meer. Je kunt b.v. nagaan hoe de acteurs spelen, of de Duitse soldaten echt Duits spreken, en een indruk van de kwaliteit van de dialogen krijgen. Al met al heb je niet veel aan deze trailers, omdat ze maar in een of twee bioscopen tegelijk worden gedraaid en je er dus bijna nooit kennis van kunt nemen.

Wat overblijft zijn de filmkritieken. Op het eerste gezicht lijkt het een ideale dienstverlening dat kranten een journalist naar alle premières sturen met de opdracht zijn oordeel erover te geven ten behoeve van hun lezers. Als je er wat langer over nadenkt, besef je dat ook zo'n filmkritiek niet betrouwbaar kan zijn, omdat smaken nu eenmaal verschillen.

Dat blijkt ook uit de praktijk.

[p. 137]

Enkele veelzeggende voorbeelden:

Over de film ‘The Night of the Following Day’ die op 27 maart 1969 in Amsterdam in Tuschinski in première ging, schreef Trouw: ‘Ontvoering op Orly, pakkend totdat het domme schiettuig eraan te pas komt,’ De Telegraaf: ‘Het lijkt eerst of het een saaie, berekende gebeurtenis wordt... (-) als dat aan de oppervlakte komt, wordt de film opeens geladen met een pittige spanning die de aandacht vrijwel tot het einde geboeid houdt,’ en het Algemeen Handelsblad: ‘Het gaat allemaal volgens door de eeuwen geheiligde clichés en op z'n elfendertigst.’

Volgens Trouw was deze film spannend tot het laatste gedeelte, volgens De Telegraaf juist alleen aan het einde, en volgens het Algemeen Handelsblad helemaal niet spannend.

Over ‘100 Rifles’, een filmpremière op 4 april 1969 in Amsterdam in het Rembrandtspleintheater, schreef Het Parool: ‘Naast deze, thematisch gezien de interessantste, aspecten bewijst “100 Rifles” als puur Westernlijk spel opnieuw het talent van regisseur Tom Gries.’ In de Volkskrant stond echter: ‘Ach, ze doen het niet eens zo slecht, maar als de regisseur geen greintje originaliteit weet op te brengen, blijft het natuurlijk vechten tegen de bierkade.’ De Telegraaf schreef: ‘100 Geweren springt er in het genre dan ook wel uit als een goeie én een harde.’ De Tijd meende: ‘Een gewelddadige film is het daarom in negatieve zin niet geworden.’ De filmcriticus van Trouw zegt echter minachtend: ‘Het geweld dondert toch wel door in zo'n film’ en ook die van het Algemeen Dagblad zegt in zijn luchtige, misprijzende recensie: ‘Al met al een knallend spektakel dus.’

Over ‘The Long Day's Dying’, een film die op 25 april 1969 in de Amsterdamse bioscoop De Uitkijk in première ging, schreef het Algemeen Handelsblad: ‘De abstracties zijn wattig, de dialogen quasi diepzinnig kort en serieus, het slot is zgn. absurd,’ De Telegraaf: ‘Eigenlijk weer een gewone oorlogsfilm,’

[p. 138]

en de NRC:’... het feit dat Collinson een onfris gebruik van de oorlog maakt, wat iets wezenlijk anders is dan de onfrisheid van oorlog aan de kaak stellen.’ Trouw vond: ‘Daar gaat een hartverscheurende werking van uit. Met de schokkende beelden van de bloedige vernietiging erbij wordt dat verschrikkelijk’, terwijl de Volkskrant meldde: ‘Dat zou heel erg schokkend moeten zijn, maar het is het niet, het overtuigt nog minder dan het voorafgaande.’ (Ik heb enkele kranten niet geciteerd, omdat uit sommige recensies geen korte fragmenten waren te lichten, die kenmerkend waren voor het geheel. Er was ook een aantal kranten dat niets over de genoemde films schreef, of dat al eerder had gedaan bij een première in een andere grote stad (b.v. de NRC over ‘The Night of the Following Day’.)

Dergelijke uiteenlopende en vaak tegenstrijdige kritieken zijn geen uitzondering, maar regel. En er is geen enkele reden om aan te nemen dat het publiek minder gevarieerd oordeelt.

Dat betekent dat het feit dat een film gunstig besproken wordt, niet garandeert dat je hem met plezier zult zien (of omgekeerd). Je moet het er maar op wagen en dat is nu precies wat niet de bedoeling is van de kritieken. Omdat zij hun doel niet beogen, verliezen zij hun bestaansrecht.

En iets dat geen bestaansrecht heeft, is overbodig.

I. Sitniakowsky, de filmcriticus van het Algemeen Handelsblad, was het hier niet mee eens. Zijn tegenwerping kwam hierop neer: Als je regelmatig de kritieken van een filmrecensent leest, kun je nagaan of hij je ligt. Ken je zijn smaken, dan kun je zijn recensies interpreteren. Op den duur weet je dan wel wat je aan hem hebt.

Deze methode van recensies lezen, de ‘door-schade-en-schande-wordt-men-wijs-methode’, heb ik vaak toegepast (niet alleen bij films, ook bij boeken), maar ook daarbij weinig baat gevonden. Het is me te vaak overkomen dat ik vol verwachting naar een film ging, omdat recensent X, met

[p. 139]

wiens kritieken ik het nooit eens was, die film slecht vond, en gedesillusioneerd de bioscoop uitkwam, omdat de film inderdaad niet goed was, alleen om andere redenen dan hij opgaf. Nee, ook die methode is onbetrouwbaar.

Geen filmkritieken meer, maar wat dan?

Korte, informatieve, onpersoonlijke berichten over iedere film die in première gaat, en zo mogelijk ook over de andere films. Een soort uitgebreide filmagenda, waarin verteld wordt wanneer het om een Engelse oorlogsfilm gaat, of de Duitse soldaten Duits spreken en geen Engels, of de Indianen (als het een Western is) echt zijn en geen geverfde blanken (zoals in ‘100 Rifles’) en of de filmmuziek teder vioolachtig wordt als een liefdesscène nadert (zoals in de ‘Villa Rides’, een abominabele spektakelfilm, waar in de Haagse Post van 24 april 1969 Trino Flothuis echter lovend over schreef - een filmcriticus met wie ik het doorgaans eens ben, maar die ik nu ook niet meer vertrouw, een ander voorbeeld van de onbruikbaarheid van de schade-en-schande-methode).

C.B. Doolaard, een van de filmcritici van Het Parool, gaf onlangs een voorbeeld van de doeltreffende dienstverlening aan de lezers, die ik voorstel: Hij vertelde dat het laatste gedeelte van de film ‘The Night of the Following Day’ weggeknipt was. In dat weggeknipte gedeelte werd duidelijk gemaakt dat het voorafgaande een droom van de hoofdfiguur was. Deze informatie was onmisbaar voor een goed begrip van de film (allerlei onwaarschijnlijkheden werden opeens functioneel), en de lezers werden er dus bijzonder mee gediend. Hij bracht hen ‘tot de dingen’, wat volgens W.F. Hermans de functie van een journalist is.

In deze informatieve berichten kan de door de krant in dienst genomen film-kijker verder nog het filmgenre vermelden, de naam van de regisseur en de titels van andere films die hij heeft gemaakt. Ook over de spelers kan hij dergelijke gegevens verschaffen. Kortom, er is genoeg stof om toch

[p. 140]

wekelijks een pagina te vullen, die dan echter beter functioneert. Als er desondanks nog ruimte over is, kan die gereserveerd worden voor de ‘echte’ kritieken. Is er geen plaats meer, dan zijn er altijd nog de filmperiodieken waarin de recensenten zich kunnen uitleven. Ze weten dan ook dat hun recensies worden gelezen, wat nu niet het geval is. Het grote publiek is gewend automatisch de filmpagina's om te slaan, zoals ik die over sport.