Maatstaf. Jaargang 15

[p. 340]

[Nummer 6]

matthijs vermeulen / 8 februari 1888-26 juli 1967

[p. 341]

a. roland holst
in memoriam matthijs vermeulen

Nu hij er niet meer is, weet ik, eens en voor al, dat ik een lang leven lang de vriend heb mogen zijn van een groot man. Van niemand anders, hoe vereerd of bewonderd ook, met wie ik bevriend was of ben, kan ik dit zo volstrekt zeggen. Daarom is dit de kern van wat ik over hem getuig.

Ik laat daar of dit tijdperk het zulk een man mogelijk maakt, zijn grootheid in daden of werken waarneembaar te maken - ik betwijfel het, want de grootheid - althans van een kunstwerk - wordt, behalve door de maker, tevens bepaald door de tijd. En die had hij tegen. Wat moet in een tijd als de onze bij voorbeeld een dichter, die van jongs af, hoe begaafd ook, zich ertoe gedreven voelt een episch gedicht te schrijven, evenwaardig aan Paradise Lost? Zo hij niet, als vanzelve, om zal buigen naar minder bovenpersoonlijke mogelijkheden en erin berusten, te hebben gefaald in het dichterschap dat zijn jeugd voor ogen stond, zal hij omkomen als een leeuw die in de woestijn verdorst. Want zó vergaat het een kunstenaar die zich niet op het moeilijkste van het mogelijke instelt, maar het onmogelijke nastreeft. Een minder kreatieve zal werk maken waarin hij, met berekenend overleg, meent op de toekomst vooruit te lopen, zich wijsmakend dat hij lang na zijn dood wel zal worden ontdekt. Hoe meer hij er in slaagt zich dat wijs te maken, des te voldaner wordt de stille glimlach waarmee hij denkt aan wat hij al heeft volbracht - de

[p. 342]

les minutes heureuses / fragment uit de 6e symfonie gekomponeerd 1956-1958

[p. 343]

[p. 344]

zelfgenoegzame glimlach van de zakenman die zijn stukken goed belegd weet.

In het bewustzijn van een rasecht kunstenaar leeft de tijd alleen als ruimte - de ruimte van het ogenblik waartoe ook het leven van de verleden eeuwen is omgezet. Hij heeft met geen toekomst te maken, want leven, geboorte en dood zijn daar niet: Wat zou hij er dan rekening mee houden? Alleen de eigenbaat geeft de kunstenaar van minder allooi die zogenaamde vooruitziende blik. Hij zou gelijk krijgen als het scheppende vermogen zakelijk was en op de dingen vooruit kon lopen langs die weg van de toekomst.

Het scheppende vermogen echter is niet horizontaal maar vertikaal; het heeft met geen duurzaamheid te maken, het is een vertikale inslag, met de vreugde daarvan, die ook het vlakke geluk van boven doorbreekt, zoals de eeuwigheid niet ligt in het verlengde van de tijd, maar een ogenblikkelijke vertikale doorbreking is van de tijd.

Dat is de kern van een kunstwerk; de rest is het bezielde zwoegen om die kern waarneembaar te maken.

Aan deze dingen kan ik niet denken zonder dat mijn gedachten terecht komen bij deze man die er letterlijk de belichaming van was. Over zijn muziek kan ik, ondeskundig zijnde, geen oordeel geven. Wel herinner ik mij hoe ik, in het Concertgebouw een van zijn symfonieën aanhorend, een besef kreeg dat er, als van achter noodlottige tegenwerkingen - want hij kon zich niet ombuigen naar die minder bovenpersoonlijke mogelijkheden - een machtig wezen tot ons door trachtte te komen. Ook in taal heeft hij zich uitgedrukt. Een gedeelte van wat hij schreef was voor mij onleesbaar door de obsederende en als 't ware mitraillerende rhetoriek van een ontembare dwingeland; maar ook

[p. 345]

herinner ik mij stukken van meeslepende schoonheid over koncerten, en vooral een essay over Beethoven, dat vele jaren geleden in De Gids verscheen. Zo is bij voorbeeld Mengelberg, door wie hij stelselmatig dwars werd gezeten omdat hij hem enkele malen op feilen had gewezen, door niemand in die tijd op zo vervoerende wijze vereerd geworden. Want hij kon ook zo onvoorwaardelijk edelmoedig zijn als dat alleen een nobel mens mogelijk is.

Maar dit raakt alles op de achtergrond door de herinneringen die mij altijd bij zullen blijven aan zijn persoonlijke tegenwoordigheid, aan ons samenzijn, onze gesprekken.

Zoals door het verschuiven van een wolk iemand die in schaduw zat zich op eenmaal door de zon voelt beschenen, zo werd het mij als ik, bij hem gekomen, tegenover hem zat. De barrière van ons tijdperk, die zijn werken niet onaangetast konden doorbreken, verviel in zulk een oog-in-oog. Hij was dan tegenover mij als de belichaming van een wezen van andere afmeting dan waaraan wij gewend zijn. Het kwam mij dan wel voor, dat hij - hoe weldadig menselijk hij kon zijn - ook, als 't ware, voormenselijk was: iets, inderdaad, als een Titan. Naar onze maatstaven onmatig, zowel waar hij mensen, hun werken en hun staten hoog schatte of uitwierp. Zijn stem kon dan zeer nadrukkelijk en kortaf klinken. Vanuit de stoel waar hij zat, vanuit zijn gedaante en dat hevige hoofd, ging het leven dan te keer, ook als vanuit een andere orde, een orde die aan onze wereld voorafging en die haar zal overleven: de orde van de muziek. In wat mij van dit leven nog rest, zal ik, tot die laatste kuil, dankbaar blijven dat hij, zo lang geleden al, in mijn leven kwam en bleef. En, al ging hij heen, nog is.