Maatstaf. Jaargang 15

[p. 276]

[Nummer 5]

paul van ostaijen in 1926

[p. 277]

paul van ostaijen
het geval van ex-koning nikita van montenegro

Tijdens het samenstellen van een bloemlezing Van Ostaijen over Van Ostaijen, waarin naast gedichten en prozastukken van deze schrijver een aantal uitspraken van hem over dit werk - afkomstig uit kritieken, lezingen en brieven - zullen worden afgedrukt, vond ik een drietal blaadjes bij een antwerpse vriend van Van Ostaijen, waarop het begin van een lezing staat geschreven.

Doordat deze lezing over zijn werk in het algemeen zou handelen en bovendien het bewaarde fragment eindigt voordat hij aan de bespreking van dit werk is toegekomen, kon het stuk niet in de bloemlezing worden opgenomen.

Vooruitlopend op de publikatie van dit fragment in de herdruk van Kritieken en essays, het vierde deel van Van Ostaijens Verzameld werk, dat in afwijking van de eerste druk àl zijn kritisch werk zal bevatten en dan ook tot twee delen zal worden uitgebreid, volgt hieronder een ongewijzigde weergave van deze tekst, die tot nu toe alleen nog aan zijn brusselse toehoorders van destijds bekend is geweest.

De lezing staat geschreven op briefpapier van het ‘Cabinet Maldoror, Ravenstein, Bruxelles’, dat toendertijd door de brusselse kunsthandelaar Geert van Bruaene gedreven werd en met welke organisator van kunstmanifestaties Van Ostaijen verbonden was, toen hij zelf in het seizoen 1925-1926 de kunsthandel A la Vierge Poupine aan de Naamsestraat 70 in Brussel

[p. 278]

eksploiteerde. Van Ostaijen hield in deze tijd op verschillende plaatsen lezingen over de opvattingen die aan zijn eigen poëzie ten grondslag lagen. Eén hiervan - de antwerpse lezing - is in het Verzameld werk IV opgenomen onder de titel Gebruiksaanwijzing der lyriek en een ander hield hij op 29 oktober 1925 voor La Lanterne Sourde - tezamen met Pierre Bourgeois en gepubliceerd onder de titel Un débat littéraire in 7 Arts van 15 november 1925 - in het studententehuis Egmont-paleis te Brussel. De kern van beide lezingen is gelijk, hoewel de inleidingen en ook sommige verdere passages onderling belangrijk afwijken.

Het is mogelijk dat onderstaande tekst een geheel herschreven inleiding voor een derde versie van deze lezing is, die hij volgens zijn vriend voor de brusselse Vlaamse Club gehouden heeft en waarvan de datum en de plaats nog nader moeten worden vastgesteld.

Gerrit Borgers

Mevrouwen, Mijnheren,

Vermeldt uw invitatiekaart dat ik deze avond zou spreken, ja nog wel een voordracht zou geven over richtingen in de moderne poëzie, zo is dit een vergissing die in een al te snel gemaakte afspraak haar oorzaak vindt. Uw sekretaris, de heer Toussaint van Boelaere heeft me in 't voorbijgaan dit thema voorgesteld en ik heb het aangenomen omdat deze titel ten minste even goed onvolledig is als welk andere en anderzijds even onvolledig mijn eigen onvolledigheid, d.i. mijn skepse in zake de mogelijkheid ener bepaling van het lyriese, nabij komt. Derhalve vond ik het niet nodig te korrigeren.

Maar nu ben ik wel verplicht u te bidden niet zulke hoge verwachtingen te hebben. Ik zal enkel trachten mijn

[p. 279]

standpunt enigermate te verduideliken en daarna, als illustratie, enige gedichten voordragen.

Dit betekent natuurlijk niet dat er geen richtingen in de moderne vlaamse poëzie zouden zijn. Wel integendeel.

Er zijn altijd richtingen, namelik de goede en de slechte, maar tot ons aller geluk is geen enkel dichter volledig met zijn eigen richting identies, zodat we dit over de twee richtingen gerust mogen verklaren zonder iemand te kwetsen. Ook de stroming is tweeërlei: de koude en de warme. Blijkbaar is de warme stroming identies met de goede richting. Het overige heeft geen belang. Hiermee is dus het feitelik thema van mijn voordracht uitgeput.

Wat ik daar zeg heeft natuurlik niets meer te betekenen dan dit: dat ik vroeger zeer veel over richtingen heb gesproken en geschreven en dat ik nu deze boel feitelik zat ben. Het doet me steeds een waar genoegen te mogen konstateren dat ik ongelijk heb gehad. Gelijk en ongelijk zijn geen volstrekte waarden. Op souplesse komt het ten slotte aan. En iemand die gelijk heeft is zeer zeker een gelukkig man, maar dan toch gelukkig op de wijze van een lamme. De heren objektieve critici die mijn verklaring betreffende het bijzakelike karakter van de richting goedkeurend mochten onthalen, zeg ik nochtans: hoedt u, wat ik daar zoéven zei betekent geen evolutie naar een minder sektair inzicht. Sektair zal ik steeds blijven omdat ik een zekere liefde heb mij als boeman te verkleden en de mensen van het zogenaamde objektieve oordeel te verschrikken. Want natuurlik, wanneer ik zeg dat ik niet meer zoveel waarde leg op het situeren der richtingen, dan spruit deze mening alleen voort uit mijn overtuiging dat mijn richting inderdaad de goede is. Dat in verhouding tot dit herkennen het zwijgen mij tot gewoonte wordt, mag de gezworen kameraden der lieve logika niet bevreemden.

[p. 280]

[p. 281]

[p. 282]

A propos en tussen haakjes over de heren der logika gesproken, hoort nu eens even dit: deze heren bezitten de logika als hun eigenste eigen, als vlees van hun bloed pleegt men te zeggen, en nog zoeken zij in de poëzie, deze arme duts, naar deze hun allereigenste logika! Het is alsof een rijke heer - want een mens met logika en gezond verstand is wat een rijke heer - het is alsof zulke rijkaard dus, die de portefeuille vol bankies heeft, een landloper zou aftasten naar een gouden horloge! Het is toch werkelik niet logies zó te handelen, heren van de logika. En de poëzie, deze arme duts, zegt: ‘hooggeachte heren met de zijden hoeden gaat, bid ik u, aan mij voorbij, want wat jullie zoeken, heb ik niet en wat ik heb zoeken jullie niet, ergo. En de arme duts lacht, want hij is geestig en hij zegt: quod erat demonstrandum. En logieserwijze, want geen mens ter wereld trekt gaarne aan het kortste eindje van de koord, worden de logiekers woedend om dit evenwel zeer logies vertoog. Daarmee is deze parenthese gesloten.

Ik zal u dus niet spreken over de richtingen, na deze kleine lezing zult u desaangaande nog zo wijs zijn als vroeger. Vooraleer ik mijn gedichten voordraag, zal ik trachten rapsodies een standpunt duidelik te maken vanwaar men met éen sprong midden in deze gedichten kan vallen, natuurlik voor zover een elk zijn sprong goed berekent. Rapsodies, zei ik en dat was, al zeg ik het zelf, goed gezegd. En toch ik zou het nog beter kunnen zeggen: ik zal trachten mijn opvatting van de dichtkunst gaandeweg te omsingelen, telkens met een nieuwe formule weer van een andere zijde naderbij te komen, in de kennis dat slechts door een bij intuïtie gemaakte som van deze verscheidene, ja soms bijna kontradiktories schijnende bepalingen, mijn begrip van poëzie vastere vorm kan krijgen.

[p. 283]

Overigens ik zei daar zoéven dat ik niet over de richtingen zou spreken. Dat is natuurlijk vals. Ik zal er wel over spreken en wel zo dat ik naar vermogen zal doen om gene richtingen, die niet de mijne zijn, af te maken.

Indien deze inleiding u al te fantaisisties mocht voorkomen, zo roep ik u toe: ‘hoedt u, hoedt u!’ Ik ben een sociabele jongeman en daarom ben ik, om half negen 's avonds, nooit droefgeestig. Overigens u weet er is nog een kategorie mensen aan wie het verboden is 's avonds droefgeestig te zijn. Gelukkig vinden zij vaak wat men op de kunstmarkt haar afnemer noemt. Ik nu wel integendeel ben niet optimist omdat het mijn beroep is optimist te zijn, maar wel uit pure beleefdheid. Diepzinnige lui gaan misschien achter deze verklaring tragiek zoeken. Houdt op! Mijn geval is niet dat van Pagliaccio en evenmin dat van Don Quichotte. Nogmaals integendeel, mijn geval is veel leuker: het is dat van ex-koning Nikita van Montenegro, een wijs koning die oorlog voerde omdat hij zeker niets te verliezen en bijna niets te winnen had.

Men kan het vernuftig inzicht bewonderen dat hem toeliet het pessimisme te aanvaarden precies alsof het allerbeste hem was weggeleid. In dit verband heeft het mij genoegen gedaan in de krant te lezen hoe de heer Toussaint de heer Joh. de Meester heeft bedankt, de voorzienigheid voor de Vlamingen, net alsof er voor ons nog zulk een voorzienigheid is. Maar de heer Toussaint is een dichter uit de mij voorafgaande generatie, dit is dus iemand die lyries overdrijft. Mijn generatie kent of beter ik gans persoonlik ken zulke ruiterlikheid niet meer. Ik loof slechts mezelf en trouwens doe ik ook dát nog zeer slecht. Maar het doet mij genoegen te konstateren dat de dankbaarheid niet uit de wereld is, waar ik persoonlik weinig het vooruitzicht heb mij langs deze zijde des harten biezonder aktief te gedragen. Ik meen:

[p. 284]

het is maar jammer dat de fraaie letteren niet een wedren zijn, want, nietwaar, wint bij een rennen de out-sider, dan haalt hij het gewoonlik ook met een zeer gunstige kwotering, stelt u eens voor: vijftig tegen een! In dit paarderennen nu, zou ik, het spreekt van zelf, mijn vermogen op mezelf spelen en dan wel, daar ik de out-sider ben, aan gene gelukkige kwotering! Aan de tegenspelers zeg ik maar: past op, indien ik het haal.

Jullie spelen niet op mij, à la bonheur, doch verliezen jullie, dan krijgen jullie ook geen dag krediet. Nu dan, deze idealistiese perspektieve eenmaal met de schuldbekentenis te kunnen komen aanzetten verklaart voldoende mijn optimisme à la koning Nikita. Niet alleen van brood leeft de mens en anderzijds: hoop doet leven.

Diegene die men bij het paarderennen een out-sider noemt, wordt elders - in de geschriften die over de wijsheid handelen - een eenzame geheten. Literatuur nu is een middending tussen paarderennen en wijsheid.

Binnen het gebied der literatuur vertrekt men als out-sider om, mits men volhardt, als eenzame te besluiten. (Tussen haakjes zij bemerkt dat Rimbaud alleen het gegeven was als eenzame én te vertrekken én te besluiten). Trouwens heb ik ook bij een paarderennen steeds de grootste sympathie gehad voor gene jockey die zijn rit reed zonder deze zwaai die de galerij bevalt en zo alsof hij dit rennen geheel voor zich alleen volbracht.