Maatstaf. Jaargang 15

[p. 34]

marga minco / foto bert voeten

[p. 35]

j. presser
een leeg huis

uitgesproken in de amsterdamse bijenkorf op 19 december 1966

Mij was verzocht, in deze bijeenkomst enige woorden te wijden aan de historische achtergrond van Marga Minco's nieuwe boek. Uit eerbied en bewondering voor haar gehele werk heb ik deze uitnodiging onmiddellijk aanvaard; niettemin mag ik u enige aarzeling niet verhelen, een aarzeling, voorkomend uit het besef van het karakter zelve van deze achtergrond, somber blijvend, in welk perspektief men hem ook opstelt. Men zou daarvoor, zo men wil, een periode van enige duizenden jaren kunnen kiezen, een geschiedenis, waarvan het ritme bepaald lijkt door katastrofen, waarmee de joodse traditie welhaast heeft moeten worden tot een ononderbroken bezinning op een steeds weer doorleefde gemeenschappelijke tragedie en waarbinnen de slachting van 1940-1945 optreedt als een slachting méér na zoveel voorafgaande. Men zou ook die vijf oorlogsjaren 1940-1945 kunnen nemen, thans een joods stuk ‘unbewältigte Vergangenheit’, dat wij alleen, in tegenstelling tot vele Duitsers thans, niet van ons af kunnen schudden door het te ontkennen. Maar daar volgde weer een tweede vijftal jaren op, door de schrijfster nauwkeurig aangegeven als van donderdag 28 juni 1945 tot vrijdag 21 april 1950, en daartoe zal ik vandaag voor deze korte beschouwing dan maar die

[p. 36]

historische achtergrond beperken.

Van J.W. Schulte Nordholt bevat het aprilnummer 1959 van Maatstaf een gedicht, vier terzinen tellend, met steeds dezelfde derde regel. Ik lees u de laatste terzine voor:

Wij hebben geen stem meer in de keel,
en in de ogen geen tranen meer,
en de doden zijn niet begraven.

Het gedicht heeft Angstdroom. Hierna lees ik u de laatste zin voor uit Het bittere kruid, de ‘kleine kroniek’ van Marga Minco: ‘Ze zouden nooit terugkomen, mijn vader niet, mijn moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte’. U ziet, hoezeer wat bij de dichter een angstdroom was bij haar tot werkelijkheid is geworden, bij haar, bij ons en dat in onvoorstelbare mate. In het vonnis van Eichmann staat, dat alle volken na de oorlog hun verlorenen telden, de Joden hun overgeblevenen. Die overgeblevenen waren ‘teruggekomen’, zoals dat na 1945 lange tijd bleef heten - onwillekeurig gaan mijn gedachten naar de franse vertaling van dat zo eufemistisch klinkende woord: des revenants, wat ook spoken betekent. Want die ontelbare onbegraven, die afwezige doden van gisteren bleven zich boren in de aanwezigheid van elk vandaag in die jaren (woorden van mijn vriend Sem Dresden), het besef in ons wakker houdend, dat wij, de teruggekomenen, een heel apart bestaan voerden waarin wij niet zozeer levenden, dan wel overlevenden bleven, ook dit in de trant van de joodse traditie, zoals Albert Memmi het onlangs nog formuleerde: ‘Etre Juif, ce n'était pas vivre, c'était, tant bien que mal, survivre’: Jood zijn, dat was niet leven, maar zo goed en zo kwaad als het ging overleven.

In die vijf jaren van Marga Minco's boek zijn wij dus die

[p. 37]

overlevenden, die teruggekomenen naar de lege huizen onzer eksistenties. Maar terwijl de onbegraven doden om ons heen bleven waren, wezen de klokken de uren, de kalenders de dagen, de weken, de maanden aan en ging dus de tijd voort, ons konfronterend met een realiteit, welke van ons afwikkeling, aanpassing en herstel vereiste. Velen onzer hadden familie, huis, bezittingen en zelfs hun naam verloren, hadden maandenlang doorgebracht in koude, werkeloosheid, verveling, vernedering en angst en moesten tussen het puin weer gewoon gaan doen in een wereld, die hen, zeker heel vaak, hartelijk en behulpzaam opnam, maar hen ook weer niet zelden bejegende met onverschilligheid, wantrouwen, verachting en afkeer.

Hoe reageerde nu de Jood op die vijfjaars atmosfeer van eenzaamheid, van onveiligheid en rouw? Ik zou nuchterweg willen antwoorden: op alle mogelijke manieren. Hij veranderde zijn naam, het bekende stukje nuttige of nutteloze mimicry. Hij sloot een gemengd huwelijk, met meer of minder sukses. Hij tastte de weg af naar de assimilatie in haar drievoudige aspekt van recht, van plicht, van mogelijkheid. Hij veranderde van geloof, waardoor er voor velen een Protestant of Katholiek méér, maar geen Jood minder kwam; de godsdienst, zeker, van zovele vrienden en weldoeners, maar ook van zovele moordenaars. Hij zocht de weg terug tot of verdiepte zich opnieuw in de godsdienst zijner vaderen in haar kernelementen: de almacht van de enige God, de uitverkorenheid van Zijn volk en de Messias-verwachting.

Hij ging naar het land, dat bij de aanvang van Marga Minco's vijf jaar nog Palestina en aan het eind Israël heette, de opperste vervulling van de duizendjarige joodse droom of de definitieve valstrik der joodse geschiedenis. Hij stortte zich in de politieke strijd,

[p. 38]

hij dompelde zich onder in de kreatieve arbeid, gestalte gevend aan zijn opstandigheid of berusting, aan zijn volharding of ontgoocheling. En enkelen was het gegeven, tegenover de onbegraven doden, die allen vergezelden, datgene te bereiken waarvoor de dichter Mok de woorden vond:

want uw bestaan, door ieder afgeweerd,
blijft in mijn stem een eindgestalte zoeken.

In hetzelfde nummer van het tijdschrift Maatstaf, waarin het gedicht van Schulte Nordholt voorkomt, staat er een van Max Croiset. Het heet ‘Auschwitz’ en telt zes regels, die ik u voorlees:

voor hen geen Mozes om het gas te temmen
als eens het water van de Rode Zee

Geen Jezus om hen op te wekken
als de gestorven Lazarus

alleen de duivel - mijn geheugen -
die dag en nacht hun dood herhaalt.

Dit voert mij terug tot uw boek, Marga Minco. Het was niet mijn taak, daarover zelf iets te zeggen; ik herhaal alleen even de naam Een leeg huis en veroorloof mij daarbij niet zonder veel, heel veel schroom een aanhaling uit Albert Camus te doen horen, gericht tot U, het volledig aan U overlatend, of U mijn woorden wilt of kunt aanvaarden: Nommer Ie désespoir, c'est le dépasser, dus: wie de wanhoop een naam geeft, komt verder dan de wanhoop.