Maatstaf. Jaargang 16

[p. 324]

j. bernlef
de zakdoek

Het was niet de eerste keer, Lucas had al eerder black-outs gehad, maar deze keer was het anders. Het gat in zijn geheugen kon niet zoals vroeger overbrugd worden door het heden - een vale ochtend in een volkskoffiehuis - al terugdenkend aan het laatste beeld uit het verleden - een brede straat met aan een kant onrustig flikkerende lantarens - te knopen. Tussen dit heden en dat verleden lag een afstand van tenminste 10 kilometer en een brede rivier die alleen met een pont overgestoken kon worden. Een afstand uitgedrukt in kilometers, een breed water, een pont. Hij keek op zijn horloge. Het was half tien.

Een half jaar geleden had hij ook een black-out gehad, op zijn kamer. Hij had met een aantal vrienden en een Pool die Janus heette en die een kennis van Karel was zitten drinken en praten. Eerst over de stad en later over de politiek. De volgende ochtend bleek er een flink stuk verleden verdwenen te zijn waarin hij volgens Karel Janus in het duits had proberen te overtuigen van de noodzakelijkheid van de kulturele revolutie in China en hem had proberen uit te leggen dat het begrip individu daar een andere betekenis had dan bij ons. Hij had Mao zelfs geciteerd, uit zijn hoofd. Hij scheen tegen Janus gezegd te hebben: ‘de kracht van het individu ligt in het kollektivisme’, een uitspraak die hij evenmin als het verleden waarin hij haar had gedaan had kunnen terugvinden. Maar hij was tenminste in dezelfde kamer wakker geworden. De lege glazen en flessen, een paar vergeten handschoenen en de bedorven lucht van sigarettepeuken hadden hem genoeg aanknopingspunten gegeven. Hij had Karel gebeld en die had het stuk verleden dat hij kwijt was voor hem ingevuld. Er was niets gebeurd. Hij was dronken geweest. Maar deze keer was het anders.

[p. 325]

Hij zat aan een houten tafeltje voor het raam van het koffiehuis en keek uit over een pleintje. In het midden stond een kastanjeboom. Op de stam was een geel pamflet geplakt. Naast de boom stond een groen geschilderde keet van Publieke Werken. Aan de overkant van het plein waren de ramen van de huizen met planken dichtgespijkerd; over de huisdeuren waren kruislings latten gespijkerd, het werk van de mannen uit de groene keet die achter in het koffiehuis luidruchtig over voetballen praatten. Het was maandag. De scherpe lucht van hun zware shag maakte hem misselijk. De koffie voor hem zag lichtbruin. Hij nam een voorzichtig slokje. Ze waren deze buurt aan het afbreken. De bewoners waren al vertrokken, de winkels sinds lang gesloten. Hier en daar woonden nog studenten in de verlaten woningen zonder gas en licht. Tot de mannen van Publieke Werken kwamen en zij naar een deel van de buurt trokken dat nog niet aan de beurt was; een trage jacht vol verhuizingen op bakfietsen die de studenten gedoemd waren te verliezen.

Ze zeiden wel eens dat het beste wat je tegen een kater kon doen een pilsje nemen was, maar ze verkochten hier geen pils. Hij bestelde een flesje cola bij de eigenares van het koffiehuis, een dikke blonde vrouw met een zware bril op. Toen hij het flesje leeggedronken had wilde hij roken. Hij zocht in zijn zakken naar sigaretten. Sigaretten vond hij niet, maar wel een blauwe zakdoek met roestige bloedvlekken. Het was geen zakdoek van hem. Hij hield hem tegen zijn neus en rook eraan. De zakdoek rook licht naar parfum, hij moest van een vrouw zijn. Maar hoe kwam dat bloed er aan. Was er iemand gevallen? Had iemand een bloedneus gekregen? Was er gisteravond in dat grachtenhuis een vechtpartij geweest en had een van de vrouwen (Eily of Doortje) haar zakdoek tegen een bloedende wang gedrukt en hem daarna op de gang weggegooid waar hij hem later gevonden en meegenomen had? De vanzelfsprekendheid waarmee hij de aanwezigheid van de zakdoek voor zichzelf verklaarde bracht hem aan het twijfelen. Was het misschien echt zo gebeurd? Herinnerde hij zich dit terwijl hij dacht dat hij het op dit ogenblik verzon om de onrust

[p. 326]

te verdrijven die hem beving als hij aan dat zwarte wak in zijn geheugen dacht waar zijn herinnering in gleed, iedere keer als hij probeerde te rekonstrueren wat er gisteravond was gebeurd. Hij stond op en liep naar de bruine toonbank. De vrouw keek op uit haar ochtendblad dat zij voor zich had uitgespreid. Tussen de glazen achter haar stond een ingelijst portret van een kalende man met waterige bedroefde ogen. Hij droeg een slippover en daaronder een overhemd met korte mouwen. Hij vroeg of ze sigaretten had. Welk merk? Hij zei dat het hem weinig kon schelen, als het maar amerikaanse waren. Ze draaide zich om en maakte een houten kastje naast de glazenkast open en haalde er een pakje Lucky Strike uit. Give a man a Lucky. Dat had iemand gisteren gezegd. Cor of die lange sterk naar after shave ruikende heer in zijn donkerblauwe pak die de hele avond zwijgend naast de kachel had gezeten en zo nu en dan geglimlacht had terwijl hij een cigarillo aanstak, als een dure gangster die zijn witte handschoenen nooit vuil maakte en glimmend gelakte overschoenen droeg als het regende. Spats had hij hem in gedachten genoemd. Hij bestelde nog een cola en nam het flesje mee naar het tafeltje aan het raam. De arbeiders stonden nu op en verlieten het café. Ze hadden kennelijk een rekening lopen in het koffiehuis want niemand betaalde. Ze noemden de blonde vrouw achter de tapkast Toos.

Hij peuterde het pakje open en stak een sigaret in zijn mond. Zijn lippen waren droog, alsof hij lang in de zon gelegen had. Hij nam nog een slok cola terwijl hij met zijn vrije hand naar lucifers zocht. Misschien had hij behalve de zakdoek die naast een vaasje met een verlepte narcis lag nog meer dingen in zijn zakken, voorwerpen die hem op de een of andere manier de sleutel tot wat er gisteravond was gebeurd tussen elf uur in dat grachtenhuls en deze morgen om vijf uur in een buurt die gesaneerd werd konden geven. Behalve een doosje lucifers vond hij niets dan zijn portemonnaie, zijn sleutels en een papiertje waar een toffee in had gezeten. Die toffee had hij van Milly op kantoor gekregen. Dat herinnerde hij zich nog heel goed, verleden week woensdag. Zijn naam stond nu op het absentielijstje van Van der Broek, de personeelschef.

[p. 327]

Ze zouden denken dat hij ziek was.

Hij zag de arbeiders rond de groene keet staan. Een van hen had een grote bijl over zijn schouder. Twee anderen droegen een stapel planken. Ze verdwenen langzaam slenterend uit het gezicht.

Cor had een feestje gegeven om zijn nieuwe studio aan een van de grachten in te wijden. Cor was architekt. Tussen de tekentafels hadden ze gedanst, een man of twaalf en een stuk of vier vrouwen. Hij kende alleen Cor en Elly zijn vrouw. Cor had hem een ontwerp laten zien voor een nieuw paviljoen van het Academisch Ziekenhuis in Leiden. Hij had er weinig van begrepen, maar de nauwkeurigheid van de tekening bewonderd. De schematische boompjes en mensen naast het vooraanzicht van het paviljoen hadden hem geamuseerd en op zijn verzoek had Cor er snel een keeshondje bij getekend dat zijn poot tegen een van de boompjes lichtte. Cor was toen al aangeschoten. En hij? Hij had Elly's aanbod om koffie te zetten afgeslagen en was meteen aan de whisky begonnen. Cor verdiende goed. In de architektuur zat meer geld dan in het verzekeringswezen. Spats was pas iaat op de avond gekomen. Hij had de dames de hand gekust en had om een martini on the rocks verzocht. Hij had geprobeerd een gesprek met Spats aan te knopen over toneel, maar Spats ging nooit naar toneel, zei hij. Daar had hij geen tijd voor, helaas.

Hij probeerde zich het verloop van het feest te herinneren en merkte hoe onmogelijk dat was. Wat was een feest? Een aantal mensen die elkaar nauwelijks kenden kwam bij elkaar en praatte over algemeenheden. Hoe meer drank ze tot zich namen hoe meer ze langs elkaar heen praatten of plotseling een gesprek afbraken of iemand twee keer hetzelfde verhaal vertelden om ten slotte helemaal met praten op te houden en glazig op een stoel te blijven zitten met een halfvol glas in de hand, steeds nieuwe sigaretten opstekend zodat ten slotte overal brandende sigaretten lagen die geduldig hun schaduwen in het hout van tafelbladen en tekentafels brandden.

Hij had met Doortje gedanst. Zij was de vriendin van een magere rossige jongen met een bril en een ribsfluwelen pak.

[p. 328]

Hij zag er uit als een opzichter van de Heidemaatschappij. Dat had hij ook tegen het meisje gezegd. Ze had er veel te hard om gelachen en zich tegen hem aangedrukt. Ze waren naar een hoek van de kamer gedanst en daar had ze hem gezoend, midden op zijn mond. Misschien was dat het begin geweest. Maar van wat? Hij pakte de zakdoek en rook er opnieuw aan. Was het haar parfum? Hij stopte de zakdoek in zijn zak. Een vrouw duwde een schots geruit boodschappenkarretje voor zich uit. Hij stond op en liep naar de toonbank waar de blonde vrouw die Toos heette kopjes stond af te drogen, witte kopjes met dikke randen. Hij vroeg of er een telefoon was. De vrouw wees op een bruine deur naast een deur met het witgeschilderde woord toilet erop. Onder de telefoon stond een emmer met een dweil erin. Hij pakte de telefoongids en zocht het nummer van Cor.

Een vreemde mannestem nam op. Hij vroeg naar Cor van Zanten. Het duurde even. Hij keek naar de telefoonnummers die op de muur waren geschreven, meest nummers in het centrum, beginnend met een 2 of een 3.

‘Ja hallo’. Het luchtte hem op Cor's stem te horen.

‘Ja met mij’, zei hij, ‘Lucas’.

‘O dag’, klonk Cor's stem. Verbeeldde hij zich dat Cor wat kortaf klonk?

‘Het was leuk gisteravond’, begon hij. De hoorn gleed even uit zijn hand. Hij kon hem nog net grijpen, drukte hem steviger tegen zijn oor en zei:

‘Zie zo, daar ben ik weer’.

‘Je zult wel een flinke kater heben. Ben je op kantoor?’

,Nee’, zei hij. Hij zweeg even en zei toen, ‘dat is juist waarom ik je opbel’.

‘Waar ben je?’

‘In het Ravenkwartier ergens’.

‘Het Ravenkwartier?’

‘Dus jij weet ook niet hoe ik daar gekomen ben?’

Het bleef stil aan de andere kant van de lijn. Hij riep hallo. ‘Ja ik ben er nog’, klonk Cor's stem. ‘Ik stak alleen even een sigaret op.’

‘Give a man a Lucky’, zei hij.

[p. 329]

‘Nee een Stuyvesant’, zei Cor.

‘Er is toch niets gebeurd gisteravond?’

‘Hoe bedoel je?’

‘Nou iets vervelends. Ik moet behoorlijk dronken zijn geweest want ik herinner me niet veel meer.’

‘Ja.’ Nu wist hij zeker dat Cor kortaf klonk. Er moest dus iets gebeurd zijn.

‘Heb ik iemand beledigd?’, vroeg hij.

‘Nee, dat niet.’ Cor aarzelde. Er was iets, maar hij wilde niet zeggen wat.

‘Je was alleen maar erg dronken.’

‘Maar hoe ben ik dan hier terecht gekomen? Ik lag midden op straat. Het was een uur of vijf.’

‘Een black-out?’

‘Kan je wel zeggen ja. Heel vervelend.’

‘Ik weet alleen dat je om een uur of drie met Van Domburg bent meegegaan. Die zou je thuisbrengen.’

‘Wie is van Domburg?’

‘Die keurige heer die jij steeds Spats noemde.’

Hij grinnikte.

‘Je hebt nog een hondje op een ontwerp getekend, een keeshondje. Weet je nog?’

‘Ja, dat herinner ik me. Dat was aan het begin van de avond.’

‘Maar er is dus niets ernstigs gebeurd, niets vervelends? Ik heb niet gevochten of zo?’

‘Nee. Je was alleen een beetje lastig op het laatst.’

‘Dus ik heb wel gevochten?’

‘Nee, dat niet.’

‘Ik heb dat meisje gezoend, die Doortje. Is het dat soms?’

‘Dat wist ik niet eens.’

‘Maar wat is er dan gebeurd verdomme? Je kunt me toch wel zeggen wat er gebeurd is. Ik weet het gewoon niet meer.’

‘Luister nou jongen. Er is niets gebeurd dat de moeite van het herinneren waard is. Ga nou naar huis en ga lekker slapen. Dag. Ik moet echt weer verder.’

De verbinding werd verbroken, Hij drukte de haak eenmaal in en draaide een ander nummer.

[p. 330]

‘Met Eily? Met Lucas.’

‘Hoe voel je je?’ Er lag iets spottends in haar stem. Er was iets gebeurd, maar als Cor het niet wilde zeggen zou zij het zeker niet doen. Hij probeerde zo gewoon mogelijk te doen. Misschien zou ze haar mond voorbij praten, misschien kon hij iets uit haar antwoorden opmaken.

‘Nog bedankt voor gisteravond. Het was heel gezellig.’

‘Vond je?’

‘Ja, ik heb me kostelijk geamuseerd. Ik wilde je alleen even vragen, heb jij het nummer van die Van Domburg ergens. Ik wilde hem even bedanken dat hij me naar huis heeft gebracht.’

‘O, heeft hij je naar huis gebracht?’

‘Ja, wat dacht jij dan?’

‘Ik zal even kijken, ogenblikje.’ Ze legde de telefoon neer.

‘Hier heb ik het’, zei ze. ‘3469786.’

‘Bedankt’, zei hij, ‘en tot ziens’.

Nu was hij het die het eerst de verbinding verbrak. Hij wilde een sigaret opsteken, maar herinnerde zich dat hij ze op het tafeltje had laten liggen. Give a man a Lucky, mompelde hij in zichzelf. Hij draaide het nummer dat Elly hem opgegeven had. In het koffiehuis speelde de radio.

‘Met het kantoor van notaris Van Domburg.’

‘U spreekt met Beugel. Kunt u mij de notaris even geven?’

‘Ogenblikje.’

Spats was dus notaris.

‘Met Van Domburg.’ Een koele, efficiënte stem. Hij zat nu waarschijnlijk achterover geleund in een draaibare bureaustoel, een cigarillo sierlijk in de linkerhand, terwijl hij hier zwetend in een donkere telefooncel in het Ravenkwartier stond waar het naar vuile dweilen rook.

‘Met Beugel spreekt u.’

‘Wat klinkt u helder.’

‘Ja, ik had geloof ik gisteren wel wat veel gedronken.’

De notaris begon hard te lachen.

‘Dat bedoel ik niet’, toeterde het in zijn oor. ‘Ik dacht dat u vanuit Parijs belde.’

‘Parijs?’

[p. 331]

‘Herinnert u zich dat niet meer. Ach nee. U was wel erg dronken. Ik heb u bij het station afgezet. U wilde met alle geweld met de eerste trein naar Parijs.’

‘Daar herinner ik me niets meer van,’ mompelde hij, ‘niets’. ‘Gebeurt ons allemaal wel eens hoor’, zei Spats goedmoedig. ‘U bent dus hier gebleven, heel verstandig. U had waarschijnlijk niet eens een paspoort bij u. Het zou een vergeefse tocht zijn geweest.’

Weer lachte Van Domburg. Een geamuseerd lachje.

‘Ik wilde u nog bedanken, dat u me weggebracht heeft’, zei hij. Zijn hand omklemde de vreemde zakdoek, maar hij durfde niet verder te vragen. Ook aan de andere kant bleef het even stil. Hij moest nu ophangen, een beleefdheidsfrase uitspreken en daarna ophangen.

‘Eén ding’, zei de notaris.

Hij schrok, nu kwam het, wat hij gisteren gedaan had, de stommiteit die hij uitgehaald had.

‘Waarom noemde u me steeds Spats?’

‘Spats?’ herhaalde hij om tijd te winnen. ‘Het betekent overschoenen op zijn amerikaans’, zei hij.

‘Maar ik droeg toch geen overschoenen’, antwoordde de notaris.

‘Ik weet niet hoe ik erop kwam’, zei hij. ‘Ik was dronken.’

‘I see’, zei Spats. ‘Het beste in ieder geval’.

‘Dank u’, zei hij en hing op. ‘Lul’, voegde hij eraan toe toen hij de hoorn op de haak gelegd had. Hij wist niet of dat voor hemzelf of voor de notaris bedoeld was.

Hij rekende af, pakte zijn sigaretten en ging het koffiehuis uit. Het was kouder dan hij verwacht had. Hij stak het pleintje over en ging de straat in waar hij die morgen om vijf uur weer tot bewustzijn gekomen was. Hij had onder het kozijn van een met planken dichtgetimmerde kruidenierswinkel gelegen. Naast de deur hing nog een reklamebord voor Pickwick thee met twee Chinezen wandelend in een groene tuin vol hoge eksotische bomen. Hier was het. Hij bukte zich, alsof er op het trottoir een spoor te vinden zou zijn, maar het waren gewone tegels met hier en daar wat gras tussen de richels. Hij kon de arbeiders van de gemeente verder op in de straat horen hameren en zagen.

[p. 332]

Ze hadden een transistor bij zich die beatmuziek speelde.

Een tijdje was hij op zijn rug naar de lucht blijven kijken en had hij geluisterd naar het getsjilp van mussen. Toen was hij in de vensterbank voor de dichtgespijkerde winkelruit gaan zitten met zijn hoofd in zijn handen. De bonkende hoofdpijn was langzaam weggetrokken tot een dragelijke konstante zeurtoon. Hij rilde, zijn broekspijpen waren vochtig. Hij had zijn kleren op vlekken en scheuren gekontroleerd, maar hij zag er gezien de toestand nog redelijk uit, al was hij niet geschoren en zat zijn broek vol kreukels. Hij had naar een stuk glas, een plas gezocht waarin hij zijn spiegelbeeld kon vinden maar hij had nergens iets gevonden. Zo was hij op het pleintje beland en bij het koffiehuis dat om zes uur openging.

Weer haalde hij de zakdoek uit zijn jasje en rook eraan, als een hond die op het spoor van een vluchteling gezet wordt. Er moest iets gebeurd zijn. Hoe was hij hier gekomen? Hij moest gelopen hebben. Van het station tot de pont was niet ver. Dat hij hier was terecht gekomen vond hij wel verklaarbaar. Hij herinnerde het zich niet, maar het was te verklaren. Maar wat er op de gracht gebeurd was, in Cor's atelier tussen de tekenborden. Was het Doortje geweest? De rosse jongen met de bril? Spats? Waarom had hij naar Parijs gewild? Hij wilde helemaal niet naar Parijs. Hij was er vier jaar geleden geweest en de stad had hem niets te zeggen. De mensen waren er onbeschoft en de wasbakken in de hotels zaten altijd verstopt met haren. Het beste was om langzaam naar de pont terug te lopen. Misschien zou het gat, dat al wat kleiner was dan een paar uur geleden, zich helemaal dichten. Misschien zou hij zich al lopend herinneren, zoals je overdag soms plotseling stukken uit een droom van de vorige nacht te binnen schoten; een tuin met een grijze emmer waarop het woord ‘aardappels’ in sierletters geschilderd stond en waarin, met het mechaniek naar boven, de rode racewagen lag, die op een vakantie bij zijn grootmoeder spoorloos was verdwenen.

Hij liep langs het water en keek naar de langsvarende boten, auto's en fietsers passeerden hem rakelings en stelden hem gerust. Hij stak een sigaret op en weer mompelde hij Give a

[p. 333]

man a Lucky. Maar het was niet gezegd dat hij op de heenweg ook deze roete genomen had en de pont die nu log en grijs als de romp van een olifant lag te wachten om hem naar de overkant te brengen hoefde niet dezelfde pont te zijn. Een kilometer naar rechts was er nog een.

Hij liep de pont op, helemaal naar voren tot de opgetrokken klep die straks met een dreun op de straat aan de overkant van het water zou neerkomen. Hij leunde tegen de railing en keek naar het deinende waterwaar een glans van olie voortdurend voor nieuwe kleuren zorgde. Hij merkte pas dat de pont voer toen ze al een eind van de wal verwijderd waren. Het water klotste zacht tegen de grijze wand van de pont. Hij haalde de zakdoek uit zijn zak, propte hem in elkaar en liet hem in het water vallen. Hij bleef een ogenblik drijven. Een van de meeuwen die met de pont meevloog aarzelde even in de lucht maar voegde zich toen met een paar felle vleugelslagen weer bij de andere. Ongeveer in het midden passeerde de pont van de andere kant hem, de pont die naar het Ravenkwartier ging. Ze voeren precies op tijd. Aan de railing stonden mensen naar de overkant te kijken. Hij voelde de schok in zijn benen toen de pont tegen de wal stootte. Achter hem trapte iemand een bromfiets aan.