Maatstaf. Jaargang 15

[p. 264]

a. roland holst
een onvertaalbaar woord

Voor het engelse woord ‘sophisticated’ heeft onze taal geen woord, al zijn er woorden die de zin er van benaderen of voor een deel uitdrukken. Het valt altijd samen met ‘welbewust’, al is het welbewuste lang niet altijd sophisticated.

Men moet de betekenis dus nog meer naderbij begrenzen: het is welbewust binnen het gebied van de menselijke gemeenschap, en op een wijze waarin een zeker zelfbehagen zich voor kan doen als een zichzelf bekijken in een spiegel. Vandaar dat het bij een wat oppervlakkige moraal in geen goede reuk staat.

Wij zijn er zo wat dichterbij, maar het voldoet nog niet geheel. Door een tegenovergestelde benadering kan het aan precisie winnen. Want het mag dan nog zo moeilijk zijn te bepalen wat sophisticated betekent, het ligt voor de hand wat het niet en nooit betekent: het is niet ‘naief’, nooit ‘kinderlijk’. Het is en blijft aangewezen op het bestaan binnen de menselijke wereld, en omdat het niet kinderlijk is, en het kind toch wel menselijk zal worden, leidt de bezinning op de betekenis van dit woord als vanzelf naar een er aan tegenovergestelde waarheid, waar het dagelijks bestaan ons bewustzijn maar al te zeer van afleidt en vervreemdt.

Want in de doende wereld vergeten wij en weten wij haast niet meer, dat bij de geboorte een kind niet - al zeggen wij van wel - ‘ter wereld’ komt, maar tot het vroegste leven. Wat in de wieg ligt te kraaien, is nog

[p. 265]

voormenselijk, voorwereldlijk. Het sophisticated zijn, kan dan ook voor een mens samengaan met een heimwee naar die vroegte.

In bepaalde kunstenaars die, wat haastig gebakerd, zich minder rekenschap geven met wat er innerlijk aan de hand is, gaat dit heimwee dan vaak uit van hun situatie in de wereld, in de historie. Zij willen die kwijt, en eer zij er aan toekomen voor de oplossing te rade te gaan met hun hart, zoeken zij een heenkomen uit hun wereld, uit de historie, en komen terecht bij de beelden en schilderingen van wie nog onaangetast waren of zijn door wat henzelf zo dwars zit en benart. Zo komen zij er toe in hun voortbrengselen aansluiting te zoeken aan wat bijvoorbeeld negers en indianen, in wie die vroegte van de mens nog werkelijk is, voortbrachten of nog voortbrengen. Want dat getuigt nog van wat terecht wel de wieg van het mensdom wordt genoemd.

Maar wat er dan ook van het mensdom is geworden, in de letterlijke zin ging de wieg nooit verloren.

Midden in de wereld, dag in dag uit en overal, vindt de gebeurtenis van de geboorte weer plaats. En al is zij altijd ten dode opgeschreven, zij blijft in ons leven aanwezig. Na de wieg komt het spelen, en dat - al is het evenzeer nog van voor de wereld - kunnen velen zich later wel herinneren. Zo is het, dat de mens in al zijn doen en laten, enkel en alleen in de kunsten er nog toe bewogen wordt, van het ‘hebben’ af te zien om der wille van het ‘zijn’. Lang geleden wijdden de kunsten zich dan ook vanzelf, zonder te willen weten, aan het geloof.

Zij woonden in de kerk, niet in de wereld, en midden in de kerk lag het kind in de kribbe.

Er is sindsdien veel gebeurd en veranderd, ook in de kunsten. Maar nooit stierf in de kunsten het geloof geheel uit, al leek het vaak zoekgeraakt. Het voorwereldlijk kind werd nooit geheel vergeten.

[p. 266]

De kunstenaars zijn in de wereld - en niet zelden meer nog dan andere mensen - sophisticated geworden. Maar alleen in de kunstenaars - al is het nog in maar weinigen - ziet die sophistication vanzelf af van de begeerte naar wereldlijke zaken, en blijft bevangen door haar tegendeel: het verlangen naar een voorwereld - en wat is een verlangen, dat in de wereld niets meer wil hebben, anders dan heimwee?

Een mens is maar een mens, en maar al te vaak laat in een kunstenaar dit heimwee zich verleiden tot een bewust spel met zichzelf, een doen alsof, een staan voor de spiegel. De sophistication vergeet dan haar tegenovergestelde en wil het toch nog even voor het zeggen hebben.

Bij enkelen van de besten - een Tytgat, een Pierre Kemp - komt dit wel voor, en vaak op een vermakelijke wijze.

Met dat al is dat, ook voor hen zelf, van maar bijkomstig belang. Waar het om gaat, is, dat alleen in sommige kunstenaars de sophistication, die bij andere mensen wel eens bedenkelijk kan zijn, zich omzet ot een levende waarde, waarin zij zichzelve verandert in haar tegendeel.

Het heimwee naar die eerste vroegte, naar het voorwereldlijk kind, brengt maar al e vaak een kunstenaar er toe, aansluiting te zoeken bij wat kinderen wel voortbrengen, zoals die andere kunstenaar, benauwd door de historie, het zocht bij wat negers en indianen maken.

Wat er zo ontstaat, is vaak wel boeiend, maar nooit geheel bevedigend. Jaren geleden begaf ik mij naar het Stedelijk Museum te Amsterdam, waar een internationale tentoonstelling was van wat kinderen hadden getekend en geschilderd.

[p. 267]

De treden opgaande naar de ingang, kwam ik jonge kunstenaars tegen die er net vandaan kwamen. Enkelen zagen er mismoedig uit, zelfs bedrukt. Zij hadden oog in oog gestaan met wat hen, bezig in hun ateliers, zo vaak ‘voor ogen stond’. Maar daarnet hadden zij er bereikingen van gezien, die zij nooit en nimmer meer zouden kunnen evenaren.

Want wie het er op toelegt, de volgorde van het leven om te keren, zal bedrogen uitkomen - door zichzelf bedrogen. Van voren af aan beginnen kan men alleen met zichzelf... Het is Nijhoff wel gelukt, maar hij maakte zich dan ook nooit wijs, nog een kind te zijn.

Er schijnen enkele uitzonderingen te zijn. Maar het zijn geen uitzonderingen, want wat Rousseau le Douanier bereikte, bereikte hij omdat hij geen ‘artiest’ was, maar een man die - al deed hij, aktueel dag in dag uit, als douanier zijn plicht - toch in werkelijkheid vlakbij in die eerste vroegte was gebleven, waar hij uit wandelen kon gaan in het oerwoud, en er de grote dieren tegenkomen.