Maatstaf. Jaargang 16

[p. 4]

[Nummer 1/2]

j.j. buskes en h.m. van randwijk

[p. 5]

j.j. buskes
waarom daarom

hij was de waakzame herder gerben wagenaar

Er staat op de bladzijde hiernaast een foto van Van Randwijk en mij. We waren in Leeuwarden voor een radiouitzending ‘Zo is uw leven’. Het ging om Fedde Schurer. Met Ada en Henk reed ik naar Leeuwarden. Diep in de nacht kwamen we weer in Ilpendam terug. Toen hadden we ook alle jaren, waarin we met z'n drieën optrokken, afgewerkt. Henk en Fedde waren mijn beste amsterdamse vrienden. Fedde kende ik sinds 1928, Henk van af 1936. We hielden veel van elkaar, en ik heb aan beiden veel te danken. Laat niemand het vreemd vinden, dat ik zo kort na het sterven van Fedde Schurer begin met deze herinnering.

Vergeleken met Van Randwijk was Schurer een ongekompliceerd mens. Schrijvend over Fedde, voel ik mij tamelijk zeker. Als het om Henk gaat, is dat niet het geval. Er zaten zoveel x-en in hem, hij was zo ongrijpbaar gekompliceerd en zijn leven had zoveel aspekten. Dit nummer van Maatstaf is er het bewijs van. Hij kan op geen enkele wijze gefikseerd worden. Hij past in geen enkel schema. Als je denkt hem te hebben, ontglipt hij je weer. Wie over hem schrijven, spreken elkaar tegen, terwijl wat ze schrijven toch waar is. Van Randwijk zelf heeft het er zijn leven lang moeilijk mee gehad.

Uit enkele brieven van hem een paar citaten:

‘Ik ben een afschuwelijke sentimentele romanticus en (met mijn verstand) een bijna cynisch realist. Ik heb een nooit aflatende angst voor de dood, 1000 x sterker dan je denkt en daardoor een even grote levenshonger. Ik ben religieus nooit verder gekomen dan de Knipsteeg, maar tegelijkertijd de modernste filosofie

[p. 6]

voorbij. Ik ben zo ijdel als de pest en zodra ik succes heb of iets van dien aard, schaam ik me, heb er genoeg van en wil weg. Ik ben alleen in mijn verstand volwassen, als persoon ben ik een kind, zoek steeds m'n moeder en wil verzorgd en geliefkoosd worden als een kind. Ik ben erg laf, soms dapper, ik ben een spitsburger en, erger, een bohemien. Ik ben zakenman en artiest, ik ben conservatief en vooruitstrevend, alles bij mekaar. Ik ben eerlijk en oneerlijk en weet zelf niet meer, wanneer het een of het ander en ik ben mijn eigen vijand’.

Wat verderop in zijn brief zegt hij: ‘In mijn levensangst zoek ik naar levensvreugde en in mijn doodsangst naar Godsvertrouwen, zo kinderlijk als het maar kan’. Een onvervuld verlangen. ‘Een volledig geluk - zo dat mogelijk is - is voor mij niet weggelegd... Ik vertrouw mij zelf niet voor de toekomst... Ik blijf God zoeken, maar Hij geeft verdomd weinig licht of het moest het licht van zijn vergeving zijn... Goddank is er iets, dat blijft en onveranderlijk is ondanks alle politieke en culturele wisseling, wat voor zover het mij aangaat niet betekent, dat ik daardoor de dingen zo gemakkelijk aanvaardbaar vind. Wat ik ervaren heb is dat de vrede met je persoonlijk lot je niet bevrijdt van de benauwdheid voor je volk, de cultuur en Europa. Ook deze dingen over te geven in Gods hand is moeilijker dan je eigen lot in zijn handen te stellen... Ik heb vaak honger naar een doodgewone beleving van Gods genade, die in geen redelijkheid te vangen is.’

In De kogel door de kerk zegt Van Randwijk, dat hij in zijn leven een en ander te weten is gekomen ‘omtrent zichzelf, de mens, de wereld en de verborgenheid van God meer dan zijn openbaring’. Op zijn school in de Jordaan zei hij al tot de ouders van zijn kinderen: ‘Wat is dat een moeilijk woord: God’. Hij voegde er aan toe - het was in de buurt van kerstfeest: ‘Maar dit kind van Bethlehem heeft ons verteld: zoals ik ben, zo is God. In deze God, die solidair is met de kinderen der vervolgden en berooiden, die recht eist voor de armen en brood voor de hongerenden, kan ik geloven’.

Het woord geloven durfde hij niet tegen een ander uit te spreken, zegt Van Namen. Hij durfde het tegenover zichzelf in de regel

[p. 7]

ook niet. Hij voerde twistgesprekken met God, maar anders dan Van Ginkel voor de Avro, ranja vergeleken bij de bittere drank van Van Randwijk.

Le Poole zegt: hij geloofde niet in God, hij was een mystikus. De Gaay Fortman: hij was een christen. Ada: de éne keer zei hij: er is niets, en dan zei hij weer: waar is het dan alles voor nodig, als er helemaal niets is?... als je zo twijfelt, dan geloof je wel! Wagenaar natuurlijk was Van Randwijk een gelovig mens, onherroepelijk gelovig, maar niet in de zin, dat hij overal God bij moest roepen.

Bert Bakker vond de kerkdienst bij zijn begrafenis een anneksatie. Ik meen, dat er niets te annekseren viel. Van Randwijk behoorde bij ‘Gods volk onderweg’, dat vreemde gezelschap van hopenden en hopelozen. De kerk is ook buiten de kerk.

Van Randwijk was binnen en buiten. Spreekt hij over God, dan valt altijd het woord barmhartigheid. Een minimum, maar het was aanwezig in zijn eksistentie als het diepste geheim van de kosmos. Niet vrijblijvend. Die barmhartigheid werkte normatief in zijn leven. Vanuit die barmhartigheid kwam hij terecht bij de vragen van recht, vrijheid, menselijke waardigheid. Zo werd zijn leven een leven in dienst van het leven.

Was Van Randwijk een politikus? Hij was wel waarlijk een politikus, maar zijn politiek had een dimensie, die in wat wij gewoonlijk politiek noemen, ontbreekt. Dat was het profetische, het visionaire en, wat mij betreft, het apokalyptische, waarover hij spreekt - vreemd en eigen - in zijn uitval tegen Smit en Krooshof. Hij wilde politikus zijn en was het ook, maar hij hief zichzelf als politikus ook altijd weer op.

Gedichten zijn er niet meer uitgekomen, al kondigden ze zich wel eens aan. Soms - onder een gesprek door - schreef hij een paar regels op een stukje papier of op de achterkant van een doosje met kleine sigaartjes, maar ze kwamen niet tot voltooiïng. Hij werd opgevreten door het leven, de mensen en: ‘Het kantoor verslindt, vernietigt mijn kracht’. Hij was de laatste jaren moe en vermoeid, meer dan we dachten.

Hetty van Klaveren heeft gewoon geen zin om hem te bewonderen. Geen wonder, ze was altijd in verzet tegen hem.

[p. 8]

Dat ken ik. Ik heb gesprekken met Henk vermeden, omdat ik er bang voor was. Ik heb ze gezocht, omdat ik ze nodig had. En het werd mij niet toegestaan, hem niet te bewonderen. Mag ik? Wil Van Norden over mytisch gedoe spreken, of Bibeb zeggen, dat ik een heilig monument voor Van Randwijk wil oprichten, mij best. Als ze maar niet denken, dat Van Randwijk een heilige voor mij was. Wat er in dit nummer van Maatstaf aan kritiek op Van Randwijks karakterfouten gespuid wordt... ze kunnen me nog meer vertellen, en ik kan ze op mijn beurt nog veel meer vertellen. Het zal aan mijn bewondering geen centimeter afdoen. Niet meer bewonderen verschraalt en ontluistert mijn leven en ik meen recht te hebben op mijn eigen ‘maatstaf’. Van Randwijk had grote karakterfouten. Hij had ook grote karakterdeugden. Ze korrespondeerden op elkaar. Ik nam hem en bewonderde hem met fouten en deugden. En ik blijf bij wat ik bij zijn begrafenis gezegd heb: ‘Er zijn duizenden, politiek: van links tot rechts, en geestelijk: gelovigen, niet-gelovigen en ongelovigen, die zich door hem vertegenwoordigd wisten, omdat hij tot uitdrukking bracht wat ze vaag innerlijk voelden, maar geen vorm konden geven, en als ze hem lazen, zeiden ze: dat is het!’

Van Randwijk zag wat anderen niet zagen, niet wilden en vaak ook niet konden zien, veel later en te laat zagen. En wat hij zag, probeerde hij in de gegeven situatie konkreet tot uitdrukking te brengen. Een nieuw koncept van leven en denken.

Altijd weer probeert Van Randwijk zijn droom te verbinden met de straat: een vragen aan de mensen en naar de mensen. Het gaat immers om het leven van de mens, die angstig, vertwijfeld en hulpeloos met zijn schamele kracht zijn schamele grootheid belijdt. Het was Van Randwijk niet om teorieën, maar om het zijn te doen. Om de menselijke mens en zijn eer. Lees zijn Bericht aan de levenden.

Wij hoorden bij hem en hij behoorde bij ons. Toch stond hij telkens alleen in zijn verwachting en radeloosheid. Hoe vaak heb ik hem het woord van Jaspers horen nazeggen: wie niet blind is, is radeloos!

Hij heeft heel wat onzin uitgeslagen, maar telkens sprak hij het woord, dat niemand sprak, oordelend, bevrijdend, richting

[p. 9]

wijzend, perspektief openend. Zijn aktiviteiten waren veelomvattend, te veel soms, omdat hij alles wilde omvatten. Tegelijkertijd wist hij, dat hij Atlas niet was, omdat hij wist van het ‘nog niet’. In dat ‘nog niet’ zit vertwijfeling, ongeduld, hoop. Het leven, dat wij mogen leven, is ontoereikend. De spanning tussen droom en daad werd nooit opgeheven, tenzij bij de kinderen en zijn hond en in zijn tuin. Ze werd soms hoogspanning, die hem nerveus maakte tot in de toppen van zijn tenen en vingers.

Waarom dit nummer?

Van Randwijk wist, dat een mens heel erg belangrijk en tegelijkertijd heel erg onbelangrijk is. Dat leerde hij van zijn vader en van de door Ada vervloekte Pascal, die de mens altijd tegensprak, hem vernederend als hij zich verhief, hem verheffend als hij zich vernederde, opdat hij zou weten, wat een wonderlijk verschijnsel hij is: glorie en uitschot van het heelal.

De eerste brief, die ik van Van Randwijk ontving, is gedateerd 5 oktober 1936. Hij schrijft mij over zijn eerste roman Burgers in nood. Ik geloof, dat hij tot aan het einde van zijn leven trouw is gebleven aan wat hij in deze brief zegt: ‘Wat ik schreef, heb ik niet uit en namens mijzelf geschreven. Ik had het niet gekund en gedurfd. Dit was niet meer dan mijn stem inzetten in het getuigenis van allen, die in dezelfde nood op dezelfde genade aangewezen zijn’.

Waarom? Om dit ‘nog niet’ en dit ‘en toch’. Van Randwijk was de waakzame herder. Daarom!